|
| Ngaøy xöa Xuaân
thaém queâ toâi...
Moãi naêm hoa ñaøo nôû... Khaùch tha höông chaïnh nhôù Teát queâ nhaø. Nhôù tha thieát muoân vaøn hình aûnh, höông vò. Nhôù nhöõng maåu chuyeän kyû nieäm cuûa cha meï, oâng baø keå laøm quaø cho con chaùu. "Ngaøy xöa Teát ñeán, laøng ta toå chöùc hoäi heø vui chôi. Muoân maøu muoân veû...". Moät vaøi neùt ñieån hình cuûa hoäi heø coå truyeàn ngaøy Teát ñaõ ñöôïc caùc ngheä só daân gian trình baøy coâ ñoïng trong moät taám tranh vôùi baøi thô noâm quen thuoäc. |
Ñaây laø "
moät
böùc tranh daân gian laøng Hoà, nhan ñeà Du Xuaân Ñoà (böùc veõ
chôi Xuaân) ñöôïc "chuù thích " baèng boán caâu thô Noâm :
Thôøi bình môû hoäi Xuaân" Töø caûnh vui Xuaân ngaøy Teát cuûa taàng lôùp vua quan, quyù toäc, xa hoa aên uoáng röôïu cheø, ñaøn haùt phuïc dòch trong cung ñieän, ñeán nhöõng troø vui chôi cuûa nhaân daân : ñaùnh vaät, baét chaïch, ñaùnh baøi laáy giaûi ôû ngoaøi saân ñeàu ñöôïc phaûn aùnh trong tranh "Du Xuaân ñoà", keøm theo boán caâu thô noâm phuï hoïa ôû goùc tranh : Thôøi bình môû
hoäi Xuaân
|
 "Tranh
Du Xuaân Ñoà veõ nhöõng caûnh vui chôi hoäi heø goàm coù haùt aû
ñaøo, ñaùnh vaät, ñaùnh baøi phu. Coù boán caâu thô ñeà vònh
(...)" (3).
Taám tranh Du
Xuaân ñoà vaø baøi thô noâm noåi tieáng naøy ñöôïc in
trong saùch Imagerie populaire vietnamiennecuûa
Maurice Durand (4).
" Baøi thô ñöôïc minh hoïa baèng caûnh nhaïc coâng vaø ca só ñang bieåu dieãn tröôùc maët hai oâng quan ngoài ( uoáng röôïu) ôû baøn. Hai oâng chuû trì moät cuoäc thi haùt, chaám ñieåm vaø trao taëng giaûi thöôûng. Giöõa taám tranh veõ hai ñoâ vaät ñang thi ñaáu. Phía treân beân traùi, veõ hai ngöôøi ñaøn oâng, coù leõ laø hai ngöôøi döï thi ñaáu vaät, ñang thoø tay vaøo moät chieác bò. Beân treân hai ngöôøi laø haøng chöõ "Hai ta quyeát laáy giaûi laøng". Khoâng bieát coù phaûi laø chieác bò duøng ñeå boác thaêm teân ñoâ vaät hay laø hai ngöôøi naøy ñang chôi troø chôi gì khaùc ? Khoù maø bieát chaéc ñöôïc. Caên cöù vaøo maáy caâu thô noâm cuûa tranh thì giaû thuyeát thöù nhaát coù veû thích hôïp hôn ". (Pour illustrer
ces vers nous voyons un musicien et un chanteur en action devant deux mandarins
assis aø une table. Ceux - ci sont juges des concours de chants et distribuent
les reùcompenses. Au centre, des lutteurs combattent. En haut aø gauche,
deux hommes, probablement deux candidats au concours de lutte, plongent
leurs mains dans un sac. Au-dessus d'eux sont inscrits les caracteøres
|
| Qua maáy lôøi nhaän xeùt treân ñaây
cuûa Durand thì taám tranh vaø baøi thô cuõng coù ñieàu khoù hieåu,
caàn ñöôïc xem kyõ hôn ?
Giaû thuyeát thöù nhaát cuûa Durand, cho raèng ñaây laø hai ñoâ vaät ñang boác thaêm, coù nhieàu ñieåm khoâng hôïp lyù. Ñeå yù moät chuùt chuùng ta seõ nhaän ra raèng tranh veõ moät chaøng trai vaø moät coâ gaùi maëc yeám. Hoï quaøng vai nhau. Tay chaøng trai coù veû nhö ñang sôø ngöïc coâ gaùi. Hai ngöôøi naøy khoù coù theå laø ñoâ vaät ñöôïc. Hôn theá nöõa, caâu Hai ta quyeát laáy giaûi laøng toû raèng hoï thuoäc veà cuøng moät phe cuûa troø chôi. Ñeå yù moät chuùt thì ai cuõng nhaän ra ñaây laø moät caëp trai gaùi ñang chôi troø "quaøng vai baét chaïch ". Durand ñaõ laãn loän troø chôi naøy vôùi troø ñaùnh vaät. Ñieàu laøm cho Durand luùng tuùng coù leõ laø vì baøi thô noâm chæ noùi ñeán ca haùt, ñaùnh vaät, chöù khoâng ñaû ñoäng gì tôùi troø chôi baét chaïch vaø ñaùnh baøi phu ? Ngöôøi veõ ñaõ veõ thöøa hay baøi thô coøn thieáu chaêng ? Thaät ra thì ... khoâng thöøa maø cuõng chaúng thieáu ! Sôû dó coù chuyeän thô khoâng aên khôùp vôùi tranh laø vì taám Du Xuaân ñoà cuûa Durand khoâng phaûi laø moät taám tranh ñöôïc saùng taùc theo yù taùc giaû ban ñaàu cuûa noù! Nghe nhö chuyeän laï, boâng ñuøa. Nhöng ñuùng laø chuyeän thaät. Tranh Du Xuaân ñoàcuûa Durand ñaõ ñöôïc gheùp töø hai taám, toâi taïm goïi laø tranh A vaø tranh B, cuûa boä söu taäp Henri Oger (5). Baøi thô noâm Du Xuaân ñoà cuûa tranh A nhö sau : Thôøi bình môû hoäi XuaânBeân döôùi baøi thô laø caâu "Hai ta quyeát laáy giaûi laøng". (a) Chöõ quyeát ( quyeát taâm, quyeát chí ...) cuûa tieáng Vieät luoân ñöùng tröôùc moät ñoäng töø, thí duï : quyeát tranh ñua laáy giaûi, quyeát hoïc haønh ñeán nôi ñeán choán v.v. Chöõ quyeát khoâng theå ñi vôùi moät traïng töø chæ nôi choán. Cuïm töø "quyeát xa gaàn " khoâng coù nghóa. Toâi ñoaùn raèng chöõ quyeát (boä baêng hay boä thuûy) laø do chöõ khoaùi (boä taâm) bò vieát nhaàm. (Boä baêng, boä thuûy, boä taâm ñöùng, vieát gaàn gioáng nhau). Chöõ khoaùi ñöôïc ñoïc sang chöõ noâm thaønh khaép. " Noâ nöùc khaép xa gaàn " nghóa laø khaép moïi nôi ñeàu noâ nöùc. Caâu thô vöøa ñuùng vaên phaïm vöøa taû ñuùng khoâng khí ngaøy hoäi, ngaøy Teát ôû thoân queâ. Caùc hoïc giaû sau naøy ñeàu cheùp laø "quyeát xa gaàn", cheùp ñuùng caû caùi sai, caùi voâ nghóa cuûa nguyeân baûn ! (b) Chöõ cuïc (haùn vieät, nghóa laø moät vaùn côø, ñaùnh baïc) chuyeån sang noâm thaønh cuoäc. Cuoäc vöøa coù nghóa laø moät vaùn, moät baøn (cheùn röôïu cuoäc côø, cuoäc ñoû ñen), vöøa coù nghóa laø ñaùnh cuoäc, moät hình thöùc ñaùnh baïc (mieàn Nam goïi laø ñaùnh caù). "Troø thöôûng cuoäc ngoaøi saân" laø troø chôi quaøng vai baét chaïch, vöøa coù giaûi thöôûng laø baùnh phaùo treo ñaàu nhaø, vöøa laø troø vui cho moïi ngöôøi ñaùnh cuoäc vôùi nhau. Caëp trai gaùi naøo maø chaû haùo höùc, töï nhuû phen naøy "hai ta quyeát laáy giaûi laøng". Ngöôøi gheùp tranh Durand ñaõ ñoåi chöõ cuoäc thaønh chöõ vaät cho hôïp vôùi troø ñaùnh vaät cuûa tranh B. Theá laø duøng caâu thô cuûa troø chôi naøy gaùn cho troø chôi khaùc, neân môùi voâ tình gaây ra tình traïng tranh vaø thô khoâng aên khôùp vôùi nhau, khaäp khieãng khoù hieåu. |
| Tranh B ( nöûa döôùi cuûa tranh Durand,
töø ñaây vieát taét laø tranh D) khoâng coù teân, veõ caûnh ñaùnh
vaät vaø boán ngöôøi ñaøn baø chôi baøi phu, ngoài boán cöûa :
Bính Giaùp Ñinh AÁt Moãi cöûa coù hai caâu thô noâm trình baøy dieãn tieán cuûa vaùn baøi. Cöûa Giaùp :
Cöûa AÁt :
Cöûa Bính :
Cöûa Ñinh :
(c) Tranh D : baáyphaàn. Muoân phaàn, hay muoân vaøn thoâng duïng vaø nghóa roõ hôn laø baáy phaàn. (d) Durand giaûi thích raèng khoâng thang nghóa laø khoâng coù quaân thang thang (Mes cartes ne preùsentent point de thang). Neáu ñuùng nhö vaäy thì caâu thô saùu chöõ ñöôïc hieåu laø "baøi cuûa toâi ñöôïc aên thöôûng vì nhôø khoâng coù quaân thang thang". Ñieàu naøy cuõng coù nghóa giaùn tieáp laø baøi coù quaân thang thang thì bò phaït hay khoâng ñöôïc aên ? Khoâng coù quaân baøi naøo laïi tai haïi ñeán möùc nhö vaäy ! Thöïc ra thì Durand queân raèng chính
oâng ñaõ cho bieát raèng khoâng thang
laø teân quaân baøi thöôøng ñöôïc goïi laø thang
thang (6). Coã baøi toå toâm, cuõng duøng ñeå chôi baøi
phu, goàm coù :
Xin môû daáu ngoaëc ñeå noùi theâm raèng hai tieáng Toå Toâm laø ñoïc traïi töø Tuï Tam ( ba quaân baøi ñeå laøm thaønh moät phu). Nhaân sinh quyù thích chíTuï Tam bieán thaønh Toå Toâm. Toå Toâm laø ... Nid de crevettes (6). Ngaøy xöa ngöôøi ta "Ñoá ai bieát ñaâu laø toå con chuoàn chuoàn", ngaøy nay coù theå theâm" Ñoá ai bieát ñaâu laø toå con toâm "! (e) Keát ngang : ba quaân baøi cuøng baäc cuûa ba haøng, thí duï luïc vaên, luïc saùch, luïc vaïn. (g) Tranh B vieát chöõ hoàng
( thaàn chuù baèng tieáng Phaïn (Thieàu Chöûu), nhö trong caâu UÙm
ma ni baùt minh hoàng). Chöõ hoàng aâm noâm coù theå ñoïc laø hoûng
(?). Nhöng baét hoàng hay baét hoûng ñeàu khoâng hôïp nghóa. Toâi
cho raèng ñaây khoâng phaûi laø chöõ haùn, ngöôøi vieát duøng moät
nöûa chöõ kieän vaø boä khaåu
ñeå vieát chöõ noâm kieät.
(h) Tranh D : baét ngoû. Chöõ ngoû (noâm) ñöôïc vieát baèng chöoõ ngoï (haùn vieät). Baét ngoû nghóa laø laøng ñaùnh ra baát cöù quaân gì mình cuõng aên ñöôïc. (i) Tranh D : Möøng boû ñöùng daäy. Vaùn baøi chöa xong, coøn ñang chôø baét ngoû thì laøm sao coù theå möøng boû ñöùng daäy ñöôïc ? Hai caâu thô cuûa tranh D yù khoâng thoâng. (j) Tranh D : coøn caàm. Hai caâu thô khoâng hôïp vaàn. Tranh daân gian, ñaëc bieät laø tranh Teát, töø xöa ñeán nay ñöôïc nhieàu ngöôøi öa thích. Caùc ngheä nhaân moät maët phaûi coá gaéng saùng taùc tranh môùi, maët khaùc phaûi lo phuïc hoài voán coå, khaéc laïi nhöõng taám vaùn tranh bò moøn hoûng, ñeå baûo ñaûm cho doøng tranh ñöôïc tieáp noái lieân tuïc. Phuïc hoài voán coå laø vieäc laøm ñaùng ñöôïc bieåu döông, coå vuõ nhöng ñoàng thôøi noù laïi hay gaây ra tình traïng "tam sao thaát baûn", "raâu oâng noï caém caèm baø kia", nhö tröôøng hôïp taám Du Xuaân ñoà ñöôïc noùi tôùi trong baøi naøy. " Chôi Xuaân" ñaõ deã maáy ngöôøi... bieát tranh ?Thoùi quen tuyø tieän söûa ñoåi thô, thaäm chí thay ñoåi caû boá cuïc cuûa tranh thöôøng chæ laøm giaûm caùi hay cuûa thô, laøm maát caùi ñeïp haøi hoøa cuûa tranh. Nguyeãn
Dö
(7/11/2000) (1) Traàn Quoác Vöôïng,
Hoäi
heø daân gian, Nguyeät San Traêm con,
soá 8, Canada, 1993.
|
[ Trôû Veà ]