Ñeán löôït chuùng ta, chuùng ta haõy laøm quen moät caùch cuï theå vôùi thôøi ñaïi ñoù, qua nhöõng hieän vaät coù theå sôø moù ñöôïc, quan saùt ñöôïc ngay taïi nhöõng di tích khaûo coå, töùc laø nôi aên choán ôû, nôi soáng vaø choã cheát cuûa ngöôøi xöa.

Tröôùc heát ta haõy ñeán thaêm Phuøng Nguyeân (nay thuoäc huyeän Phong Chaâu, tænh Phuù Thoï) laø di chæ ñöôïc phaùt hieän ñaàu tieân tieâu bieåu cho giai ñoaïn vaên hoaù Phuøng Nguyeân, giai ñoaïn môû ñaàu cuûa thôøi ñaïi döïng nöôùc.

Cuõng thuoäc giai ñoaïn Phuøng Nguyeân coøn coù hôn 30 di chæ khaùc phaàn lôùn taäp trung ôû caùc tænh Vónh Phuùc, Phuù Thoï, Hoøa Bình, Haø Taây, Haûi Phoøng, Haø Noäi nhö: Luõng Hoøa, Goø Boâng, Xoùm Reàn, Vaên Ñieån, Traøng Keânh v.v... Phuøng Nguyeân vaø caùc di chæ ñoàng daïng keå treân thöôøng phaân boá ôû mieàn tröôùc nuùi, döôùi chaân goø ñoài, ven soâng suoái ôû vuøng trung du hoaëc treân nhöõng theàm soâng, treân nhöõng goø ñoài cao naèm raûi raùc ôû vuøng ñoàng baèng vaø mieàn ven bieån. Dieän tích cuûa moãi di chæ roäng haøng vaïn meùt vuoâng (coù khi ñeán haøng chuïc vaïn meùt vuoâng) bôûi vì ñaây laø nhöõng laøng chaï ñònh cö khaù lôùn, taäp trung ñoâng ñuùc daân cö. Khu moä taùng thöôøng naèm ngay trong di chæ vaø cuøng thôøi vôùi ñòa ñieåm cö truù, ñoù laø nhöõng ngoâi moä huyeät ñaát, ñôn taùng, thöôøng choân theo coâng cuï vaø ñoà trang söùc baèng ñaù, goám.

ÔÛ moät soá nôi cu truù khaùc cuûa ngöôøi xöa, coøn thaáy daáu veát chöùng toû söï toàn taïi cuûa nhöõng "coâng xöôûng" cheá taùc ñaù, chuyeân saûn xuaát ñoà ngheà, ñoà duøng, ñoà trang söùc, ví duï nhö ôû di chæ Traøng Keânh (Haûi Phoøng)

Phuøng Nguyeân vaø caùc di chæ thuoäc vaên hoùa khaûo coå Phuøng Nguyeân ñaõ cho chuùng ta nhöõng hình aûnh cuï theå, sinh ñoäng veà cuoäc soáng cuûa ngöôøi xöa qua nhöõng hieän vaät hoï ñeå laïi.

Hieän vaät baèng ñaù cuûa hoï raát phong phuù veà loaïi hình vaø soá löôïng: naøo laø rìu, ñuïc, giaùo, lao, qua, muõi teân, muõi nhoïn, muõi khoan, chì löôùi, baøn maøi, baøn daäp goám. Rìu boán Phuøng Nguyeân loaïi lôùn daøi ñeán 10 cm, loaïi nhoû coù caùi chæ daøi 1,3 cm, coù loaïi hình thang, coù loaïi hình chöõ nhaät (rìu töù giaùc), coù loaïi coù vai, coù naác, coù loaïi vöøa coù vai vöøa coù naác. Ñuïc cuõng goàm nhieàu loaïi: Ñuïc löôõi thaúng, ñuïc vuõm... Baøn maøi ñaõ phaùt trieån thaønh nhieàu kieåu: Baøn maøi raùp, baøn maøi mòn, baøn maøi vuõm, baøn maøi raõnh, kieåu "daáu Baéc Sôn", kieåu "daáu Haï Long"... Ngöôøi Phuøng Nguyeân trang söùc baèng voøng tay, hoa tai, haït chuoãi, haït cöôøm, nhöõng maõnh ñaù moûng coù loã ñeå ñeo, coù hình ñuoâi caù, hình ñoàng xu hoaëc khoâng coù hình thuø nhaát ñònh. Ngöôøi Phuøng Nguyeân ñaõ laø ngheä só taïc töôïng: ví duï nhö töôïng ngöôøi ñaøn oâng ôû Vaên Ñieån.

Hoï cuõng laø nhöõng ngöôøi thôï goám taøi tình vaø ñieâu luyeän ñaõ cheá ra ñöôïc nhieàu loaïi ñoà naáu, ñoà ñöïng coù kích thöôùc khaù lôùn: nhöõng noài, choõ, voø, bình, baùt, chaäu, maâm boàng... Tyû leä haøi hoaø giöõa chieàu cao vaø ñoä phình cuûa ñoà goám Phuøng Nguyeân khieán cho chuùng vöøa chöõng chaïc vöøa linh hoaït. Hoa vaên trang trí treân goám ñaõ coù giaù trò myõ thuaät; baèng caùc chi tieát keát caáu goàm coù nhöõng chaám ñuû caùc loaïi, nhöõng ñöôøng hình doïc ñôn giaûn (nhö vaïch thaúng, gaáp khuùc, ñöôøng cong, löôïn soùng...), nhöõng keát caáu ñôn giaûn hoaëc phöùc taïp (nhö hình tam giaùc, hình troøn, hình maët nguyeät, hình chöõ S); vaø söû duïng thaønh thaïo nhòp ñieäu cuûa boá cuïc cuõng nhö vaän duïng kheùo leùo caùc chi tieát, ngöôøi Phuøng Nguyeân ñaõ taïo neân nhöõng daûi ñoà aùn hoa vaên mang tính chaát ñoái xöùng, caân phaân, nghieâm tuùc maø voâ cuøng linh hoaït.

Ngöôøi Phuøng Nguyeân ñaõ baét ñaàu laøm chuû vuøng trung du vaø moät phaàn ñoàng baèng Baéc Boä, ñöa noâng nghieäp leân thaønh ngaønh saûn xuaát chuû yeáu. Hoï soáng taäp trung, ñònh cö treân nhöõng khu vöïc lôùn. Hoï ñaõ troàng ñöôïc luùa, duøng cuoác ñaù ñeå vôõ ñaát, dao ñaù ñeå gaët haùi, duøng caùc coâng cuï goã ñeå khai thaùc lôùp phuø sa do luït loäi mang ñeán haøng naêm. Söû saùch xöa cheùp: Daân Laïc theo nöôùc trieàu leân xuoáng ñeå khaån ruoäng maø laøm aên, ruoäng aáy goïi laø ruoäng Laïc. Hai nhaø ngoân ngöõ hoïc Nguyeãn Kim Thaûn vaø Vöông Loäc ñaõ ñöa ra giaû thuyeát ñaùng chuù yù: ruoäng Laïc coù nghóa laø ruoäng nöôùc. Ruoäng Laïc cuõng laøm cho chuùng ta lieân töôûng tôùi nhöõng töø nhö ruoäng raëc, ruoäng roäc hieän coøn trong tieáng ñòa phöông ôû moät soá vuøng trung du, hay töø raùc trong tieáng Möôøng (coù nghóa laø nöôùc).

Beân caïnh ngheà troàng luùa, ngheà troàng rau cuû vaø caây aên quaû vaãn phaùt trieån. Taïi di chæ Traøng Keânh, qua phaân tích baøo töû phaán hoa, ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy haït phaán cuûa caùc loaøi rau ñaäu beân caïnh haït phaán cuûa luùa.

Ngöôøi Phuøng Nguyeân cuõng coi troïng ngheà chaên nuoâi nhö moïi daân cö noâng nghieäp khaùc ôû nhöõng vuøng caùc soâng lôùn. Choù, traâu ñaõ coù töø thôøi tröôùc; ôû giai ñoaïn naøy ngöôøi ta thuaàn döôõng vaø chaên nuoâi theâm: gaø, boø, lôïn. Töôïng gaø nhaø ñaõ ñöôïc naën baèng ñaát nung. Ñaát Coå Loa (ngoaïi thaønh Haø Noäi) khi chöa xuaát hieän cung thaønh cuûa vua Thuïc coøn mang caùi teân giaûn dò laø Xoùm Gaø. Söû cuõ ghi: Ngöôøi Laïc Vieät gioûi thuaät boùi toaùn baèng chaân gaø. Ngheà nuoâi lôïn ñaõ trôû thaønh phoå bieán. Trong nhieàu ngoâi moä coå coù xöông haøm lôïn choân theo. Vieäc thuaàn döôõng traâu boø ñaõ ñöôïc chöùng minh qua caùc xöông coát vaø töôïng ngheä thuaät : Töôïng traâu boø ñaõ tìm thaáy ôû nhieàu nôi taïi Vónh Phuùc, Phuù Thoï, Haø Noäi... AÉt haún traâu boø ñaõ ñöôïc duøng keùo caøy hay ñöôïc luøa xuoáng giaãm cho luùa ñaát ñeå deã caáy, nhö ngöôøi Möôøng tröôùc ñaây coøn laøm nhö theá. Chaên nuoâi gaén boù chaët cheõ vôùi troàng troït: ñoù laø moät ñaëc ñieåm mang tính quy luaät trong lòch söû kinh teá noâng nghieäp Vieät Nam.

Beân caïnh kinh teá saûn xuaát, vaãn coøn toàn taïi kinh teá haùi löôïm ôû vò trí thöù yeáu. Haït traùm thöôøng thaáy trong caùc di chæ. Daáu veát saên baén cuõng ñöôïc chöùng thöïc qua nhöõng xöông coát thuù röøng tìm thaáy trong caùc taàng vaên hoùa: Lôïn röøng, höôu nai, hoå, dím, khæ... Lôïn röøng vaø höôu nai laø nhöõng thuù röøng thöôøng phaù hoaïi hoa maøu neân ñaõ trôû thaønh ñoái töôïng saên baén chuû yeáu cuûa ngöôøi xöa; ôû di chæ Traøng Keânh, xöông lôïn röøng chieám 47,5%; ôû Ñình Chaøng, xöông höôu nai chieám 40,3%, lôïn röøng 15%; ôû Ñoâng Laâm, xöông höôu nai chieám tôùi 67,1%.

Ngheà ñaùnh caù phaùt trieån tuøy theo töøng khu vöïc. ÔÛ ñòa ñieåm Phuøng Nguyeân caïnh soâng Hoàng chöa thaáy daáu veát cuûa ngheà ñaùnh caù, traùi laïi ôû ñòa ñieåm Ñoàng Voâng beân soâng Nguõ Huyeän Kheâ (thuoäc Ñoâng Anh, Haø Noäi) laïi coù nhieàu chì löôùi baèng ñaù vaø ñaát nung.

Kyõ thuaät cheá taùc ñaù ñaõ ñaït trình ñoä hoaøn thieän: Ngöôøi Phuøng Nguyeân ñaõ aùp duïng thaønh thaïo taát caû caùc kyõ thuaät chuû yeáu cuûa ngheà ñaù: kyõ thuaät gheø ñeõo, kyõ thuaät maøi, kyõ thuaät cöa, kyõ thuaät khoan, kyõ thuaät tieän, vaø kyõ thuaät tu chænh eùp. Trình ñoä cao cuûa kyõ thuaät cheá taùc ñaù coøn ñöôïc theå hieän qua caùc vieäc choïn maøu ñaù vaø chaát lieäu ñaù thích öùng vôùi nhu caàu söû duïng. Söï toàn taïi cuûa nhöõng "coâng xöôûng" cheá taùc ñaù theå hieän roõ tính chaát chuyeân moân cuûa coâng vieäc saûn xuaát ñoà ñaù, cuõng nhö söï phaân coâng cheá taïo giöõa caùc "coâng xöôûng" naøy ñaõ phaûn aûnh trình ñoä toå chöùc chuyeân moân cuûa ngöôøi thôï thuû coâng Phuøng Nguyeân.

Saûn xuaát ñoà goám laø moät ngaønh thuû coâng quan troïng vôùi söï phaùt hieän vaø phaùt trieån kyõ thuaät baøn xoay. Ngöôøi Phuøng Nguyeân, thôï thuû coâng vaø ngheä só, ñaõ doàn taát caû taøi naêng, vaø khieáu thaåm myõ cuûa mình vaøo vieäc taïo daùng goám vaø trang trí hoa vaên treân goám.

Ngheà ñuùc ñoàng ñaõ ra ñôøi ôû giai ñoaïn Phuøng Nguyeân vaø ngaøy caøng chieám ñòa vò chuû ñaïo. Moät soá cuïc ñoàng phaùt hieän ôû di chæ Goø Boâng ñöôïc phaân tích baèng quang phoå cho thaáy ñoù laø moät hôïp kim ñoàng thau goàm coù ñoàng, thieác vaø veát baïc. Vieäc toàn taïi nhöõng xi ñoàng tìm thaáy ôû nhieàu di chæ cho thaáy ngheà luyeän kim ôû thôøi ñaïi Huøng Vöông laø moät kyõ thuaät baûn ñòa.

Ngheà deät ôû giai ñoaïn Phuøng Nguyeân cuõng ñaõ coù moät böôùc phaùt trieån nhaát ñònh qua söï toàn taïi ñeàu khaép moät khoái löôïng lôùn doïi xe chæ. Sau moät thôøi kyø "duøng voû caây laøm aùo", ñaõ ñeán thôøi kyø troàng gai ñay, troàng daâu chaên taèm, öôm tô, deät vaûi, deät luïa. Taèm laø moät loaøi saâu nhieät ñôùi ñöôïc toå tieân ta chaên nuoâi töø sôùm. Truyeàn thuyeát cuõng noùi: Thôøi Huøng Vöông daân Laïc chaêm vieäc noâng tang. Veát tích vaûi coøn laïi qua caùc cuoäc khai quaät (daáu vaûi in treân ñoà goám) cho bieát ñoù laø moät loaïi sôïi nhoû, mòn vaø saên.

Ngheà ñan laùt ñöôïc ngöôøi Phuøng Nguyeân öa thích, hoï ñeå laïi cho chuùng ta daáu veát nhöõng kieåu hoa vaên ñan treân goám, daáu veát ñoà ñan trong caùc ngoâi moä, trong caùc taàng vaên hoaù vôùi nhöõng kyõ thuaät ñan laùt khaù tinh vi: loùng moát, loùng ñoâi, loùng thuùng, loùng nia...

Soá löôïng taøi saûn khaùc nhau choân theo trong caùc ngoâi moä coå giai ñoaïn Phuøng Nguyeân cho chuùng ta bieát veà söï phaân hoaù taøi saûn trong xaõ hoäi thôøi ñoù. Nhöõng maûnh trang söùc hình ñuoâi caù, töôïng ñaøn oâng Vaên Ñieån coù theå ñaõ phaûn aùnh söï xaùc laäp cuûa cheá ñoä quyeàn cha, doøng cha. Nhöõng hình töôïng hoa vaên trang trí treân ñoà goám nhöõng daùng hình cuûa voøng trang söùc coù theå phaûn aùnh söï toàn taïi cuûa tuïc thôø thaàn maët trôøi. Tuïc choân theo xöông haøm lôïn trong moä cuõng thöôøng thaáy ôû nhieàu nôi töø thôøi ñaïi ñoà ñaù môùi. Ngheä thuaät trang trí ñoà goám Phuøng Nguyeân coøn giuùp chuùng ta khaùm phaù nhöõng bieåu hieän khaù phong phuù cuûa tö duy thaãm myõ vaø tö duy khoa hoïc cuûa ngöôøi Phuøng Nguyeân. Nhaø khaûo coå hoïc Haø Vaên Taán sau khi phaùt hieän caùc kieåu ñoái xöùng treân nhöõng hoa vaên trang trí goám Phuøng Nguyeân: kieåu ñoái xöùng göông (ñoái xöùng löôõng traéc); kieåu ñoái xöùng truïc (ñoái xöùng quay), kieåu ñoái xöùng tònh tieán, ñaõ keát luaän: Ngöôøi Phuøng Nguyeân coù khaû naêng tö duy tröøu töôïng, tö duy myõ hoïc, tö duy khoa hoïc ôû trình ñoä cao, theå hieän baèng nhieàu hình veõ ñeïp vaø kyø laï, nhieàu ñoà aùn ñöôïc tính toaùn raát chính xaùc.

Caùc ñòa ñieåm khaûo coå thuoäc giai ñoaïn Phuøng Nguyeân coù nhöõng ñaëc tröng vaên hoaù khoâng hoaøn toaøn gioáng nhau. Ngöôøi Phuøng Nguyeân ôû leøn Hai Vai (Ngheä Tónh) coù khaùc ngöôøi Phuøng Nguyeân ôû Xoùm Reàn (Phuù Thoï), ngöôøi Phuøng Nguyeân ôû Vaên Ñieån (Haø Noäi) laïi khaùc ngöôøi Phuøng Nguyeân ôû Traøng Keânh (Haûi Phoøng).

Ñoù laø tính caùnh nhieàu maøu veû cuûa neàn vaên hoaù khaûo coå Phuøng Nguyeân ôû buoåi ñaàu thôøi ñaïi döïng nöôùc.

Rôøi di chæ Phuøng Nguyeân vaø caùc di chæ ñoàng daïng vôùi noù ôû mieàn trung du vaø ñoàng baèng Baéc Boä, baéc Trung Boä, chuùng ta haõy ñeán thaêm di chæ Ñoàng Ñaäu (huyeän Yeân Laïc, Vónh Phuùc) vaø khoaûng moät chuïc di chæ ñoàng daïng phaân boá treân moät ñòa baøn khaù roäng veà cô baûn truøng hôïp vôùi phaïm vi phaân boá caùc ñòa ñieåm khaûo coå thuoäc giai ñoaïn Phuøng Nguyeân. Ñoù laø nhöõng ñòa ñieåm khaûo coå thuoäc giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu, giai ñoaïn thöù hai cuûa thôøi ñaïi Huøng Vöông döïng nöôùc.

Cuõng nhö ngöôøi ôû giai doaïn tröôùc, ngöôøi Ñoàng Ñaäu soáng ñònh cö laâu daøi treân nhöõng ñoài goø cao noåi leân giöõa vuøng trung du vaø ñoàng baèng vôùi moät quy moâ roäng lôùn.

Hieän vaät khaûo coå thuoäc giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu phaàn nhieàu coøn baûo toaøn ñöôïc nguyeân veïn, ña daïng veà loaïi hình, phong phuù veà soá löôïng vaø oån ñònh veà chaát löôïng. ÔÛ giai ñoaïn naøy ñaõ phaùt hieän ñöôïc caùc muoãng ñuùc, caùc khuoân ñuùc rìu, muõi teân baèng ñaù vaø baèng goám phaûn aûnh trình ñoä phaùt trieån cao cuûa kyõ thuaät ñuùc ñoàng Vieät coå. Ngöôøi Ñoàng Ñaäu söû duïng rìu, giaùo, dao, dao phaïng, dao khaéc, ñuïc, giuõa, muõi nhoïn, muõi teân löôõi caâu, kim, daây...

Rìu coù nhieàu kieåu: rìu hình chöõ nhaät, rìu hình xoeø caân, rìu hình löôõi leäch. Muõi giaùo hình laù coù hoïng tra caùn hình baàu duïc. Muõi teân coù daïng hình laù, hình caùnh eùn. Löôõi caâu ñuû kieåu, coù daïng hoaøn thieän nhö löôõi caâu ngaøy nay. Trong taùc phaåm Kinh teá thôøi Nguyeân thuûy ôû Vieät Nam, nhaø nghieân cöùu lòch söû kinh teá Ñaëng Phong ñaõ phaùt hieän raèng, ngoaøi löôõi caâu thoâng thöôøng Vieät coå ñaõ saùng taïo moät loaïi löôõi caâu raát ñoäc ñaùo laø löôõi caâu chuoâi cong, chuoâi guïc veà phía muõi nhoïn coù öu ñieåm laøm cho löôõi caâu vöõng hôn khi giaät daây muõi nhoïn moùc ngang vaøo haøm con caù. Cho ñeán nay ngö daân caùc tænh Thanh Hoùa, Haø Nam, Ninh Bình, Haø Taây, Hoøa Bình... vaø ñoàng baøo caùc daân toäc Thaùi, Möôøng... doïc soâng Ñaø vaãn söû duïng löôõi caâu chuoâi cong naøy ñeå caâu nhöõng con caù lôùn ôû soâng.

Giuõa, moät trong nhöõng hieän vaät ñoäc ñaùo nhaát cuûa thôøi ñaïi ñoàng thau vaø thôøi ñaïi ñoà saét sôùm ôû nöôùc ta, ñeán giai ñoaïn naøy môùi thaáy xuaát hieän vôùi thaân hình chöõ nhaät, hai caïnh daøi hôi boùp vaøo, treân maët coù nhöõng haøng ñinh nhoïn, chuoâi deït vaø thaúng. Ñoàng thau ôû giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu qua phaân tích quang phoå, laø moät hôïp kim toát: tyû leä ñoàng laø treân döôùi 80%, vaø thieác treân döôùi 15%.

Ngheà goám vaãn laø moät ngaønh thuû coâng quan troïng. Goám Ñoàng Ñaäu raén chaéc hôn goám Phuøng Nguyeân vì ñaõ ñöôïc nung ôû moät nhieät ñoä cao hôn. Khoâng coøn xoáp bôû nhö tröôùc, xöông goám ñöôïc pha nhieàu caùt mòn, thaønh goám daøy, naëng. Maøu saéc goám coù theå laø ñoû, naâu ñen, vaøng naâu, nhöng phoå bieán laø xaùm moác. Kyõ thuaät baøn xoay ñaõ ñaït ñeán trình ñoä hoaøn thieän.

Laàn ñaàu tieân, ôû giai ñoaïn naøy, xuaát hieän moät loaïi hình goám ñaëc bieät: ñoù laø nhöõng chieác voø, kích thöôùc lôùn, thaønh goám daøy, mieäng cao vaø ñöùng, beân ngoaøi coù trang trí nhöõng ñoà aùn hoa vaên phöùc taïp.

Hoa vaên treân goám ñöôïc khaéc vaïch baèng moät duïng cuï coù nhieàu raêng (coù khi ñeán 10 raêng) taïo neân nhöõng neùt khaéc caïnh heïp, song song, caùch ñeàu nhau laøm chuùng ta lieân töôûng ñeán buùt keû khuoâng nhaïc: Ngöôøi Ñoàng Ñaäu ñaõ saùng taïo neân nhöõng hoa vaên "khuoâng nhaïc".Hoa vaên naøy trang trí phaàn coå vaø mieäng goám, nhaát laø maët trong hay treân mieäng.

Ngöôøi Ñoàng Ñaäu khoâng öa nhöõng hình ñoùng kín goø boù, nhöõng daûi hoa vaên caân xöùng chaët cheõ maø thích trang trí theo loái phoái hôïp nhieàu kieåu hoa vaên taïo neân moät loái boá cuïc ñoäc ñaùo, phoùng khoaùng. Nhöõng ñoà aùn keát caáu theo hình nan hoa baét ñaàu thaáy xuaát hieän cuøng vôùi nhöõng voøng trang trí theo hình daây thöøng beän, hình soùng nöôùc... Ñoù laø söï khaùc bieät veà phong caùch so vôùi giai ñoaïn Phuøng Nguyeân.

Nhöõng taùc phaåm ngheä thuaät cuûa giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu cuõng ñöôïc phaùt hieän nhieàu hôn tröôùc goàm nhöõng töôïng hình ñaàu ngöôøi, traâu, boø, chim...

Thaønh töïu cuûa ngheà goám ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå phuïc vuï cho ngheà luyeän kim ñoàng thau. ÔÛ giai ñoaïn naøy, ñaõ phaùt hieän ra nhöõng thìa roùt ñoàng, nhöõng khuoân ñuùc ñoàng. Ñaát laøm khuoân ñöôïc choïn loïc kyõ, raát mòn, maët giaùp, khuoân nhaün vaø khít. Khuoân ñuùc muõi nhoïn ôû di chæ Ñoàng Ñaäu moät laàn coù theå ñuùc hai, ba hieän vaät.

Ñoà ñaù vaãn ñöôïc duøng trong saûn xuaát vaø sinh hoaït. Coâng cuï, vuõ khí baèng ñaù vaãn nhieàu veà soá löôïng vaø phong phuù veà loaïi hình. Nhöõng baøn maøi Ñoàng Ñaäu vöøa coù moái lieân quan vôi kyõ thuaät cheá taùc ñaù vöøa coù moái lieân heä vôùi thuaät luyeän kim. Ñaõ xuaát hieän loaïi baøn maøi coù quai.

Ñoà trang söùc baèng ñaù Ñoàng Ñaäu ñaõ hoaøn thieän veà hình daùng. Loaïi voøng coù kích thöôùc lôùn vaø naëng ñöôïc cheá taïo moät caùch hoaøn myõ. Loaïi hoa tai 4 maáu phaùt trieån. Loaïi hình voøng môùi xuaát hieän laø loaïi voøng coù khe hôû troøn nhöng to, daøy, trau chuoát, tinh vi. Loaïi hình haït chuoãi môùi laø loaïi hình oáng, hai ñaàu to, giöõa cong loõm coù khe hôû: ñoù laø loaïi haït chuoãi hình goái guïc. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng ñoà trang söùc hình truï troøn hay moùng deït, coù khaéc hoaëc coù loã ñeå ñeo.

Ngheà ñaù cuõng ñöôïc söû duïng ñeå phuïc vuï cho ngheà luyeän kim. Khuoân ñuùc baèng ñaù ñöôïc phaùt hieän ôû nhieàu nôi. ÔÛ di chæ Ñoàng Deàn thaáy coù moät khuoân ñuùc rìu coøn nguyeân veïn caû 2 mang. ÔÛ di chæ Ñoàng Ñaäu phaùt hieän ñöôïc moät khuoân moãi laàn coù theå ñuùc ñöôïc 2 ñaàu muõi teân.

Vuõ khí goàm caùc loaïi muõi lao coù moät hoaëc hai ngaïnh, muõi nhoïn coù moät hay hai ñaàu. Ñoà trang söùc coù caùc loaïi voøng, vaät coù xuyeân loã ñeå ñeo.

Giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu laø moät böôùc phaùt trieån taát yeáu treân cô sôû giai ñoaïn Phuøng Nguyeân.

Neùt noåi baät khieán giai ñoaïn naøy khaùc bieät haún giai ñoaïn tröôùc laø söï phaù trieån cuûa kyõ thuaät luyeän kim ñoàng thau.

Hieän vaät baèng ñoàng thau trong giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu chieám tyû leä treân döôùi 20% toång soá coâng cuï vaø vuõ khí. Ngoaøi kyõ thuaät ñuùc, ngöôøi Ñoàng Ñaäu coøn söû duïng kyõ thuaät reøn ñeå laøm caùc hieän vaät ñoàng thau nhö löôõi caâu, muõi nhoïn...

Ngheà troàng luùa tieáp tuïc phaùt trieån, ngheà chaên nuoâi traâu boø lôïn gaø ñöôïc coi troïng. Coâng cuï vaø vuõ khí baèng ñoàng thau ñöôïc söû duïng phuïc vuï cho caùc ngheà ñaùnh caù, saên baén. Ñaõ tìm thaáy xöông vaø raêng voi trong nhieàu ñòa ñieåm khaûo coå. Ngöôøi Ñoàng Ñaäu duøng löôõi caâu ñoàng, caâu ñöôïc nhöõng con caù traém daøi gaàn 1 meùt, naëng haøng maáy ki-loâ-gam. Ngöôøi Ñoàng Ñaäu ñaõ saên ñöôïc töø traâu, boø röøng, lôïn röøng, voi, khæ cho ñeán ruøa, chuoät... Ñaëc bieät höôu nai, hoaüng ôû di chæ Ñoàng Ñaäu chieám tyû leä gaàn 70% trong soá caùc thuù röøng, chuùng laø ñoái töôïng saên baén cuûa ngöôøi thôøi naøy.

Rôøi Ñoàng Ñaäu vaø caùc di chæ ñoàng daïng, chuùng ta haõy ñi thaêm Goø Mun cuøng vôùi hôn 10 ñòa ñieåm khaûo coå khaùc thuoäc giai ñoaïn vaên hoùa Goø Mun ñöôïc phaân boá treân moät ñòa baøn veà cô baûn phuø hôïp vôùi ñòa baøn caùc ñòa ñieåm thuoäc nhöõng giai ñoaïn tröôùc. Ñoù laø Baõi Döôùi, Vinh Quang, Ñình Traøng, Ñoàng Laâm, Noäi Gaàm... thuoäc caùc tænh Vónh Phuùc, Haø Taây, Baéc Ninh, Haø Noäi.

Ngöôøi Goø Mun cuõng thích ôû treân nhöõng goø ñoài cao noåi leân giöõa vuøng ñoàng baèng vaø trung du; hoï baét ñaàu thích taäp trung ôû nhöõng vuøng chaân goø, nhöõng vuøng goø thaáp ven caùc soâng Hoàng, Caàu, Ñaùy, Caø Loà... Cuoäc soáng ñònh cö laâu daøi cuûa hoï ñaõ ñeå laïi nhöõng taàng vaên hoùa khaù daøy.

Ñeán giai ñoaïn Goø Mun, coâng cuï vaø vuõ khí ñoàng thau ñaõ chieám tyû leä treân 50% toång soá coâng cuï vaø vuõ khí, vôùi caùc loaïi muõi teân, muõi nhoïn, löôõi caâu, dao, giaùo, daây, kim, giuõa, duøi, ñuïc. Loaïi rìu löôõi xeùo ñaõ xuaát hieän döôùi daïng hoaøn chænh vôùi muõi rìu hôi chuùc vaø löôõi hôi cong. Ñoà ñoàng thau Goø Mun ñaõ ñöôïc söû duïng vaøo saûn xuaát noâng nghieäp: nhöõng löôõi haùi ñaõ ñöôïc phaùt hieän; nhöõng chieác rìu cuõng ñaõ ñöôïc söû duïng nhö nhöõng noâng cuï.

Ñoàng thau cuõng ñöôïc duøng laøm ñoà trang söùc: voøng tay ñöôïc uoán baèng nhöõng daây ñoàng.

Ñoà goám Goø Mun coù ñoä daøy raát ñeàu, ñoä nung cao (khoaûng 900C); coù maûnh ñöôïc nung gaàn thaønh saønh. Goám coù maøu xaùm xanh, xaùm moác. Ngöôøi thôï goám Goø Mun phaùt trieån loái trang trí hoa vaên beân trong mieäng hieän vaät ñaõ coù töø giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu. Caùc mieäng goám Goø Mun thöôøng ñöôïc beû loe ra, naèm ngang, roäng baûn, goùc taïo thaønh giöõa coå vaø thaân thöôøng laø goùc nhoïn. Nhöõng loaïi hình thöôøng gaëp laø caùc loaïi noài, caùc loaïi voø, bình coå cao, chaäu, aâu, baùt ñóa, coác. Chaân ñeá coù xu höôùng thaáp daàn, loaïi ñaùy baèng xuaát hieän, hình daùng oån ñònh, thanh thoaùt. Ngoaøi ra coøn coù caùc loaïi bi, doïi xe chæ, chì löôùi.

Loaïi hoa vaên ñoäc ñaùo vaø phoå bieán cuûa goám Ñoàng Ñaäu laø hoa vaên nan chieáu, vaø hoa vaên khaéc vaïch: nhöõng ñöôøng neùt naøy ñöôïc phoái trí haøi hoøa vôùi nhöõng voøng troøn nhoû taïo neân nhöõng ñoà aùn sinh ñoäng keát thaønh moät daûi quaây voøng phuû kín mieäng goám, laøm thaønh ñaëc tröng chuû yeáu cuûa hoa vaên goám Goø Mun.

Kyõ thuaät cheá taùc ñaù ñang ôû treân böôùc ñöôøng suy thoaùi. Ñoù laø do söï phong phuù vaø söï phaùt trieån cuûa ngheà luyeän kim ñoàng thau. Nhöõng caùi haùi baèng ñoàng thau phaùt hieän ñöôïc ôû nhieàu nôi noùi leân söï phaùt trieån vaø hoaøn thieän cuûa noâng nghieäp troàng luùa. Hôïp kim ñoàng thau ñeå ñuùc haùi coù 89% ñoàng vaø 0,1% thieác vôùi nhöõng veát chì. Trong soá nhöõng coâng cuï baèng ñoàng thau duøng ñeå thu hoaïch hoa maøu cuûa ngöôøi xöa ôû vaøo khoaûng thieân nieân kyû thöù 2 tröôùc Coâng nguyeân, loaïi haùi Goø Mun löôõi cong, coù gôø ôû giöõa, hoïng tra caùn hình choùp cuït laø coù hình daùng hoaøn thieän vaø tieán boä hôn caû.

Laàn ñaàu tieân nhöõng muõi teân ñoàng thau xuaát hieän, vôùi loaïi hình ña daïng vaø soá löôïng nhieàu, ñoøi hoûi nhöõng tieán boä veà kyõ thuaät vaø cuõng ñoøi hoûi phaûi coù moät khoái löôïng nguyeân lieäu lôùn ñeå ñaùp öùng ñuû nhu caàu, vì muõi teân moät laàn baén ñi laø maát "moät ñi khoâng trôû laïi". Truyeàn thoáng gioûi cung noû cuûa ngöôøi Vieät coå khieán quaân thuø xaâm löôïc ôû buoåi ñaàu coâng nguyeân phaûi khieáp sôï vaø khaâm phuïc, voán ñaõ coù moät goác reã laâu beàn töø giai ñoaïn Goø Mun naøy.

Söï phaùt trieån cuûa ngheà thuû coâng luyeän kim ñaõ coù aûnh höôûng lôùn khoâng nhöõng ñeán söï phaùt trieån cuûa noâng nghieäp maø coøn thuùc ñaåy söï hoaøn thieän cuûa caùc ngheà thuû coâng khaùc - tröø ngheà laøm ñoà ñaù.

Nhöõng muõi giaùo goã phaùt hieän ñöôïc ôû giai ñoaïn Goø Mun cho chuùng ta bieát raèng ngheà laøm ñoà goã - moät ngheà cuõng coù truyeàn thoáng xa xöa nhö ngheà laøm ñoà ñaù - vaãn tieáp tuïc toàn taïi vaø caûi tieán.

Ngöôøi Goø Mun soáng baèng ngheà laøm ruoäng troàng luùa nöôùc laø chính, ñoàng thôøi hoï cuõng laø nhöõng ngöôøi chaên nuoâi, saên baén, ñaùnh caù. Ñaây laø moät cung caùch laøm aên tieán boä, cuõng laø caùch laøm aên cuûa moïi daân cö ôû nhöõng vuøng trung taâm noâng nghieäp cuûa theá giôùi coå ñaïi.

Hieän vaät khaûo coå cho thaáy roõ: giai ñoaïn Goø Mun ñöôïc phaùt trieån tröïc tieáp leân töø giai ñoaïn Ñoàng Ñaäu vaø coù moái lieân heä chaët cheõ vôùi caùc giai ñoaïn phaùt trieån tröôùc ñoù. Ñoàng thôøi giai ñoaïn Goø Mun cuõng chöùa ñöïng nhöõng tieàn ñeà vaät chaát cho söï phaùt trieån cuûa moät giai ñoaïn cao hôn vaøo cuoái thôøi ñaïi ñoàng thau vaø ñaàu thôøi ñaïi ñoà saét ôû nöôùc ta: giai ñoaïn vaên hoaù Ñoâng Sôn.

Phuøng Nguyeân - Ñoàng Ñaäu - Goø Mun: 3 giai ñoaïn lôùn cuûa thôøi ñaïi ñoàng thau trong ñoù cö daân noâng nghieäp Vieät coå, ngöôøi Phuøng Nguyeân, ngöôøi Ñoàng Ñaäu, ngöôøi Goø Mun ôû vuøng ñoàng baèng vaø trung du Baéc Boä, baéc Trung Boä, ñaõ töøng böôùc cheá ngöï thieân nhieân, laøm ruoäng luùa, phaùt huy ñöôïc tính öu vieät cuûa neàn kinh teá noâng nghieäp, böôùc vaøo cheá ñoä doøng cha, laøm chuû vuøng tam giaùc chaâu soâng Hoàng, môû ñöôøng cho moät giai ñoaïn vaên hoaù röïc rôû, ñænh cao thôøi ñaïi döïng nöôùc: giai ñoaïn Ñoâng Sôn.