Söû thaàn ñôøi sau goïi oâng laø Ñinh Leã, Leâ Leã moät caùch tuøy tieän, khoâng phaân bieät hoï Ñinh (hoï thaät, tröôùc khi ñöôïc vua ban quoác tính) vaø hoï Leâ (hoï vua, keå töø ngaøy ñöôïc vua ban quoác tính) cuûa oâng. 

Chaúng haïn nhö trong Ñaïi Vieät Thoâng Söû (Leâ Quyù Ñoân toaøn taäp, taäp 3, nxb Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1978) cheùp teân oâng naêm 1418 laø Leâ Leã (tr 35), ñeán naêm 1424 cheùp laø Ñinh Leã (tr 46), naêm 1426 laïi ñoåi thaønh Leâ Leã (tr 51), vaø naêm 1427 laïi trôû veà Ñinh Leã (tr 54) v.v..

Söï laãn loän naøy ñoâi luùc ñaõ gaây thaéc maéc vaø ñaët ra cho chuùng ta caâu hoûi: 

Leâ Lôïi ban quoác tính, hoï vua cho oâng Ñinh Leã töø naêm naøo ? Noùi roäng hôn laø Leâ Lôïi ban quoác tính, hoï vua cho caùc coâng thaàn töø naêm naøo, töø tröôùc hay chæ baét ñaàu töø naêm leân laøm vua ?

Traû lôøi ñöôïc caâu hoûi treân seõ giuùp chuùng ta hieåu theâm ñöôïc moät vaøi söï kieän cuûa thôøi kì Khôûi nghóa Lam Sôn.

Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cuûa Ngoâ Só Lieân (taäp 3, nxb Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1968, vieát taét laø TT) , Ñaïi Vieät thoâng söû (TS) cuûa Leâ Quyù Ñoân (sñd), Khaâm ñònh Vieät söû Thoâng giaùm Cöông Muïc (CM) cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn (taäp 1, nxb Giaùo Duïc, 1998), cheùp raèng:

- Thaùng 3 naêm 1427, Ñinh Leã vaø Nguyeãn Xí ñaùnh nhau vôùi quaân Minh ôû Mi Ñoäng (Hoaøng Mai, Haø Noäi baây giôø). Voi cuûa hai oâng bò sa laày. Hai oâng bò quaân Minh baét ñöa veà thaønh Ñoâng Quan. "Leã khoâng chòu khuaát, bò gieát cheát. Xí veà sau nhaân ban ñeâm möa gioù, duøng meïo ñaùnh löøa keû canh giöõ thoaùt veà ñöôïc, vaøo ra maét vua ôû Boà Ñeà..." (TT, tr 33; CM, tr 809). "Ñinh Leã töû traän, Nguyeãn Xí bò giaëc baét " (TS, tr 58).

-Muøa haï, thaùng tö naêm 1427, ghi coâng caùc ngöôøi ( Ñinh Leã vaø Lyù Trieän) ñaõ hy sinh veà vieäc nöôùc (TS, tr 60), cheát vì vieäc nöôùc (TT, tr 35; CM, tr 809) : phong cho em Leâ Leã laø Ñinh Lieät laøm nhaäp noäi thieáu uùy aù haàu; caùc vôï leõ cuûa Leã laø boïn Haø Ngoïc Dung 5 ngöôøi ñeàu laøm toâng cô (...).

- Thaùng 12 naêm 1427 quaân Minh ruùt heát veà nöôùc. Leâ Lôïi gaáp ruùt toå chöùc laïi guoàng maùy cai trò quaân daân.

- Thaùng 2 naêm 1428 Leâ Lôïi ban thöôûng cho caùc hoûa thuû vaø quaân nhaân quaân Thieát ñoät coù coâng sieâng naêng khoù nhoïc ôû Luõng Nhai, chia ra thöù baäc, coäng 221 ngöôøi : Coâng haïng nhaát, cho quoác tính, laø boïn Leâ Vaán, Leâ Quy, Leâ Dòch, Leâ EÂ 52 ngöôøi (...); coâng thöù hai, cho quoác tính, laø boïn Leâ Boá, Leâ Lieät, Leâ Khaûo 72 ngöôøi (...); coâng thöù ba, cho quoác tính, laø boïn Leâ Leã 94 ngöôøi (...) (TT, tr 59; TS, tr72). CM (tr 833) cheùp coâng thöù ba laø Leâ Treã, Leâ Nghieãn 94 ngöôøi. 

- Thaùng 3 naêm 1428, ñaïi hoäi caùc töôùng vaø caùc quan vaên voõ ñeå ñònh coâng ban thöôûng, theo coâng cao thaáp maø ñònh thöù böïc. Laáy thöøa chæ Nguyeãn Traõi laøm quan phuïc haàu, tö ñoà Traàn (Nguyeân) Haõn laøm taû töôùng quoác, khu maät ñaïi söù Phaïm Vaên Xaûo laøm thaùi baûo, ñeàu cho quoác tính (TT, tr 60; TS, tr 72; CM, tr 835).

- Thaùng 4 naêm 1428 Leâ Lôïi leân ngoâi hoaøng ñeá, sai Nguyeãn Traõi vieát baøi Bình Ngoâ ñaïi caùo, tuyeân boá neàn ñoäc laäp cuûa nöôùc ta.

- Truy phong Leâ Leã laøm Nhaäp noäi tö ñoà, Leâ Trieän laøm Nhaäp noäi tö maõ (CM, tr 839)

- Thaùng 9 naêm 1428, ñònh laïi phaåm töôùc cuûa quan chöùc vaên voõ. Cho caùc coâng thaàn ñöôïc quoác tính (TT, tr 64 ). Cho caùc vò coâng thaàn ñöôïc ñoåi hoï nhaø vua ( TS, tr 79). 

- Thaùng 5 naêm 1429, ban bieån ngaïch coâng thaàn, phong moïi töôùc haàu ( lieät haàu) cho 93 ngöôøi , trong soá naøy coù caùc oâng Leâ Vaán, Leâ Saùt, Leâ Vaên Xaûo, Leâ Vaên An, Leâ Lieät, Leâ Leã, Leâ Xí, Leâ Traõi v.v.(TT, tr 69; CM, tr 853).

Toùm laïi, oâng Ñinh Leã coù teân trong soá caùc coâng thaàn ñöôïc vua Leâ Thaùi Toå (Leâ Lôïi) ban thöôûng, cho quoác tính (hoï Leâ) naêm 1428, ñöôïc ban bieån ngaïch coâng thaàn , ñöôïc phong töôùc Ñình Thöôïng haàu naêm 1429.

Nhöng maët khaùc, tröôùc ñoù söû laïi cheùp raèng oâng Ñinh Leã ñaõ bò quaân Minh gieát taïi traän (TS) hoaëc taïi thaønh Ñoâng Quan (TT, CM) naêm 1427. Döïa vaøo söï kieän oâng bò gieát naêm 1427 vaø ñöôïc ban hoï vua naêm 1428, nhieàu ngöôøi keát luaän raèng:

- Leâ Lôïi ñaõ ban hoï vua cho moät soá coâng thaàn tröôùc naêm 1428, ngay töø ngaøy coøn "naèm gai neám maät ", chöa bieát seõ "ñöôïc laøm vua " hay "thua laøm giaëc ".

- Naêm 1428 Leâ Lôïi ban thöôûng, ban hoï vua cho caû caùc coâng thaàn ñaõ cheát nhö oâng Ñinh Leã.

Ñoïc taát caû caùc baûn chính söû ñeán ñaây, chuùng ta phaûi coâng nhaän nhö vaäy.

Nhöng ngöôïc laïi, chuùng ta cuõng coù theå quaû quyeát raèng :

1- Caâu hoûi veà naêm Leâ Lôïi ban hoï vua cho caùc coâng thaàn khoâng caàn ñöôïc ñaët ra bôûi vì hieån nhieân laø phaûi laøm vua roài thì môùi coù theå ban hoï vua cho ngöôøi khaùc ñöôïc . Nhö vaäy môùi danh chính ngoân thuaän . Vaû laïi taát caû caùc ñeä nhaát coâng thaàn cuõng chæ ñöôïc ban quoác tính töø naêm 1428, naêm Leâ Lôïi leân laøm vua, khoâng leõ coù ngöôøi coøn hôn caû ñeä nhaát coâng thaàn ? 

Neáu cho raèng oâng Ñinh Leã ñöôïc ban hoï vua tröôùc naêm 1427 thì hoùa ra oâng ñöôïc ban hoï vua hai laàn , laàn thöù nhì vaøo naêm 1428 ?

2- Veà maët chöõ nghóa, Haùn Vieät töø ñieån cuûa Ñaøo Duy Anh (nxb Tröôøng Thi, 1957) giaûi thích caùc töø phong, taëng, ban vaø truy nhö sau:

- Phong: vua ñem ñaát ñai vaø töôùc loäc cho baày toâi.

- Taëng: ñem phaåm vaät bieáu cho ngöôøi. Phong chöùc cho ngöôøi ñaõ cheát.

- Ban: ban cho. Ban aân: vua gia ôn cho thaàn daân.

- Truy: tìm trôû ngöôïc caùc vieäc ñaõ qua. Truy phong: phong töôùc cho ngöôøi ñaõ cheát.

Nhö vaäy thì nhöõng ngöôøi ñöôïc vua phong thöôûng, ban thöôûng, phaûi laø nhöõng ngöôøi coøn soáng. Nhöõng ngöôøi ñöôïc vua truy phong hay truy taëng danh hieäu laø nhöõng ngöôøi ñaõ cheát.

OÂng Ñinh Leã ñöôïc vua phong thöôûng, ban thöôûng, cho quoác tính naêm 1428, ñieàu naøy toû raèng oâng coøn soáng.

3- Sau khi ban thöôûng caùc coâng thaàn, nhaø vua chæ huy raèng: " Caùc chöùc vaên voõ, quan voõ töø thöôïng töôùng töôùc trí töï tröôùc phuïc haàu trôû leân, ñeàu cho maëc aùo maøu ñoû tiaù, quan vaên töø nhaäp noäi ñaïi haønh khieån quan phuïc haàu trôû leân, cuõng cho maëc aùo maøu ñoû tiaù " (TT,tr 70; CM, tr 854).

Caùc oâng quan ñaïi thaàn ñöôïc maëc aùo maøu ñoû tiaù chaéc phaûi laø nhöõng ngöôøi coøn soáng. Trong soá nhöõng ngöôøi naøy coù oâng Leâ (Ñinh) Leã.

4- " Trieàu ta (nhaø Leâ) luùc môùi döïng nöôùc, thieân haï vöøa môùi ñöôïc bình ñònh, anh em thì ít, caùc con thì coøn beù. Caùc voõ töôùng ai coù coâng thì ñöôïc ban quoác tính, chia nhau naém binh maõ, hoï haøng lieân keát chaët cheõ..." (TS, tr 142).

Leâ Quyù Ñoân cho pheùp chuùng ta nghó raèng Leâ Lôïi phong thöôûng, ban quoác tính cho caùc coâng thaàn khi " thieân haï môùi ñöôïc bình ñònh ", töùc laø naêm 1428; vaø ban thöôûng cho nhöõng ngöôøi " chia nhau naém binh maõ ", töùc laø nhöõng ngöôøi coøn soáng.

Döïa vaøo 4 nhaän xeùt, phaân tích keå treân thì laïi phaûi thöøa nhaän raèng naêm 1428 oâng Ñinh Leã vaãn coøn soáng. Vaø ñieàu naøy coù nghóa laø Leâ Lôïi chæ ban hoï vua cho caùc coâng thaàn baét ñaàu töø naêm 1428 vaø chæ ban cho nhöõng coâng thaàn coøn soáng.

Chaû leõ caùc söû thaàn laïi ghi cheùp thieáu thaän troïng nhö vaäy? 

Vaãn noùi veà oâng Ñinh Leã (TS, Chö thaàn truyeän, tr 168) , Leâ Quyù Ñoân laïi gaây theâm boái roái cho chuùng ta :

"Naêm Thuaän Thieân thöù nhaát (1428), taëng oâng (Ñinh Leã) laø nhaäp noäi kieåm hieäu tö ñoà. Naêm Hoàng Ñöùc thöù 15 (1484) gia taëng laø thaùi sö Baân quoác coâng, veà sau taán phong laø Hieån Khaùnh Vöông".

ÔÛ ñaây Leâ Quyù Ñoân duøng chöõ taëng, nhöng ôû phaàn Ñeá kyû (tr 71) laïi duøng chöõ phong. Moät chöõ duøng cho ngöôøi ñaõ cheát, chöõ kia cho ngöôøi coøn soáng. Döôøng nhö coù maâu thuaãn trong loái vieát cuûa Leâ Quyù Ñoân.

Daàu sao thì TT , TS vaø CM cuõng ñaõ ñeå laïi cho chuùng ta moät maâu thuaãn, moät thaéc maéc coù lieân quan tröïc tieáp ñeán naêm Leâ Lôïi ban hoï vua cho caùc coâng thaàn.

OÂng Ñinh Leã bò quaân Minh gieát naêm 1427 hay oâng vaãn coøn soáng naêm 1428 ? 

May maén thay, TT (tr 151-152) vaø CM (tr 955) cheùp veà ñôøi vua Leâ Nhaân Toâng coù ñoaïn nhö sau :

Naêm 1449, " Muøa haï, thaùng 4, khoâi phuïc laïi töï hieäu phong haàu vaø quan töôùc nhaäp noäi thò trung cho thaùi töû thieáu baûo Leâ Leã. Ngaøy hoâm aáy Leã cheát. Leã ñôøi laøm gia thaàn cuûa Thaùi Toå, raát ñöôïc yeâu troïng, sôùm toái chaàu haàu, khoâng luùc naøo rôøi beân caïnh. Chí doác trung trinh, coù söùc khoûe hôn ngöôøi. Khi Thaùi Toå khôûi nghóa, vôï caû vôï leõ bò hoaïn naïn maø vua vöôït ra voøng vaây, thoaùt khoûi nôi hieåm, coâng cuûa Leã raát nhieàu. Thaùi Toå thöôøng khen gioûi vaø töøng noùi: " Neáu doàn moïi coâng lao, thôøi vò teå töôùng chaúng ngöôi coøn ai nöõa. Ta coù tieác gì vôùi ngöôi, chæ vì taøi ngöôi khoâng xöùng thoâi ".

" Ñeán khi Thaùi Toå saép baêng, khoùc baûo raèng: Neáu traãm khoâng coøn thì ai bieát khanh nöõa, sôï töø ñaây veà sau seõ bò giaùng truaát maø thoâi ". Sau bò Nguyeãn Thò Loä gieøm, phaûi giaùng laøm thaùi töû thieáu baûo, ñuùng nhö lôøi noùi cuûa Thaùi Toå. Ñeán ñaây oám naëng, ñöôïc phuïc laïi chöùc cuõ. Ngaøy moàng 4 cheát, tuoåi 82. Taëng höông haàu, thuïy laø Trung Tieát " . 

Caùc chi tieát cheùp veà oâng Leâ Leã, traûi thôø ba ñôøi vua vaø cheát naêm 1449 ( laøm gia thaàn cuûa Thaùi Toå, khoâng luùc naøo rôøi beân caïnh, coù söùc khoûe hôn ngöôøi, theo Thaùi Toå khôûi nghóa ), ñeàu gioáng nhöõng ñieàu Leâ Quyù Ñoân vieát veà oâng Leâ (Ñinh) Leã trong TS (tr 165).

Nhöõng chi tieát naøy chöùng toû raèng oâng Ñinh Leã, theo Leâ Lôïi töø ngaøy khôûi nghóa, khoâng heà bò quaân Minh gieát taïi traän hay gieát taïi thaønh Ñoâng Quan naêm 1427, nhö chính söû ñaõ cheùp tröôùc ñoù.

Cuøng naêm 1427 coøn coù oâng Ñoã Bí cuõng bò quaân Minh baét. " Sau giaëc veà nöôùc, laáy leã ñöa Bí trôû laïi " (TT, tr 31).

OÂng Ñoã Bí cuõng ñöôïc ban quoác tính, ñöôïc ban bieån ngaïch coâng thaàn naêm 1429 cuøng vôùi oâng Ñinh Leã.

Nhö vaäy laø TT vaø CM ñaõ baét oâng Ñinh Leã cheát...hai laàn. Hay noùi khaùc ñi, hai oâng Leâ (Ñinh) Leã cuûa cuøng moät baûn chính söû, cheát hai naêm khaùc nhau, thöïc ra laø cuøng moät ngöôøi. TS chæ cheùp ñeán naêm 1433 neân chæ baét oâng cheát moät laàn, nhöng ñoù laø laàn...cheát huït.

Phaûi chaêng caùc söû thaàn ñaõ queân hay coá yù boû soùt khoâng cheùp vieäc oâng Ñinh Leã soáng soùt trôû veà vôùi Leâ Lôïi ?

Caùc ñôøi sau cheùp söû veà Leâ Lôïi vaø cuoäc Khôûi nghóa Lam Sôn thöôøng döøng laïi ôû naêm 1428 (naêm cuoäc khôûi nghóa thaønh coâng hoaøn toaøn vaø Leâ Lôïi leân laøm vua), hoaëc naêm 1433 (naêm Leâ Lôïi cheát). Vì theá maø ngöôøi ta queân maát oâng Leâ Leã cheát naêm 1449, ñôøi vua Leâ Nhaân Toâng. Vaø ngöôøi ta cuõng queân caû ñính chính moät ñieàu sai laàm cuûa chính söû cheùp raèng oâng Ñinh Leã bò quaân Minh gieát naêm 1427.

Ngaøy nay chuùng ta vaãn coøn ñöôïc ñoïc :

"Ñinh Leã bò giaëc gieát cheát, coøn Nguyeãn Xí thì sau troán thoaùt ñöôïc. Ñinh Leã hy sinh laø moät toån thaát lôùn cuûa nghóa quaân vì oâng laø moät töôùng cao caáp (luùc baáy giôø Ñinh Leã giöõ chöùc nhaäp noäi tö khoâng) vaø duõng caûm, ñaõ coù coâng lôùn trong traän Khaû Löu naêm 1424, traän thaønh Dieãn Chaâu naêm 1425 vaø nhaát laø traän Toát Ñoäng - Chuùc Ñoäng cuoái naêm 1426" (Phan Huy Leâ - Phan Ñaïi Doaõn, Khôûi nghóa Lam Sôn, in laàn thöù ba, Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1977).

Naêm cheát cuûa oâng Ñinh Leã ( 1449) ñöôïc xaùc ñònh, chính söû trôû thaønh deã hieåu vaø hôïp lí hôn. Nhôø ñoù maø chuùng ta coù theå keát luaän raèng Leâ Lôïi phong thöôûng, ban quoác tính (hoï Leâ) cho caùc coâng thaàn coøn soáng baét ñaàu töø naêm 1428, naêm Leâ Lôïi leân laøm vua.

Keát luaän treân coøn giuùp chuùng ta tìm hieåu moät vaøi söï kieän lòch söû khaùc.

Naêm 1427, Leâ Lôïi "gieát tö maõ laø Leâ Lai, tòch thu gia saûn, vì Lai caäy coù coâng ñaùnh giaëc, noùi ra nhöõng lôøi ngaïo maïn neân bò gieát " (TT, tr 30; TS, tr 56). CM khoâng cheùp chuyeän naøy.

OÂng Leâ Lai naøy laø ai ? Coù theå naøo laø oâng Leâ Lai lieàu mình cöùu chuùa naêm 1419 khoâng ?

" Thöïc ra khoâng coù caên cöù gì ñeå cho raèng Leâ Lai ñaõ bò gieát naêm 1427 thì khoâng theå coù Leâ Lai hy sinh naêm 1419 vì raát coù theå coù hai ngöôøi cuøng teân hoï, hay cuøng teân khaùc hoï nhöng ñöôïc ban quoác tính neân thö tòch cuõ cheùp thaønh cuøng teân hoï. Hôn nöõa, Lam Sôn thöïc luïc tuïc bieân laïi cheùp caû vieäc Leâ Lai hy sinh cöùu Leâ Lôïi vaø caû vieäc gieát Leâ Lai naêm 1427. Ñieàu aáy chöùng toû luùc baáy giôø coù hai ngöôøi teân Leâ Lai "(Khôûi nghóa Lam Sôn, sñd tr 154).

Cho tôùi naêm 1427 Leâ Lôïi chöa ban hoï vua cho caùc coâng thaàn, vaø sau naêm 1428 Leâ Thaùi Toå cuõng khoâng ban quoác tính cho ai ñaõ töøng ngaïo maïn, bò chính mình gieát naêm tröôùc. Ít ra thì hoï Leâ cuõng phaûi laø hoï thaät cuûa oâng tö maõ. 

Tröôøng hôïp cuûa oâng Leâ Leã bò cheát hai laàn vaøo hai naêm khaùc nhau nhaéc chuùng ta caàn phaûi baøn laïi yù kieán cho raèng coù hai oâng quan ñaïi thaàn Leâ Lai.

Chuùng ta coøn gaëp moät tröôøng hôïp khaùc trong chính söû.

Naêm 1411 ñôøi Haäu Traàn, vua Traàn Quyù Khoaùng sai Hoà Ngaïn Thaàn vaø Buøi Noät Ngoân ñi söù caàu phong. "Tröôùc ñaây vua sai haønh khieån Nguyeãn Nhaät Tö vaø thaåm hình Leâ Ngaân sang caàu phong, vua Minh giaän baét giam gieát " (TT, taäp 2, tr 242; CM, tr 747).

Khôûi nghóa Lam Sôn cuõng coù moät töôùng gioûi teân laø Leâ Ngaân. OÂng theo Leâ Lôïi khôûi nghóa, tham döï töø traän ñaùnh ñaàu tieân naêm 1418, ñöôïc phong töôùc Thöôïng haàu naêm 1429. Ñaïi ñoâ ñoác Leâ Ngaân bò Leâ Thaùi Toâng gieát naêm 1437 (TT, tr 125; CM, tr 918).

Thaåm hình Leâ Ngaân bò vua Minh gieát naêm 1411 vaø Ñaïi ñoâ ñoác Leâ Ngaân bò Leâ Thaùi Toâng gieát naêm 1437 laø hai ngöôøi truøng teân hoï hay chæ laø moät ngöôøi ? 

Xin chôø caâu traû lôøi cuûa caùc nhaø nghieân cöùu söû.