Chim Vieät Caønh Nam            [ Trôû Veà ] 

 
Chuyeän phieám
 Moät, hai, ba...chuùng ta cuøng theà
 Nguyeãn Dö
 
Treân ñôøi coù moät vieäc thaät deã laøm. Laøm ôû choã naøo cuõng xong. Töø ñöùa beù môùi baäp beï cho tôùi ngöôøi gaàn ñaát xa trôøi, ai laøm cuõng ñöôïc. Caùi vieäc deã laøm ñoù laø theà thoát, theà nguyeàn, theà boài hay noùi cho goïn laø theà. 
Moàng boán caù ñi aên theà
Moàng taùm caù veà, caù vöôït Vuõ Moân.
Ñeán caû loaøi caù cuõng bieát ruû nhau ñi theà. Queâ höông chuùng ta thaät laø thaàn tieân ! Ñaày mô vôùi moäng!

Theà laø caùi chi chi vaäy ? Caùc cuï daïy raèng : Theà laø duøng lôøi nghieâm troïng maø öôùc heïn ñieàu gì, neáu khoâng thöïc hieän ñuùng seõ bò tröøng phaït. Theà laø noùi chaéc, höùa chaéc moät caùch trònh troïng, vieän ra vaät thieâng lieâng hay caùi quyù baùu nhaát (nhö danh döï, tính maïng) ñeå ñaûm baûo. 

Ngaøy xöûa ngaøy xöa... 

Lyù Thaùi Toâng, naêm Thieân Thaønh thöù 1 (1028), muøa xuaân, thaùng 2, laøm ñeàn thôø thaàn nuùi Ñoàng Coå ôû kinh sö, laøm leã minh theä (...).

Khi laøm leã minh theä, laäp ñaøn ôû trong mieáu, ñoïc lôøi theà ôû tröôùc thaàn raèng : "Laøm con baát hieáu, laøm toâi baát trung thì thaàn minh gieát cheát". Caùc quan töø cöûa ñoâng vaøo uoáng maùu  aên theà. Baét ñaàu töø ngaøy 25 thaùng aáy. Veà sau laáy laøm leä thöôøng.

Traàn Thaùi Toâng, naêm Kieán Trung thöù 3 (1227), (...) quan trung thö kieåm chính ñoïc tôø theà raèng : "Laøm toâi heát loøng trung, laøm quan thanh baïch, khoâng giöõ lôøi theà, thaàn minh tru dieät". Ñoïc xong, quan teå töôùng ñoùng cöûa laïi ñeå kieåm ñieåm caùc quan, ai vaéng maët phaït 5 quan tieàn. Hoâm aáy trai gaùi ñi xem ñöùng kín nhö böùc töôøng, ai cuõng xem laø vieäc lôùn.

Leâ Thaùi Toâng, naêm Thieäu Bình thöù 1 (1434), muøa xuaân, sau ngaøy raèm thaùng gieâng, vua ngöï ra tröôøng ñua xem boïn ñaïi thaàn Leâ Saùt vaø caùc quan vaên voõ trong ngoaøi teá caùo trôøi ñaát thaàn kyø, thaàn nuùi cao soâng lôùn, gieát ngöïa traéng uoáng maùu cuøng theà.
Töø trung höng veà sau, ñònh leä haøng naêm ñeán kyø hoäi minh ñeå theà thì quan Hình phieân chieáu theo söï leä chuyeån tö cho caùc nha moân tuaân haønh. Laäp ñaøn ôû baõi soâng hoïp theà. Caùc quan uoáng maùu cuøng theà. Coøn caùc xöù ngoaïi traán thì saùu phieân chieáu theo xöù naøo thuoäc phieân naøo thì göûi coâng vaên khieán laøm leã. Laïi sai caùc vieân thuoäc laïi ñeán taän nôi troâng coi vieäc theà. (Phan huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, Leã nghi chí, Söû hoïc, 1961, tr. 206).

Naêm 1399, Traàn Khaùt Chaân möu gieát Hoà Quyù Ly ngay taïi nôi toå chöùc leã theà. Chuyeän khoâng thaønh, Traàn Khaùt Chaân vaø hôn 370 ngöôøi bò gieát. Nhaø Hoà baõi boû leã minh theä. Nhaø Nguyeãn cuõng boû leã theà. Töï Ñöùc cheâ quy cheá hoäi theà laø thoùi huû laäu cuûa Lyù, Traàn. 
Xeùt noäi dung maáy caâu theà thì chuùng ta thaáy raèng ban ñaàu lôøi theà chæ raøng buoäc giôùi haïn trong voøng vua toâi, cha con. Veà sau loâi theâm caû caùc oâng quan "tieâu cöïc" vaøo voøng leã giaùo. Ñeán thôøi nhaø Leâ trung höng, khoâng bieát coù phaûi taïi vì soá quan laïi "tieâu cöïc" taêng traøn lan khaép nôi khoâng maø trieàu ñình phaûi phaùi maáy oâng ñaïi dieän nho nhoû tôùi chöùng kieán leã theà ñöôïc toå chöùc ngay taïi caùc ñòa phöông xa xoâi ? 

Xöa cuõng nhö nay, caùc nhaân vaät lòch söû cuûa ta haàu nhö ai cuõng ñaõ töøng theà tröôùc thaàn linh, nuùi soâng trôøi ñaát, hay tröôùc baøn thôø toå quoác, tröôùc côø hieäu. 

Neáu thöû laäp baûng saép haïng thi ñua theà thì oâng Leâ Lôïi chaéc chaén laø ngöôøi xöùng ñaùng ñoaït danh hieäu voâ ñòch. OÂng ñaõ töøng long troïng theà tröôùc maët moïi ngöôøi ít ra cuõng laø 5 laàn : Laàn thöù nhaát cuøng 18 ñoàng chí hoïp theà taïi Luõng Nhai, cuøng ñöùng leân ñaùnh ñuoåi quaân Minh. Laàn thöù nhì theà tröôùc maët vôï vaø maáy töôùng lónh thaân tín, tröôùc khi duøng vôï laøm "vaät teá thaàn". Laàn thöù ba cuøng caùc töôùng theà ñoái xöû hoøa muïc, tuaân hieäu lònh, theo phaùp luaät. Laàn thöù tö cuøng caùc töôùng theà nhôù ôn Leâ Lai. Laàn thöù naêm hoïp theà ôû thaønh Ñoâng Quan, ñaët ñieàu kieän cho quaân Minh ruùt lui veà nöôùc.

Leã theà cuûa vua chuùa phong kieán ngaøy nay khoâng coøn ai bieát ñeán nöõa, khoâng phaûi vì thieáu ngöôøi döï theà maø chæ vì caùc baäc cha meï cuûa daân maát ñoäc quyeàn toå chöùc theà. Tuïc theà ñaõ ñi saâu vaøo quaàn chuùng maát roài. Nhöõng buoåi leã tuyeân theä, tuyeân höùa, giô tay leân theà tröôùc trôøi ñaát, côø hieäu, hình töôïng, ngaøy nay khoâng coøn phieàn toaùi nhö xöa. Nhöng dieãn vieân vaø khaùn giaû ñaõ bò ñaûo loän vai troø khoâng bieát töø thôøi naøo ? Ngaøy xöa trai gaùi ñi xem caùc quan theà. Ngaøy nay caùc quan chöùc ñi nghe ñaùm treû theà.

Maûnh ñaát vaên hoïc muøa naøo cuõng nôû roä chuyeän theà thoát. "Yeâu caû moät ñôøi", "thuø muoân ñôøi muoân kieáp", "hy sinh ñeán gioït maùu cuoái cuøng"... Ñeám khoâng xueå, ghi khoâng heát.

May maø vaên chöông thöôøng toû ra coù haäu, cho hueà caû laøng, khoâng gieo raéc thaûm caûnh, cheát choùc nhö chuyeän cung ñình ñeá vöông. 

Noåi tieáng vaø tieâu bieåu nhaát thì phaûi keå cuoäc hoïp maët taïi Vöôøn Ñaøo cuûa Löu Bò, Quan Vuõ vaø Tröông Phi ñôøi Tam Quoác, theà keát nghóa anh em, soáng cheát coù nhau cuøng khoâi phuïc nhaø Haùn. Hôn moät nghìn naêm sau, ôû beân kia traùi ñaát coù boán chaøng ngöï laâm ruùt kieám cuøng theà "moät ngöôøi vì moïi ngöôøi, moïi ngöôøi vì moät ngöôøi".

Laõng maïn, da dieát thì coù lôøi Theà non nöôùc cuûa Taûn Ñaø :

Nöôùc non naëng moät lôøi theà
Nöôùc ñi, ñi maõi, khoâng veà cuøng non.
(...)
Duø cho soâng caïn ñaù moøn,
Coøn non coøn nöôùc haõy coøn theà xöa.
Non cao ñaõ bieát hay chöa ?
Nöôùc ñi ra beå laïi möa veà nguoàn.
Nöôùc non hoäi ngoä coøn luoân,
Baûo cho non chôù coù buoàn laøm chi.
Nöôùc kia duø haõy coøn ñi,
Ngaøn daâu xanh toát non thì cöù vui.
Nghìn naêm giao öôùc keát ñoâi,
Non non nöôùc nöôùc chöa nguoâi lôøi theà.
Ngöôøi ñöôïc chöùng kieán nhieàu cuoäc theà thoát nhaát chaéc haún phaûi laø coâ Kieàu cuûa Nguyeãn Du. Khaùch maøy raâu, nhaün nhuïi hay tua tuûa, chaúng ai baûo ai maø ñaáng naøo gaëp Kieàu cuõng theà thoát, höùa heïn voâ toäi vaï. Ngöôøi ñeïp baám ñoát tay ñeám maø giaät mình. Sao maø nhieàu theá ! Thoâi thì ñuû moïi kieåu theà, naøo laø tieân theà (vieát lôøi theà vaøo giaáy), traêng theà (theà döôùi boùng traõng), höông theà (cuøng thaép höông leân theà), coù luùc nhaâm nhi chuùt röôïu... cheánh choaùng theà... Coâ Kieàu quaû laø baïo gan, daùm caét phöùt caû môù toùc ñeïp ñeán caû maây coøn phaûi thua cuûa mình ñeå laøm baèng chöùng cho lôøi theà. Haønh ñoäng taùo baïo cuûa Kieàu coøn ñeå daáu aán ñeán taän ngaøy nay, tuy raèng môù "toùc theà" deã thöông kia khoâng nhaát thieát muoán toû raèng caùc coâ ñaõ theà thoát gì vôùi ai... Chaøng Kim cuõng khoaùi theà, ñeán noãi chính chaøng ñaõ phaûi khieâm toán töï thuù : 
Cuøng nhau theà thoát ñaõ nhieàu
Nhöõng ñieàu vaøng ñaù phaûi ñieàu noùi khoâng.
Ñaèng sau luõy tre laøng, nhöõng ngöôøi ñaàu taét maët toái, chaân laám tay buøn chaû maáy ai baøy veõ ñöôïc nhö giôùi thöôïng löu ngheä só. Leã theà cuûa ngöôøi daân queâ ñöôïc toå chöùc giaûn dò, coát sao cho phuø hôïp vôùi khaû naêng vaø hoaøn caûnh cuûa cuoäc soáng ôû noâng thoân. Chuùng ta coøn giöõ ñöôïc daáu veát cuûa vaøi loái theà daân gian :

Xoùm naøo maø laïi khoâng coù daêm ba caây chuoái, muoán theà thì ñöa nhau tôùi ñaáy maø laøm leã cheùm chuoái theà. Hai ngöôøi söûa soaïn, caét cuït moät caây chuoái ñeå töôïng tröng cho thaân ngöôøi, roài thaép höông caém vaøo thaân chuoái, khaán lôøi theà, khaán xong thì caàm dao cheùm chuoái. Cuõng coù theå vöøa caàm dao cheùm chuoái vöøa theà. Ai doái traù hay khoâng giöõ lôøi theà thì seõ bò cheát cheùm nhö thaân chuoái.

Laïi coù ngöôøi ñöa nhau ra giöõa choã ñaát troáng, giöõa thanh thieân baïch nhaät, ñeå theà. Caàm dao vaïch ñaát maø theà. Leã theà ñöôïc trôøi ñaát chöùng giaùm, hình phaït cuõng laø bò cheát cheùm.

Nôi naøo gaàn soâng thì heïn nhau ra beán soâng cuøng theà. Neùm ñaát xuoáng soâng maø theà, coù trôøi ñaát haø baù, thieân ñòa thuûy thaàn chöùng giaùm. Ngöôøi bò phaït seõ bò cheát ñuoái, cheát chìm.

Ô Ûbaàu thì troøn, ôû oáng thì daøi . Treû con cuõng baét chöôùc ngöôøi lôùn theà. Theà nhieàu thaønh quen mieäng. Baï caùi gì cuõng theà. Khoâng caàn bieát yù nghóa theà laø gì. Nhoå nöôùc mieáng xuoáng ñaát, xoøe baøn tay voã moät caùi, gaáp ngoùn tay coác leân ñaàu nhau... theá laø xong.
Khoâng phaûi chæ coù ñaùm daân queâ môùi hay theà boài loâi thoâi. Nôi phoàn hoa ñoâ hoäi, ngöôøi ta cuõng theà nhö ñieân. Naêm 1939, thôøi Phaùp coøn cai trò nöôùc ta, ñaõ dieãn ra moät leã theà vaên minh baát huû taïi maûnh ñaát ngaøn naêm vaên vaät.
Chuyeän raèng :

Baø Lang ñaàu ñôn kieän baø Tô khoâng chòu traû soá tieàn vay nôï 2300 ñoàng (tieàn Ñoâng Döông). Ra toøa baø Tô choái vì khoâng coù baèng chöùng. Toøa xöû baét baø Tô phaûi xaùch moät con gaø tôùi ñeàn Baïch Maõ, ñeå chaët coå maø theà. Buoåi leã theà ñöôïc caûnh saùt giöõ traät töï, ñöôïc luaät sö hai beân chöùng kieán.

Laàn thöù nhaát, baø Tô khoâng ñeán theà.

Laàn thöù nhì, baø Tô chaët coå gaø theà raèng : "Toâi maø voã nôï thì xin cheát nhö con gaø naøy".

Nhöng vaãn chöa xong, toaø toå chöùc theâm laàn thöù ba ñeå choàng baø Tô tôùi theà.

Nhaø baùo Xuaân Traøo keát luaän caâu chuyeän : Coi ñoù thì toøa aùn quyû thaàn cuõng coù nhaân ñaïo, khoâng khi naøo vì caâu theà ñoäc maø gieát moät ngöôøi khoâng ñaùng cheát. Theá thì, nhöõng cuoäc ñi theà, chæ laø nhöõng chuyeän "caù treâ chui oáng" (Ngoâ Taát Toá, taäp 1, Vaên Hoïc, 1975, tr. 441-444).

Hoùa ra theà thì raát deã, ai theà cuõng ñöôïc. Nhöng giöõ ñöôïc lôøi theà môùi thaät laø khoù. Khoù bôûi vì cho duø coù nuoát lôøi theà thì thöïc teá cuõng chaúng bò thaàn linh naøo quaät cheát, chaúng heà bò trôøi ñaát tru dieät, toäi gì khoâng nuoát. Khoù hôn nöõa laø vì nhöõng ngöôøi ôû baäc treân thöôøng nhôûn nhô töï cho raèng chæ coù ngöôøi döôùi môùi phaûi giöõ lôøi theà ñoái vôùi mình. Toâi phaûi trung vôùi vua, con phaûi hieáu vôùi cha meï, daân phaûi sôï quan. Ñaõ coù ai phaïm thöôïng daùm ñaët caâu hoûi vua phaûi ñoái xöû vôùi beà toâi, cha meï phaûi ñoái xöû vôùi con caùi, quan phaûi ñoái xöû vôùi daân nhö theá naøo chöa ? Ñoái vôùi caùc baäc treân, nhaát laø caùc oâng con trôøi, thì ñeán boá mình laø oâng trôøi coøn khoâng laøm gì ñöôïc mình huoáng hoà laø ngöôøi döng thieân haï. Hieån nhieân laø nhö vaäy. 

Xeùt cho cuøng, döôøng nhö chæ coù ñaùm bình daân ngang vai veá nhau môùi hay quaân töû taøu, nghó ñeán chuyeän toân troïng lôøi theà. Thaäm chí coù chaøng trai ñaõ cuøng theà thoát vôùi ngöôøi yeâu. Nhöng than oâi ngöôøi yeâu khoâng giöõ lôøi theà, boû chaøng ñi laáy choàng. Theá maø chaøng coøn töï ñeà nghò ñöùng ra laøm leã giaûi oan lôøi theà ñeå cho naøng veà nhaø choàng ñöôïc bình an, haïnh phuùc.

Ñoàng tieàn Vaïn Lòch thích boán chöõ vaøng,
Anh tieác coâng anh gaén boù vôùi coâ naøng baáy laâu.
Baây giôø naøng laáy choàng ñaâu ?
Ñeå anh giuùp ñôõ traêm cau nghìn vaøng.
Naêm traêm anh ñoát cho naøng,
Coøn naêm traêm nöõa giaûi oan lôøi theà.
Xöa kia noùi noùi, theà theà,
Baây giôø beû khoùa trao chìa cho ai ?
Baây giôø naøng ñaõ nghe ai,
Gaëp anh gheù noùn, chaïm vai chaúng chaøo !
Yeâu ñeán theá laø cuøng. Bò mang tieáng cuø laàn cuõng cam.

Ngöôøi Phaät töû quy y tam baûo, coù boán lôøi nguyeän lôùn :

Chuùng sanh khoâng soá löôïng theà nguyeän ñeàu ñoä khaép.
Phieàn naõo khoâng cuøng taän theà nguyeän ñeàu döùt saïch.
Phaùp moân khoâng keå xieát theà nguyeän ñeàu tu hoïc.
Phaät ñaïo khoâng gì hôn theà nguyeän ñöôïc troïn thaønh.
Cao hôn heát, khoù hôn heát coù leõ laø theà vaø giöõ ñöôïc lôøi theà vôùi chính mình.

Ngaøy nay theà bò bieán chöùng, ñoåi daïng. Moái nguy tröôùc maét laø bò ... chöûi theà caïnh tranh, laán aùp. Chöûi theà khoâng caàn trang nghieâm, cöù laáy tuïc tóu ñeø ngöôøi nôi ñaàu ñöôøng xoù chôï laø xong. 

Maëc theá söï ñoåi thay, môøi baïn naâng ly yeâu ñôøi, cuøng thöôûng thöùc lôøi theà thaâm thuùy ñaùng ñöôïc toân laø hay nhaát : keå töø giôø phuùt naøy, toâi maø coøn theà nöõa thì ... trôøi tru ñaát dieät toâi !
 

Nguyeãn Dö
1/12/ 2000
[ Trôû Veà  ]