|
| Tuy sinh tröôûng
ôû Haø-noäi, nhaø caùch hoà
Hoaøn Kieám khoâng xa, nhöng toâi chæ
môùi bieát ñeán teân chuøa
Quan Thöôïng töø khi baét ñaàu
söu taàm taøi lieäu veà Haø-noäi
xöa, nghóa laø caùch ñaây khoâng
bao laâu, bôûi leõ giaûn dò laø
chuøa ñaõ bò phaù huûy töø
tröôùc khi boá meï toâi ra ñôøi
!
I. Chuøa Quan Thöôïng theo saùch söû Vieät Nam. Nhöõng chi tieát veà chuøa maø toâi thu nhaët ñöôïc töø saùch söû cuûa ta khoâng coù bao nhieâu, gom goùp chæ ñoä moät trang ñaùnh maùy laø nhieàu : 1. Teân chuøa. Chuøa mang raát nhieàu teân : ngoaøi teân tuïc laø chuøa Quan Thöôïng (do toång-ñoác Haø-noäi, Nguyeãn Ñaêng Giai, haøm Thöôïng-thö, ñöùng ra quyeân tieàn xaây chuøa neân goïi laø chuøa Quan Thöôïng) coøn teân chöõ laø Lieân trì, Vuõ Ngoïc Phan goïi laø chuøa Cöûu Tænh (2), Chu Thieân baûo laø Suøng Höng Töï (3), laïi coøn coù teân laø chuøa Baùo AÂn (khoâng neân nhaàm vôùi thaùp Baùo Thieân cuûa chuøa Suøng Khaùnh, cuõng ôû ven hoà Hoaøn-kieám nhöng phía taây vaø ñöôïc xaây caát töø thôøi nhaø Lyù, sau naøy bò toång-ñoác Haø-noäi, Nguyeãn Höõu Ñoä ñem hieán cho giaùm muïc Puginier phaù ñi laáy choã xaây nhaø thôø lôùn Haø-noäi (4). Ñaáy laø chöa keå teân do ngöôøi Phaùp ñaët : Pagode des Supplices (chuøa Thuï hình). 2. Thôøi ñieåm xaây chuøa. Kieàu Thu Hoaïch (5) cho bieát chuøa baét ñaàu kieán taïo töø 1842, boán naêm thì xong. Chu Thieân noùi khôûi coâng naêm 1843, trong khi Masson vaø Claude Bourrin laïi vieát xaây töø 1841, ñeán 1847 thì hoaøn taát (6). Chu Thieân noùi thôøi Phaùp sang chieám ñoùng chuøa, khoâng ai ñöôïc vaøo xem, "chuøa cuõng hoùa ra traïi lính". Ñuùng ra, khoaûng 1884, taát caû nhöõng ngoâi chuøa xung quanh hoà ñeàu bò quaân ñoäi hoaëc caùc cô quan haønh chính cuûa quaân ñoäi Phaùp chieám cöù, chuøa Quan Thöôïng bò Service de la Sous-Intendance du corps expeùditionnaire (Phoù Quaân nhu cuïc) cuûa Phaùp "sung coâng". Naêm 1889, chuøa bò Phaùp phaù huûy (7). 3. Ñòa ñieåm. Vaãn theo Chu Thieân, ñòa ñieåm cuûa chuøa hieän nay (8) ôû khu vöïc phoá Ñinh Leâ, boä Noäi vuï, nhaø Khaùch cuûa Nhaø nöôùc, sôû Böu ñieän vaø Truï sôû AÉy ban quoác teá. Thaùp Hoøa phong, hieän vaãn coøn, thuoäc coång ngoaøi cuûa chuøa, thì ôû gaàn chôï haøng hoa vaø ngaõ tö Traøng Tieàn. Ñaïi Nam Nhaát
Thoáng Chí (9) cheùp
chuøa toïa laïc ôû thoân
Cöïu-laâu, huyeän Thoï-xöông,
treân neàn cuõ laàu Nguõ-Long
(10). Chu Thieân vieát roõ hôn veà
goác tích cuûa chuøa : "... Nguõ
Long Laâu, laàu son gaùc tía nguy nga,
laøm choàng leân maáy taàng, ôû
ngoaøi coù tröôøng suùng, coù
xöôûng thuyeàn ; ñeán cuoái
Leâ, Taây-sôn ra phuø Leâ dieät Trònh,
roài Trònh bò Leâ traû thuø, hai
beân ñaùnh nhau ñoát ñi ñoát
laïi maáy laàn, saïch trôn caû, daân
cö keùo ñeán ôû thaønh laøng.
Vì theá baûn Trieàu (Nguyeãn) môùi
ñaët teân laø laøng Cöïu
laâu. ÔÛ choã neàn chuøa
baây giôø, khi aáy coøn trô laïi
ba khaåu suùng thaàn coâng lôùn,
baèng gang, noøng ba taác, daøi naêm
thöôùc, ñöôïc phong laø
Ñieän
Xieát töôùng quaân, Loâi
Chaán töôùng quaân vaø Phi
Ñaèng töôùng
4. Chuøa Quan Thöôïng.
"Voâ cöûa hai beân coù
thaùp cao. Trong coù hoà ñi quanh co voøng
theo chuøa, laïi aên loït döôùi
chuøa nöõa, hai beân meùp xaây ñaù
caû. Caàu baéc töù phía qua chuøa
cuõng xaây ñaù gaïch heát. Xung
quanh boán phía coù haønh lang chaïy daøi
giaùp nhau. Trong chuøa ñaèng tröôùc ñeå töôïng Phaät ñöùng baøn caû ñaùm, hình lôùn to, quang theáp caû. Hai beân sau coù ñoäng vaø thaùp ñieän, ñeàu boïng hình noåi ra heát. Ñaèng sau ñeàn, coù taïc hình coát oâng Nguyeãn Ñaêng Giai. Phaûi chi nhaø nöôùc lo tu boå, giöõ gìn thì ra moät kieång raát xinh, raát ñeïp. Maø nay thaày chuøa, thaày saõi ôû ñoù, dôõ ngoùi, caäy gaïch baùn laáy ñi maø aên neân hö teä uoång quaù" (12). 5. Quan Thöôïng. Khoâng ai bieát chuøa ñeïp ôû choã naøo song heã noùi ñeán chuøa thì taát caû ñeàu khoâng queân nhaéc ñeán boán caâu töù tuyeät nguï yù chaâm bieám Quan Thöôïng : Phuùc ñöùc gì maøy boá ñó Giai ?Ñoïc thô ta coù caûm töôûng Nguyeãn Ñaêng Giai laø moät oâng quan ñaùng cheâ cöôøi : ñaõ meâ tín laïi keo kieät, muoán xaây chuøa ñeå laøm coâng quaû nhöng baét daân ñen ñoùng goùp. Tuy nhieân neáu ta giôû Ñaïi Nam Thöïc Luïc hay Ñaïi Nam Lieät Truyeän ra thì laïi gaëp moät Nguyeãn Ñaêng Giai khaùc : Nguyeãn Ñaêng Giai, ngöôøi huyeän Leä-thuûy, Quaûng bình, ñoã Höông tieán (Cöû nhaân) naêm 1825, laøm quan töøng giöõ nhöõng chöùc Toång-ñoác, Thöôïng-thö, Hieäp bieän Ñaïi hoïc só, Kinh löôïc söù Baéc kyø, töøng ñi chaám thi, ñi söù ngaø Thanh caàu phong cho vua Töï Ñöùc... Ñöôïc Minh-Meänh coi laø ngöôøi coù kieán thöùc, nhöõng ñieàu Nguyeãn Ñaêng Giai trình baøy ñeàu thieát thöïc vaø phaàn nhieàu ñöôïc vua cho thi haønh nhö : gaëp naêm ñoùi keùm xin ñaët ra sôû Döôõng teá, xin ban thoùc kho, hoaõn thu thueá, tha khoaûn troán thieáu, xin môû ñöôøng caûng, ñaøo ñaù nuùi laáy tieàn traû coâng thay cho tieàn phaùt chaån. Laïi ñaøo soâng ñaép ñeâ, ñuùc tieàn, söûa hình luaät, vun troàng phong hoùa. Vieäc bieân phoøng xin tuyeån lính, luyeän taäp, ñaët ñoàn, mieãn thueá caùc chaâu huyeän bò giaëc cöôùp. Ñi söù khoâng laøm nhuïc quoác theå... Laøm quan treân 20 naêm, traûi ba ñôøi vua (Minh-Meänh, Thieäu-Trò, Töï-Ñöùc) ra coâng ñaùnh deïp, trò an, baày nhieàu möu keá saùng suoát ñöôïc thöôûng nhieàu kim tieàn, kim khaùnh, vua ban saâm queá, thuoác ngöï duïng khi oám ñau... Maát naêm 1854, ñöôïc thaêng haøm Thieáu-baûo. Lieät truyeän toùm löôïc ñôøi oâng trong boán chöõ "coâng nghieäp röïc rôõ" nhöng laïi haï moät caâu : "Tieác vì chuoäng ñaïo Thích, döïng chuøa thôø Phaät luoân meâ hoaëc ngöôøi, phí cuûa thöïc nhieàu, chöa khoûi laøm luïy cho thònh ñöùc" (14). Ñaây laø nhöõng lôøi pheâ phaùn thieáu khaùch quan cuûa nhaø Nho heïp buïng chæ cho pheùp ngöôøi ta toân suøng ñaïo Nho maø thoâi. Nguyeãn Ñaêng Giai quaû coù ngöôõng moä ñaïo Phaät, ngoaøi vieäc höng coâng xaây chuøa Lieân trì coøn giuùp toång-ñoác Haø-noäi Ñaëng Vaên Hoøa toâ laïi töôïng vaø truøng tu chuøa Moät coät naêm Thieäu Trò thöù baûy, söï kieän naøy ñöôïc ghi treân bia coâng ñöùc ôû gaàn coång chuøa (15), song khoâng theå vì "chuoäng ñaïo Phaät", "xaây chuøa" maø thaønh meâ tín dò ñoan, "meâ hoaëc loøng ngöôøi" vaø "laøm luïy cho thònh ñöùc" ! Khoâng roõ taùc giaû coù bò aûnh höôûng vì boán caâu töù tuyeät ? Xeùt ra Nguyeãn Ñaêng Giai khoâng ñöôïc ngöôøi ñöông thôøi quyù troïng moät phaàn vì oâng suøng baùi ñaïo Phaät, moät phaàn vì oâng khoâng hoøa hôïp vôùi caùc ñaïi thaàn trong trieàu. Ngöôøi ñôøi sau khoâng bieát oâng, thöôøng xeùt oâng qua boán caâu töù tuyeät neân khoâng khoûi coù choã oan öùc cho oâng. Sau naøy ñoïc Boùng nöôùc Hoà Göôm toâi môùi bieát Nguyeãn Ñaêng Giai ñaõ ñöôïc Chu Thieân bieän minh hoä roài. II. Chuøa Quan Thöôïng döôùi maét ngöôøi Phaùp. Tuy chuøa do ngöôøi Phaùp trieät haï naêm 1889, song cuõng chính nhôø nhöõng saùch baùo vaø tranh aûnh cuûa hoï ñeå laïi maø ngaøy nay chuùng ta coù ñöôïc moät yù nieäm veà ngoâi chuøa noåi tieáng maø hoï meänh danh laø Pagode des Supplices (chuøa Thuï hình). Theo Halais (16) thì chuøa sôû dó mang teân Thuï hình vì hai taám vaùch vaùn (panneaux) chaïm noåi, chieàu cao ba thöôùc chieàu daøi naêm thöôùc, taû caûnh thaàn Phaät ngoài phaùn xeùt nhöõng haønh ñoäng cuûa ngöôøi döông theá : ai thieän ñöôïc leân Thöôïng giôùi, keû aùc bò ñaøy xuoáng phía chaân vaùch, coù quyû söù aùp duïng nhöõng cöïc hình xeùt ra coøn thaûm khoác baèng maáy cöïc hình cuûa Phaùp ñình toân giaùo AÂu chaâu thôøi Trung coå. Masson cho bieát theâm chuøa
xaây ôû meù ñoâng nam hoà
Hoaøn Kieám, xung quanh coù hoà sen bao boïc,
troâng gioáng nhö moät voøng hoa neân
coù teân laø Lieân trì. Chuøa thôø
nhöõng böùc töôïng baèng
goã hay baèng ñaù dieãn caûng
thuï hình ôû ñòa nguïc. "Nhöõng
taùc phaåm ñieâu khaéc kyø hình
dò daïng, khoù taû neân lôøi,
nhöng khoâng thieáu veû tinh xaûo, vöôït
xa nhöõng taám bích hoïa khuûng khieáp
nhaát cuûa caùc ngheä só AÂu
"Töø xa, taàm maét khaùch thaäp phöông ñaõ bò nhöõng caùi thaùp chuoâng, coät truï, tieåu thaùp thu huùt. Böôùc vaøo chaùnh ñieän, quy moâ roäng lôùn, giöõa nhöõng haøng coät vaøng son loäng laãy, coù ñeán treân hai traêm pho töôïng thaàn Phaät saép haøng. Chính giöõa laø baøn thôø Ñöùc Phaät Thích Ca, cao 1m50, daùt vaøng töø ñaàu ñeán chaân, ngoài treân toøa sen, ñoâi maét lim dim nhìn xuoáng loøng baøn tay ñaët ngöûa treân ñaàu goái. Hai ñaïi ñeä töû ñöùng haàu hai beân (18). Vaây quanh maáy pho töôïng trung taâm naøy, la lieät nhöõng töôïng chö thaùnh taêng ñaët treân caùc baøn thôø rieâng bieät, chaïy daøi doïc theo töôøng vaùch, troâng nhö moät cöû toïa ñang chaêm chuù. Coù nhöõng laõo tröôïng khaû kính, nhöõng oâng quan maëc trieàu phuïc tay caàm hoát hay böng lö höông, nhöõng tu só khoå haïnh ñang ngoài tónh toïa, tham thieàn nhaäp ñònh. Tuy hoï chæ môùi ñaït ñöôïc böôùc ñaàu coâng phu giaùc ngoä Phaät phaùp song ñaõ ñuû taøi cheá ngöï ñöôïc caùc loaøi maõnh thuù ñieån hình laø nhöõng con hoå, con traâu naèm phuïc döôùi chaân. Daùng daáp vaø caùch trang phuïc pho töôïng chính gioáng kieåu AÁn ñoä. Töôïng Phaät ôû Baéc kyø chaúng khaùc gì ôû caùc chuøa beân Tích-lan hay Taân-gia-ba. Chæ nhöõng pho töôïng phuï môùi thay ñoåi, heät nhö töôïng cuûa Trung quoác. Chuøa ñaõ xieâu ñoå vaø khoâng coøn maáy ngöôøi baûn xöù ñuû khaû naêng giaûi thích nhöõng ñieån tích nhaø Phaät theå hieän qua caùc pho töôïng" (19). Paul Bourde, phaùi vieân tôø Thôøi baùo, ñi saâu hôn vaøo khía caïnh kyõ thuaät : "Töôïng baèng goã phuû moät lôùp sôn maøu hay quang theáp khaù daøy, coù pho laïi toâ moät chaát lieäu gì gioáng nhö stuc (ñaù hoa giaû ?). Vì lôùp sôn pheát beân ngoaøi quaù daày neân nhöõng neùt ñuïc chaïm saéc beùn trôû neân troøn nhaün, nhöõng ñöôøng raõnh saâu truõng bò laáp baèng, xoùa maát caùc neùt gaân guoác, saéc caïnh cuûa löôõi dao nhaø ñieâu khaéc. Loaïi stuc khoâng thích hôïp vôùi thuaät ñaép töôïng dieãn khoái maïnh baïo. Nhieàu pho töôïng, qua nhöõng taâm traïng bieåu loä treân neùt maët, nhöõng tö thaùi töï nhieân, raát ñaùng chuù yù. Ñöùng saùnh beân thì töôïng cuûa chuøa Baùch nguõ thaàn ôû Quaûng ñoâng chæ laø nhöõng taùc phaåm vuïng veà, thoâ keäch, baát thaønh daïng. Ngheä thuaät taïo hình cuõng nhö ngheä thuaät khaûm xaø cöø cuûa hoï toû ra thöïc söï ñaëc saéc. Ngöôøi taïc töôïng nay ñaõ maát hoaëc xieâu taùn. Tuy nhieân, toâi raát muoán tìm hieåu cung caùch laøm vieäc cuûa nhöõng ngheä nhaân chaân chaát naøy, xem hoï bò giaèng xeù ñeán möùc naøo giöõa nhöõng quy taéc raäp theo khuoân maãu coå truyeàn vaø khuynh höôùng toân troïng thieân nhieân. Toâi coù caûm töôûng ñoâi phen söï thaät ñaõ laøm hoï phaûi khaéc khoaûi." (20) Neáu ta bieát Bourde thöôøng toû ra raát mieät thò daân "baûn xöù" thì môùi thaáy nhöõng caâu pheâ bình treân ñaây laø nhöõng lôøi "vaøng ngoïc" ! Hieån nhieân phaåm chaát ngheä thuaät cuûa caùc ngheä nhaân ñaõ "chinh phuïc" ñöôïc Bourde tôùi möùc chòu nhìn nhaän taùc phaåm cuûa nhöõng ngöôøi naøy ñaõ ñaùp öùng tieâu chuaån trình ñoä thaåm myõ cuûa phaùi vieân "thoâng kim baùc coå" tôø Thôøi baùo. Ngaøy nay ai ai cuõng ca tuïng töôïng Phaät chuøa Taây phöông, coù bieát ñaâu xöa kia coøn bao nhieâu taùc phaåm coù leõ cuõng ñoäc ñaùo khoâng keùm cuûa caùc ngheä só voâ danh khaùc ñaõ bò mai moät chæ vì khoâng ñöôïc baûo toàn. R. Bonnal, Truù söù Haø-noäi (1883-1884), moät trong nhöõng vieân chöùc haønh chính daân söï ñaàu tieân cuûa Phaùp ôû Baéc kyø, cho raèng chuøa Thuï hình coù nhöõng saéc thaùi ñuùng vôùi myõ quan cuûa daân Vieät, vaø nhìn nhaän noù coù moät giaù trò lòch söû. Theo yù oâng thì taát caû caùc ngoâi chuøa ôû Vieät Nam ñeàu laø nhöõng di saûn vaên hoùa raát neân baûo troïng vaø tu boå. Caû naêm chuïc naêm sau khi chuøa bò trieät haï, Claude Bourrin vaãn coøn than tieác "caùi quyeát ñònh phaù huûy chuøa laø moät quyeát ñònh khoâng sao giaûi thích noåi, vaø ñaùng tieác voâ cuøng !" (21). Claude Bourrin khoâng phaûi laø ngöôøi Phaùp duy nhaát toû yù than phieàn. III. Nhöõng di tích tranh aûnh. 1. Hoïa ñoà. Baèng vaøo hoïa ñoà cuûa moät ngöôøi Vieät veõ theo trí nhôù (22) thì chuøa goàm thaùp Hoøa Phong, roài tôùi moät con ñöôøng daøi daãn ñeán chuøa, giöõa ñöôøng phaûi chui qua moät caùi coång. Chuøa ñöôïc kieán taïo treân moät khuoân vieân hình baùt giaùc, taùm caïnh khoâng ñeàu nhau, xung quanh coù hoà sen bao boïc. 2. Thaùp Hoøa Phong.
Môùi ñaây (1998), ñoïc Haø-noäi cuõ (24) thaáy Sôû Baûo vieát "boán möôi naêm tröôùc sau khi toaøn theå ngoâi chuøa bò phaù dôõ coøn trô laïi caùi coång, beân treân coù boán chöõ "Phöông Tieän Phaùp Moân", coøn thaùp Hoøa Phong, ôû tröôùc töôïng Paul Bert, thì xöa kia "ñöùng ngay giöõa loái ñi vaøo chuøa". Nhö vaäy laø ngoaøi thaùp Hoøa Phong roõ raøng coøn moät "caùi coång chuøa" thaät söï. Nhöng khi quan saùt aûnh cuûa Hocquard vaø tranh veõ laïi coång chuøa thì khoâng thaáy caùi naøo coù chöõ nho neân toâi nghi coù leõ caùi coång mang haøng chöõ "Phöông Tieän Phaùp Moân" naèm ôû giöõa con ñöôøng ñi töø thaùp ñeán chuøa, vaø vì ñöùng xa chuøa neân khoâng bò phaù ngay cuøng moät luùc vôùi chuøa. Baèng vaøo moät soá baøi cuûa Haø-Noäi cuõ ñaõ in treân Trung Baéc Chuû Nhaät khoaûng 1940-1945, thì "boán möôi naêm tröôùc" coù nghóa laø ñaàu theá kyû XX, khi aáy chuøa môùi bò trieät haï coù hôn möôøi naêm neân coù theå caùi coång "Phöông Tieän Phaùp Moân" vaãn coøn. 3. Coång chính cuûa chuøa. Tröôùc coång coù saân gaïch, hai beân coång moãi beân hai caùi thaùp, ôû giöõa coù caàu cuoán roài tôùi maáy baäc theàm. Kieán truùc caân ñoái, khang trang. Toaøn theå toaùt ra moät veû toân nghieâm, tónh laëng khieán cho loøng ngöôøi laéng xuoáng. Cuõng nhö thaùp Hoøa Phong, tranh veõ coång chuøa, so vôùi aûnh cuûa Hocquard, ñaõ ñöôïc "toâ ñieåm" ít nhieàu : ñænh hai ngoïn thaùp beân caïnh chuøa söï thaät khoâng nhoïn, coång chæ coù ba baäc theàm, soá ngöôøi ñöùng tröôùc coång khoâng gioáng nhau, khi thì moät, khi thì ba, vò trí choã hoï ñöùng cuõng khaùc. Khi toâi ñang vieát baøi thì ñöôïc anh chò Tieâu Nöông vaø Truùc Vieân Lang tình côø ñem cho maáy caùi tranh aûnh Vieät-Nam thôøi coå, trong ñoù coù caùi tranh veõ coång chuøa. Ñaây laø aûnh chuïp laïi tranh veõ chöù khoâng phaûi loaïi phoùng aûnh nhö cuûa toâi (bôûi muoán chuïp laïi aûnh cuûa Hocquard raát khoù, phaûi xin pheùp tröôùc raát laâu). Toâi thích thuù ngaém ñi ngaém laïi maõi vaø boãng phaùt hieän coång chuøa ñöôïc giôùi thieäu laø "coång Vaên mieáu Haø-noäi" ! Raâu oâng noï ñaõ ñöôïc trònh troïng caém vaøo caèm baø kia ! 4. Hai böùc chaïm noåi. Theo Halais thì khi phaù chuøa ngöôøi ta dôøi hai böùc vaùch vaùn chaïm noåi (panneaux) ñeán moät ngoâi chuøa khaùc ôû phía nam Haø-noäi. Moät baäc tieàn boái cho bieát phía nam Haø-noäi coù moät ngoâi chuøa ôû gaàn Loø lôïn, nhöng teân laø gì thì khoâng nhôù. Nhìn ñòa ñoà Haø-noäi veõ naêm 1889, naêm chuøa bò phaù, thì thaáy phía nam, gaàn Vaên mieáu coù moät ngoâi chuøa, ñoïc teân khoâng roõ, khoâng bieát coù phaûi laø ngoâi chuøa aáy khoâng ? Toâi nhôø ngöôøi nhaø ñieàu tra hoä nhöng cho ñeán nay (thaùng 8-1997) vaãn chöa ra manh moái, khoâng roõ teân ngoâi chuøa aáy laø gì vaø hai böùc chaïm noåi coøn hay maát ? 5. Chuøa Tupphen. Moät trong nhöõng laàn ñaàu ñi thö vieän tìm taøi lieäu veà chuøa Quan Thöôïng, toâi thaáy coù moät baøi vieát veà Chuøa Tupphen. Thöôøng thì thaáy caùi gì laï toâi cuõng ñoïc roài ghi laïi teân saùch. Laàn aáy voäi, toâi boû qua. Moät tuaàn sau, ñoïc Archives de l'Indochine toâi ngaån ngöôøi thaáy tranh coång chuøa Quan Thöôïng ñöôïc chuù thích laø "Pagode Tupphen dite Pagode des Supplices". Voäi vaøng trôû laïi thö vieän, song vì laàn tröôùc voäi, khoâng ghi teân saùch, neân doøng daõ maáy thaùng tìm kieám toâi vaãn khoâng sao thaáy laïi ñöôïc baøi vieát veà chuøa Tupphen ! Khi vieát veà chuøa Quan Thöôïng, caùc taùc giaû daønh nhieàu nhaát laø ñoä moät trang röôõi, ñaèng naøy chuøa Tupphen ñöôïc taû treân maáy tôø, caøng khieán toâi tieác ngaån tieác ngô, "maát aên maát nguû", vaø seõ coøn aên naên, hoái tieác chöa bieát ñeán bao giôø neáu moät hoâm toâi khoâng söïc nghó ra : raát coù theå taùc giaû "Archives..."-xuaát baûn naêm 1995- ñaõ laàm, cuõng nhö ngöôøi giôùi thieäu coång chuøa Quan Thöôïng laø coång Vaên mieáu, vì ngoaøi "Archives..." toâi khoâng thaáy moät ngöôøi Phaùp ñöông thôøi naøo goïi chuøa Thuï hình laø chuøa Tupphen. Ñaõ töôûng khoâng theå tìm theâm ñöôïc taøi lieäu naøo veà chuøa, khoâng ngôø ñeán phuùt cuoái toâi laïi kieám ra moät baøi ca dao coù nhöõng chi tieát cho thaáy coù leõ taùc giaû ñaõ töøng vaõn caûnh chuøa, tuy raèng "töôøng luïc laêng" taû khoâng ñöôïc chính xaùc laém. Xin möôïn noù ñeå keát thuùc baøi naøy : Gaàn xa noâ nöùc töng böøng, Chatenay-Malabry,
8-1997
Söûa laïi thaùng 4-1998 Nguyeãn Thò Chaân Quyønh Saùch tham khaûo Bonnal R. "Au Tonkin"
(1873-1886), Revue Indo-chinoise, Sept-Oct.
1923.
Chuù Thích (1). Baøi
naøy ñaõ ñöôïc ñaêng
trong Vietnamologica soá 3
Phuùc ñöùc ai baèng cuï Thöôïng Giai,Ñaây chaéc laø moät giai thoaïi ñöôïc bòa ñaët ñeå coù côù ñöa baøi hoïa ra. Ngoaøi lôøi leõ raát taàm thöôøng, baøi naøy coøn nhieàu choã khoâng oån : a. Ba Giai sinh khoaûng 1850 maø chuøa thì xaây xong töø 1847, laøm gì coøn thôï "ñang xuùm xít xaây chuøa" khi Ba Giai ñi hoïc veà ? b. Duø ñaáy laø söï thöïc thì khi thaáy moät ñöùa treû vieát baäy leân böùc töôøng môùi thì thôï phaûi can thieäp ngay, ñôøi naøo laïi chôø vieát xong caû baøi thô roài môùi "xoân xao baét giöõ" ? c. Gioïng xaác xöôïc aáy khoâng phaûi laø gioïng moät ñöùa treû coøn ñeå choûm ñang ñi hoïc. Thôøi xöa "tieân hoïc leã..." treû con phaûi toân kính baäc tröôûng thöôïng, huoáng chi ñaây laïi laø moät oâng quan, ñeán boá meï ñöùa treû coøn phaûi kính sôï. Ñaây haún laø gioïng cuûa moät nhaø Nho ngoâng ngheânh, töï coi mình ngang haøng neân môùi daùm ñuøa côït goïi quan laø "boá ñó". d. "Coøn ñeå choûm" thì chæ coù theå gioûi laém ñang hoïc Töù Thö, Nguõ Kinh, chöa chaéc daõ ñeán Baùch gia chö töû, noùi gì ñaïo Phaät? Phaät giaùo khoâng coù trong chöông trình ñeå ñi thi, ai muoán tìm hieåu phaûi töï hoïc laáy. Moät ñöùa treû khoâng theå bieát roõ nhöõng ñieån tích nhö Vuõ Ñeá bò cheát ñoùi ôû Ñaøi thaønh ñeå ñem ra mai mæa Quan Thöôïng. (14). Lieät truyeän, III, tr.237-249. (15). Dumoutier, tr.27. (16). Halais, tr.545. (17). Masson, tr.157-158. (18). Toân giaû Anan vaø Ca Dieáp. (19). Hocquard, tr.167. (20). Bourde, tr.297-298. (21). C1. Bourrin, tr.52. (22). Masson, P1.34. (23). Ñaát nöôùc ta, tr.85. Khoâng roõ "hieän nay" laø thôøi ñieåm naøo ? (24). Haø noäi cuõ, tr.69. (25). Giang Quaân, tr.43-44. |
Chuøa
roäng 150 gian, taùm maët ñaøo cöø
thaû sen, ñöôïc keå laø moät
trong nhöõng coâng trình kieán truùc
noåi tieáng ôû ven hoà Hoaøn Kieám,
song ñeïp ôû choã naøo thì
khoâng thaáy ai noùi roõ. Ngay caû Tröông
Vónh Kyù ñaõ töøng ñi vaõn
caûnh chuøa naêm 1876 vaø taû chuøa
töông ñoái tæ mæ so vôùi
saùch söû cuûa ta, nhöng ngöôøi
ñoïc vaãn khoâng sao hình dung ra ñöôïc
caùi "kieång raát xinh" aáy, "xinh" ôû
choã naøo ?
Baùc
só Hocquard, y só tröôûng (meùdecin
major) trong ñoaøn quaân vieãn chinh Phaùp,
laø ngöôøi ñaõ töøng
chuïp aûnh chuøa khoaûng 1882-1883. AÛnh
laâu ngaøy ñaõ môø nhaït,
nhöõng caùi chuùng ta thaáy in treân
saùch baùo phaàn nhieàu laø tranh veõ
laïi theo aûnh cuûa Hocquard. Chính Hocquard cuõng
laø moät trong nhöõng
Ñaát
nöôùc ta cho bieát "hieän nay" (23)
tröôùc nhaø Böu ñieän coøn
"caùi coång ngoaøi cuûa chuøa". Toâi
nhôù tröôùc nhaø Böu ñieän
khoâng coù caùi coång naøo nhöng
coù leõ vì ñi xa ñaõ laâu
neân queân chaêng ? Hoûi nhöõng ngöôøi
coù dòp veà Haø-noäi gaàn ñaây
thì chæ coù moät ngöôøi nhaän
ñaõ thaáy "caùi coång" song laïi...cheâ
noù xaáu neân khoâng chuïp aûnh. Toâi
nhôø ngöôøi göûi aûnh sang
hoùa ra noù khoâng phaûi "caùi coång"
maø laø "caùi thaùp Hoøa
Phong", hieän ñöôïc lieät vaøo
haïng di tích ngheä thuaät kieán truùc.
Thaùp döïng ngay ven hoà Hoaøn-Kieám,
thuoäc coång ngoaøi cuøng, ôû khaù
xa chuøa, maõi taän beân kia ñöôøng,
choã nhaø Böu chính, coù leõ vì
theá maø khoâng bò phaù cuøng
vôùi chuøa ?
[ Trôû Veà ]