Söï tích hoà Hoaøn Kieám

Truyeàn thuyeát ñeïp vaø giaûn dò. Chæ coù ba nhaân vaät laø Leâ Lôïi, thanh kieám vaø con ruøa. Theá maø caùc vaên baûn cuõng khoâng thoáng nhaát.

Saùch Tang thöông ngaãu luïc soaïn töø ñôøi Gia Long (1802-1819), keå chuyeän Hoà Hoaøn Kieám nhö sau:

"Hoà Hoaøn Kieám ôû beân caïnh phöôøng Baùo Thieân, thaønh Thaêng Long, thoâng vôùi nöôùc ngoaøi soâng, hình theå raát to roäng. Hoà naøy laø nôi ñöùc Thaùi Toå Hoaøng Ñeá (trieàu tröôùc) ñaùnh rôi thanh kieám.

Hoài Thaùi Toå khôûi nghóa, ngaøi baét ñöôïc moät thanh göôm coå. Khi laøm vua, ngaøi thöôøng vaãn ñeo thanh göôm ñoù. Moät hoâm chôi thuyeàn ôû trong hoà, chôït thaáy moät con ba-ba raát lôùn noåi leân maët nöôùc, baén noù khoâng truùng. Ngaøi beøn laáy thanh göôm maø chæ. Baát ñoà, thanh kieám rôi xuoáng nöôùc maát, con ba-ba cuõng laën theo. Ngaøi giaän, sai laáp cöûa hoà laïi, ñaép caùi bôø ngang, taùt heát nöôùc ñeå tìm, nhöng chaúng thaáy ñaâu caû. Ñôøi sau nhaân caùi veát bôø aáy chia hoà ra laøm hai: taû voïng, höõu voïng. Cuoái ñôøi Caûnh Höng, boãng coù moät veät saùng töø caùi ñaûo trong hoà voït leân cao, saùng röïc tan ra roài taét, ngöôøi ta cho laø thanh baûo kieám bay ñi " (Phaïm Ñình Hoå, Nguyeãn AÙn, Tang thöông ngaãu luïc, baûn dòch cuûa Ñaïm Nguyeân, Ñaïi Nam, tr. 181). 

Naêm 1873, Phaïm Ñình Baùch veõ Baûn ñoà Haø Noäi. Ñeán naêm 1916 nhaø nöôùc baûo hoä Phaùp cho in taám baûn ñoà naøy, keøm theâm moät trang ghi chuù baèng tieáng Phaùp. Lôøi chuù khoâng naèm cuøng vôùi baûn ñoà, neân khoâng bieát coù phaûi chính Phaïm Ñình Baùch laø taùc giaû khoâng?

"Lorsqu'il eùtait encore eùtudiant, le roi Leâ Thaùi Toå trouva un jour sur le bord du petit lac une eùpeùe et s'en empara. Plus tard, comme roi d'Annam, se promenant en barque sur ce meâme lac, une eùnorme tortue sacreùe sortit de l'eau et vint aø lui, saisi de crainte le roi voulut l'eùloigner avec l'eùpeùe trouveùe; la tortue la lui prit et disparut. C'eùtait une tortue geùnie ( de laø le nom de Hoà Hoaøn Kieám )".

( Trong thôøi gian coøn ñi hoïc, moät hoâm vua Leâ Thaùi Toå baét ñöôïc moät thanh kieám taïi bôø hoà. Sau naøy, khi ngaøi ñaõ leân laøm vua, moät hoâm bôi thuyeàn daïo chôi treân hoà, coù con ruøa raát lôùn noåi leân vaø bôi veà phía ngaøi. Nhaø vua sôï, ruùt kieám ñuoåi ruøa. Con ruøa ñôùp thanh kieám vaø laën xuoáng nöôùc. Ñaây laø moät con ruøa thaàn. Töø ñoù ñaët teân hoà laø hoà Hoaøn Kieám) (Hanoi, Les cahiers de l' Ipraus, 2001, tr. 98-99).

Phaïm Ñình Baùch (hoaëc ngöôøi naøo khaùc) cho bieát tröôùc khi phaát côø khôûi nghóa ôû Lam Sôn, Leâ Lôïi coù theo hoïc taïi Ñoâng Ñoâ (Haø Noäi ngaøy nay) vaø ñaõ baét ñöôïc thanh kieám taïi Bôø Hoà.

Hai chi tieát naøy khoâng aên khôùp vôùi chính söû. 

Theo caû hai baûn Lam Sôn thöïc luïc hieän coù, baûn do chính Leâ Thaùi Toå vieát (Nguyeãn Dieân Nieân, Leâ Vaên Uoâng, Lam Sôn thöïc luïc, Ty Vaên Hoaù Thanh Hoaù, 1976, tr. 239) vaø baûn ñaõ bò Hoà Só Döông söûa ñoåi (Vieän Söû Hoïc, Nguyeãn Traõi toaøn taäp, Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1976, tr. 46-47), thì tröôùc ngaøy khôûi nghóa Leâ Lôïi laøm phuï ñaïo ôû Khaû Lam (Lam Sôn).

Lam Sôn thöïc luïc keå chuyeän Leâ Thaän ôû Muïc Sôn (Thanh Hoùa), laøm ngheà ñaùnh caù, moät hoâm quaêng löôùi keùo leân ñöôïc moät löôõi kieám. Leâ Lôïi ñaùnh ñoåi ñöôïc löôõi kieám naøy. Moät hoâm khaùc Leâ Lôïi baét ñöôïc moät chuoâi kieám ôû goác caây ña. Laép löôõi kieám vaøo chuoâi thì thaáy vöøa khít. Leâ Lôïi nghó raèng trôøi ñaõ trao cho mình thanh baûo kieám, töø ñoù môùi nuoâi yù khôûi nghóa.

Chöa thaáy vaên baûn naøo khaùc cuûa ta noùi raèng Leâ Lôïi theo hoïc hoaëc coù maët taïi Ñoâng Ñoâ tröôùc ngaøy khôûi nghóa.

Chung quanh hoà Hoaøn Kieám coøn nhieàu truyeàn thuyeát khaùc.

"Vua Leâ Lôïi khi môùi khôûi binh gaëp ñöôïc moät ngoïn göôm thaàn. Nhôø ñoù maø laøm neân söï nghieäp. Sau ra chôi taïi hoà ñoù, coù con quaùi ñoùn ñaàu thuyeàn. Vua laáy göôm ñaâm, con quaùi haû mieäng nuoát maát ngoïn kieám. Vua Leâ Lôïi suy töø ñoù" (Dieân Höông, Thaønh ngöõ ñieån tích, Phöông Lai, 1954).

Dieân Höông khoâng ñaû ñoäng tôùi ruøa thaàn maø chæ noùi tôùi moät con quaùi nuoát maát göôm thaàn. 

Theo chính söû thì Leâ Lôïi laøm vua ñöôïc 6 naêm (1428-1433), thanh theá ñöông thôøi raát lôùn. Ñeán maáy ñôøi vua sau Leâ Lôïi, nhaø Leâ môùi baét ñaàu suy. 

"Un beau jour de 1418, une tortue d' or surgie du lac lui tendit une magnifique eùpeùe. Il y vit un signe du ciel et partit libeùrer le pays. Sa mission accomplie, il revint sur les lieux de son initiation pour offrir un sacrifice de gratitude aø la diviniteù lacustre. Au moment ouø la ceùreùmonie commençait, un puissant coup de tonnerre retentit; l' eùpeùe jaillit de son fourreau, tournoya en l'air et retomba dans le bec de la tortue d'or qui s'enfuit dans les profondeurs du lac, appeleù depuis lors le lac de l'EÙpeùe restitueùe (Hoaøn Kieám)".

(Moät ngaøy naêm 1418, moät con ruøa vaøng noåi leân treân maët hoà vaø daâng (Leâ Lôïi) moät thanh göôm baùu. Ngaøi bieát ñaây laø meänh trôøi beøn ñöùng leân giaûi phoùng non soâng. Khôûi nghóa thaønh coâng, ngaøi ñeán nôi ñöôïc thaàn giuùp ñeå laøm leã taï ôn. Ñuùng luùc cuoäc leã baét ñaàu, moät tieáng seùt noå vang trôøi; thanh kieám cuûa ngaøi tuoät khoûi voû, quay vaàn vuõ treân trôøi roài rôi vaøo mieäng moät con ruøa vaøng. Ruøa laën saâu xuoáng ñaùy hoà. Töø ñoù hoà ñöôïc goïi laø Hoà Hoaøn Kieám)

(Philippe Papin, Histoire de Hanoi, Fayard, 2001, tr. 115).

Y Ù kieán cuûa Papin töông töï nhö lôøi chuù cuûa taám baûn ñoà Phaïm Ñình Baùch. 

Khôûi nghóa Lam Sôn baét ñaàu naêm 1418, Leâ Lôïi vaø caùc ñoàng chí cuûa oâng ñang gaëp nhieàu khoù khaên ôû vuøng Lam Sôn. Leâ Lôïi khoâng theå coù maët ôû bôø hoà ñeå nhaän kieám thaàn ñöôïc. 

Trong moät cuoán saùch khaùc Philippe Papin laïi keå raèng:

"Il (le lac de Hoaøn Kieám) doit son nom aø la leùgende selon laquelle Leâ Lôïi y aurait peâcheù une eùpeùe magique; muni de cette arme, il chassa les Chinois Ming et fonda, sous le nom de reøgne de Leâ Thaùi Toå, la dynastie des Leâ posteùrieurs (1428-1788). Au cours de la ceùreùmonie qu'il offrit aø l'occasion de sa victoire, l'eùpeùe miraculeuse jaillit d'elle-meâme du fourreau et se meùtamorphosa en un dragon de jade qui disparut dans le lac. D'autres versions attribuent aø une tortue le soin d 'offrir et de reprendre l'eùpeùe".

(Teân (hoà Hoaøn Kieám) do truyeàn thuyeát keå raèng Leâ Lôïi baét ñöôïc moät thanh kieám thaàn taïi ñaây. Vôùi thanh kieám naøy Leâ Lôïi ñaõ ñaùnh ñuoåi ñöôïc quaân Minh vaø leân laøm vua laáy hieäu laø Leâ Thaùi Toå, laäp ra nhaø Haäu Leâ (1428-1788). Trong buoåi leã möøng chieán thaéng, thanh kieám thaàn cuûa vua Leâ Thaùi Toå boãng tuoät khoûi voû, hoaù thaønh con roàng ngoïc, roài laën bieán trong hoà. Cuõng coù ngöôøi cho raèng Leâ Thaùi Toå ñöôïc moät con ruøa trao cho vaø laáy laïi thanh kieám thaàn) ( Docteur Hocquard , Une campagne au Tonkin, Arleùa, 1999, tr. 232 ). 

ÔÛ ñoaïn treân, Leâ Thaùi Toå traû kieám cho Ruøa vaøng. ÔÛ ñoaïn sau, thanh kieám töï bieán thaønh Roàng ngoïc roài laën xuoáng hoà.

Traàn Quoác Vöôïng vaø Vuõ Tuaán Saùn (Haø Noäi nghìn xöa, Sôû Vaên Hoùa Thoâng Tin Haø Noäi, 1975, tr.39-40) tìm hieåu raát saâu xa yù nghóa hoà Hoaøn Kieám: 

"Söû Lyù-Traàn haàu nhö chaúng noùi ñeán hoà Göôm (…).

"Chuyeän "Traû göôm thaàn ", ngöôøi Haø Noäi nghe keå ñaõ nhieàu, song yù nghóa caâu chuyeän thì chöa maáy ai ñaøo saâu tìm hieåu. Treân ñaïi theå, ngöôøi ta cho truyeàn thuyeát aáy keå vieäc Leâ Lôïi ñöôïc göôm thaàn ñeà chöõ "Thuaän Thieân" töø nöôùc : yù trôøi trao söù meänh cho ngöôøi anh huøng ñöùng leân xöôùng nghóa cöùu daân, giuùp nöôùc, queùt giaëc ngoaïi xaâm. Möôøi naêm khôûi nghóa Lam Sôn thaéng lôïi, ngöôøi anh huøng leân laøm vua, ñi thuyeàn treân hoà, trôøi sai Ruøa Vaøng hieän leân laáy laïi thanh göôm. Chuû ñeà baát tuyeät : "Chieán tranh vaø Hoøa bình"…

"Thöïc ra ñaáy laø vang boùng cuûa moät maãu ñeà thaàn thoaïi vaø moät leã tieát coå xöa. Neáu veà maët chính trò-xaõ hoäi, thanh göôm laø bieåu töôïng cuûa quyeàn uy thì veà maët thaàn thoaïi-leã thöùc, thanh göôm laø bieåu töôïng cuûa Tia chôùp-Löûa. (…) Nhuùng göôm xuoáng nöôùc laø nghi leã bieåu thò söï hoøa hôïp Nöôùc-Löûa, moät nghi leã phoàn thöïc. Laïi vì göôm laø töôïng tröng cuûa chôùp löûa neân nghi leã nhuùng göôm xuoáng nöôùc cuõng laø moät nghi leã choáng luït (…).

"Söï tích hoà Göôm-gaén lieàn vôùi moät vò anh huøng lòch söû Leâ Lôïi-laø söï dieãn taû veà maët thaàn thoaïi moät leã nghi coå xöa chung cho caû vuøng Ñoâng Nam AÙ : nghi leã choáng luït vaø caàu mong söï haøi hoøa cuûa non nöôùc …".

Ñuùng laø thôøi Lyù-Traàn khoâng coù ai noùi ñeán hoà Göôm vì nôi ñaây coøn laø vuøng hoà ao ñaàm laày. Hoà Göôm hay hoà Hoaøn Kieám theo truyeàn thuyeát ñeán ñôøi Leâ Thaùi Toå môùi coù. 

Chuû ñeà "chieán tranh vaø hoøa bình", "nghi leã phoàn thöïc", "nghi leã choáng luït" cuûa Traàn Quoác Vöôïng vaø Vuõ Tuaán Saùn thaät laø ña daïng, phong phuù. Tuy nhieân, moät truyeàn thuyeát daân gian maø coù ba loái giaûi thích thuoäc ba lónh vöïc khaùc nhau thì coù nhieàu quaù khoâng? Hay laø qua bieåu töôïng Leâ Lôïi traû göôm thaàn, cuõng nhö bieåu töôïng Thaùnh Gioùng cöôõi ngöïa saét bay veà trôøi sau khi deïp giaëc AÂn, daân gian chæ muoán ca tuïng ngöôøi anh huøng caàm göôm ñaùnh giaëc, giaëc tan thì caát göôm ñi?

Töø giöõa theá kæ 17, Trònh Taïc xaây phuû chuùa Trònh rieâng, taùch ra khoûi cung ñieän cuûa vua Leâ trong thaønh Thaêng Long. Vì hoà Hoaøn Kieám naèm veà beân traùi phuû chuùa neân goïi laø hoà Taû Voïng (Buøi Thieát, Töø ñieån Haø Noäi-ñòa danh, Vaên Hoùa Thoâng Tin, 1993, tr. 393).

Döôùi thôøi caùc chuùa Trònh, theá kæ 17-18, hoà Hoaøn Kieám coù teân laø hoà Thuyû Quaân vì caùc chuùa Trònh thöôøng dieãn taäp quaân thuyû trong khu vöïc hoà (Buøi Thieát, sñd, tr. 435). Coù thuyeát noùi raèng teân hoà Thuyû Quaân ñaõ coù töø ñôøi Traàn.

Nhöng, baûn ñoà cuûa Phaïm Ñình Baùch (1873, ñôøi Töï Ñöùc) laïi cho thaáy hoà Hoaøn Kieám vaø hoà Thuyû Quaân laø hai hoà khaùc nhau: 

-Lac de Thuyû Quaân sur lequel les marins du Roi s'exerçaient aø la manoeuvre des armes (Hoà Thuyû Quaân laø nôi lính thuyû cuûa nhaø vua taäp traän ).

Moät taám baûn ñoà khaùc do Bieät Lam veõ naêm 1956, phoûng theo baûn ñoà naêm 1866 vaø 1873, cuõng cho thaáy hoà Thuyû Quaân vaø hoà Hoaøn Kieám laø hai hoà khaùc nhau, caùch nhau khaù xa (Hanoi, sñd, tr.80).

Ñieàu naøy coù theå ñöôïc hieåu laø:

Ñôøi Trònh, hoà Hoaøn Kieám ñöôïc chia thaønh hoà Taû Voïng vaø Höõu Voïng. Ñôøi Töï Ñöùc (1847-1883), hoà Taû Voïng ñöôïc goïi laø hoà Hoaøn Kieám, hoà Höõu Voïng ñöôïc goïi laø hoà Thuyû Quaân

Baét ñaàu töø naêm 1884 nhaø nöôùc baûo hoä Phaùp giöõ laïi hoà Hoaøn Kieám, laáp daàn hoà Thuyû Quaân ñeå xaây döïng, môû mang thaønh phoá Haø Noäi. 

Hoà Hoaøn Kieám ngaøy xöa coøn coù teân laø Luïc Thuyû, Haøng Höông (Hoaøng Ñaïo Thuùy, Ñi thaêm Ñaát Nöôùc, Vaên Hoùa, 1978, tr. 55). 

Thaùp Ruøa

- Ñình chuùa Trònh: Pagode eùleveùe sous les Leâ aø la meùmoire des Trònh (ñình chuùa Trònh ñöôïc xaây döôùi thôøi Leâ ñeå töôûng nhôù caùc chuùa Trònh).

Ñình chuùa Trònh naèm taïi ñòa ñieåm thaùp Ruøa.

Nguyeãn Khaéc Ngöõ cuõng ñoàng yù vôùi Phaïm Ñình Baùch: "Moät trong nhöõng kieåu kieán truùc thôøi Leâ coøn ñeå laïi laø thaùp Ruøa hoà Hoaøn Kieám" (Nguyeãn Khaéc Ngöõ, Myõ thuaät coå truyeàn, theo baøi Thaùp Ruøa coù töø khi naøo? cuûa Nguyeân Thaéng, Ñoaøn Keát, thaùng tö, 1984).

Buøi Thieát cho bieát: 

"Toøa thaùp toïa laïc treân goø Ruøa xeá veà phía nam hoà Hoaøn Kieám, neân goïi laø thaùp Ruøa. Nguyeân laø ñình Taû Voïng do caùc chuùa Trònh döïng treân goø Ruøa giöõa hoà Taû Voïng, goïi laø ñình Taû Voïng. Cuoái theá kyû XVIII vì tin thuyeát phong thuyû, Baù hoä Kim nhaän söûa laïi ñình Taû Voïng ñeå nhaân ñoù taùng haøi coát cha meï xuoáng döôùi; Vieäc khoâng thaønh, nhöng ñình Taû Voïng vaãn ñöôïc söûa laïi ñeå coù quy caùch nhö hieän nay" (sñd, tr. 383).

"Ngoâi ñình do caùc chuùa Trònh sai xaây treân goø Ruøa giöõa hoà Taû Voïng (töùc hoà Hoaøn Kieám) ñeå laøm nôi hoùng maùt vaø duyeät quaân thuyû. Vì ñình naèm trong hoà Taû Voïng neân coù teân goïi. Cuoái theá kyû XIX Baù Kim xin ñöôïc xaây theâm moät taàng treân toøa ñình Taû Voïng ñeå coù quy moâ nhö thaùp Ruøa ngaøy nay" (sñd, tr. 393-394).

Tieàn thaân cuûa thaùp Ruøa laø ñình Taû Voïng.

"Caùi ñình naøy laøm töø ñôøi Trònh Caên (chuùa thöù tö trong doøng hoï Trònh) laø moät laàu hai taàng, taàng treân laø moät caùi laàu vuoâng boán maùi cong coù ñaép boán con roàng boø quay ñaàu laïi…Laàu quay löng höôùng nam theo yù nghóa laøm vua quay maët veà phöông nam, khoâng chaàu laïi vua, khoâng thaàn phuïc vua Leâ, vì vaäy beân treân cöûa coù ñeå ba chöõ Taû Voïng Ñình". (Chu Thieân, Boùng nöôùc hoà Göôm, theo Nguyeân Thaéng, sñd).

Nhöng, moät baøi Hoà Hoaøn Kieám khaùc cuûa saùch Tang thöông ngaãu luïc (sñd, tr. 32-33) keå raèng: 

"Muøa haï naêm Bính Ngoï, nieân hieäu Caûnh Höng (1786), ñöông nöûa ñeâm, giöõa hoà Hoaøn Kieám, boãng coù nhöõng vaät ñoû oái hieän ra treân ñaûo, tia saùng nhoaùng toûa ra boán phía, bay veà bôø phía nam roài bieán maát.

Sau ñoù soùng gioù aàm aàm noåi leân? Saùng hoâm sau, thaáy xaùc toâm caù noåi treân maët nöôùc khoâng bieát bao nhieâu maø keå. Coù ngöôøi noùi, ôû treân noùc nhaø Trung Hoøa Ñöôøng trong phuû Chuùa cuõng hieän ra nhöõng vaät töông töï, aùnh saùng toûa ra töù phía, roài töï nhieân taét ngaám.

Sau ñoù ít laâu, nhaø Leâ maát nöôùc".

Nguyeãn Khaéc Ngöõ noùi raèng Thaùp Ruøa ngaøy nay coù töø thôøi Leâ. Phaïm Ñình Baùch cho bieát taïi ñaûo Ruøa coù ñình chuùa Trònh ñöôïc xaây döôùi thôøi Leâ. Buøi Thieát vaø Chu Thieân cuõng ñoàng yù raèng caùc chuùa Trònh ñaõ cho xaây ñình Taû Voïng treân ñaûo. Chæ coù Tang thöông ngaãu luïc laø khoâng noùi ñeán coâng trình xaây caát naøo treân caùi ñaûo giöõa hoà Hoaøn Kieám naøy. Khoù coù theå cho raèng caùc taùc giaû Tang thöông ngaãu luïc queân caùi ñình chuùa Trònh hay caùi ñình Taû Voïng bôûi vì trong baøi coù noùi tôùi caùi nhaø Trung Hoøa Ñöôøng trong phuû chuùa Trònh (naèm gaàn hoà Hoaøn Kieám) thì khoâng theå khoâng noùi tôùi caùi ñình do chuùa Trònh xaây treân ñaûo Ruøa, nôi ñang xaûy ra ñieàm laï. 

Hay laø ñình ñaõ bò ñoå naùt, naêm 1786 khoâng coøn daáu veát gì? Giaû thuyeát naøy cuõng khoù ñöùng vöõng bôûi vì ñình do chuùa Trònh xaây thì khoâng theå bò huyû hoaïi ngay töø thôøi chuùa Trònh coøn naém quyeàn ñöôïc.

Hay laø ñình Taû Voïng ñöôïc xaây sau naêm 1786 ?

Söû cheùp raèng Nguyeãn Hueä "phoø Leâ, dieät Trònh", naêm 1786 chaám döùt cheá ñoä cai trò cuûa hoï Trònh. Naêm 1789 Nguyeãn Hueä ñaïi phaù quaân Thanh, leân laøm vua, laäp ra nhaø Nguyeãn Taây Sôn. Naêm 1802, Nguyeãn AÙnh dieät nhaø Taây Sôn, laäp neân nhaø Nguyeãn. 

Nhaø Taây Sôn vaø nhaø Nguyeãn ñeàu khoâng quyù meán gì caùc chuùa Trònh. Khoâng theå coù chuyeän nhaø Taây Sôn hay nhaø Nguyeãn (trong khoaûng töø 1786 ñeán 1873) xaây ñình ñeå töôûng nhôù chuùa Trònh.

Toùm laïi, qua hai baøi Hoà Hoaøn Kieám cuûa Tang thöông ngaãu luïc thì phaûi thöøa nhaän raèng ñeán cuoái ñôøi Caûnh Höng (1786, töùc laø naêm Nguyeãn Hueä chaám döùt söï nghieäp caùc chuùa Trònh) treân ñaûo Ruøa khoâng coù ñình chuùa Trònh hay ñình Taû Voïng. 

Noùi caùch khaùc, ñình Taû Voïng hay ñình chuùa Trònh khoâng phaûi ñöôïc xaây taïi ñaûo Ruøa. Coù theå taïi moät ñaûo khaùc, cuõng naèm trong hoà Hoaøn Kieám.

"Hoà Taû Voïng teân cuõ goïi Hoaøn Kieám laø moät danh thaéng ñaát Kinh kyø xöa. Phía baéc maët hoà, moät goø ñaát noåi leân roäng khoaûng ba boán saøo, töông truyeàn laø choã ñaøi caâu caù thôøi cuoái Leâ. Tröôùc ñaây, oâng Tín Trai laøng Nhò Kheâ nhaân coù ñeàn Quan Ñeá taïi ñaáy beøn môû roäng söûa sang theâm goïi laø chuøa Ngoïc Sôn (…)" (Baøi kyù Ñeàn Ngoïc Sôn ñeá quaân , soaïn naêm1843, Tuyeån taäp vaên bia Haø Noäi, quyeån 2, Khoa Hoïc Xaõ Hoäi,1978, tr. 68-69).

"Phía ñoâng thaønh Haø Noäi, ôû thoân Haø Thanh, huyeän Thoï Xöông coù moät caùi hoà, goïi laø hoà Hoaøn Kieám, trong hoà coù moät caùi ñaûo, goïi laø Ngoïc Sôn, trong ñaûo Ngoïc Sôn, coù moät ñeàn thôø goïi laø ñeàn thôø Vaên Xöông. Toâi laøm AÙn saùt ôû Höng Yeân, vöøa ñoåi veà, gaëp oâng Phöông Ñình daét nhau qua chôi, oâng noùi vôùi toâi raèng : hoà Hoaøn Kieám naøy ñôøi xöa raát lôùn, töø ñôøi Leâ trung höng veà sau chôû ñaát veà laáp laøm ñöôøng xe chaïy cho suoát ñeán Long Laâu ôû Nhó Haø, nöûa hoà beân höõu goïi laø Höõu Voïng, nöûa hoà beân taû goïi laø Taû Voïng, nuùi trong Taû Voïng laø ñaøi caâu caù. Ñaàu nieân hieäu Gia Long, môùi coù mieáu thôø Quan Voõ ñeá (…).

"Hieän nay ñeàn thôø môùi ñaõ hoaøn thaønh, phía tröôùc keà bôø nöôùc, laøm ñình Traán Ba, nguï yù laø coät truï ñöùng vöõng giöõa laøn soùng vaên hoùa. Beân taû, phía ñoâng caàu Theâ Huùc, döïng Ñaøi Nghieân. Laïi veà phía ñoâng treân nuùi Ñoäc Toân, xaây Thaùp Buùt, töôïng tröng cho neàn vaên vaät(…)" (Baøi kyù Söûa laïi mieáu Vaên Xöông, Tuyeån taäp vaên bia Haø Noäi, sñd, tr. 70-71).

Baøi kí thöù nhaát ñöôïc soaïn naêm 1843 nhaân dòp söûa ñeàn Quan ñeá thaønh chuøa Ngoïc Sôn. Ít naêm sau laïi ñoåi chuøa Ngoïc Sôn thaønh ñeàn thôø Vaên Xöông. Baøi kí thöù nhì laøm nhaân dòp söûa ñeàn thôø Vaên Xöông. Hai baøi vaên cuûa hai ngöôøi khaùc nhau, vieát caùch nhau vaøi chuïc naêm, ñeàu noùi trong hoà Hoaøn Kieám coù moät caùi ñaûo Ngoïc Sôn, lôùn khoaûng ba boán saøo, laø ñaøi caâu caù thôøi cuoái Leâ. 

Ñieàu naøy chöùng toû giaùn tieáp raèng khoâng phaûi Tang thöông ngaãu luïc (1802-1819) boû queân coâng trình xaây caát treân ñaûo Ruøa maø chæ vì ñeán naêm 1843 vaø maõi vaøi chuïc naêm sau, hoà Hoaøn Kieám vaãn chöa coù xaây caát gì treân ñaûo Ruøa. Hai baøi kí khoâng noùi tôùi ñaûo Ruøa coù leõ chæ vì ñaûo nhoû vaø khoâng coù gì ñaùng noùi?

Hoaøng Ñaïo Thuùy cho bieát:

Ñeàn Ngoïc Sôn "ñôøi Leâ laø cung nghæ maùt Thuî Khaùnh cuûa chuùa Trònh".

"Ñöùng ôû Traán Ba ñình, nhìn xa veà höôùng nam, trong moät khung caûnh ñeïp, noåi leân ngoïn thaùp treân ñaûo Ruøa. Muøa ñoâng, gaëp trôøi naéng, nhöõng con ruøa baèng caùi nia leân taém naéng treân ñaûo. Xöa kia treân ñaûo coù ñình Taû Voïng. Caùi thaùp naøy, moät nhaø giaøu phoá haøng Khay xaây töø naêm 1884" (Ñi thaêm ñaát nöôùc, sñd, tr. 55).

Chuùng ta ñöôïc bieát theâm cung Thuî Khaùnh, nôi nghæ maùt cuûa chuùa Trònh taïi hoà Hoaøn Kieám. 

Buøi Thieát goïi cung naøy laø cung Khaùnh Thuî do Trònh Giang (1729-1740) sai xaây treân ñaûo Ngoïc Sôn. Cung Khaùnh Thuî bò Leâ Chieâu Thoáng cho ngöôøi ñoát naêm 1787 ñeå traû thuø caùc chuùa Trònh. Veà sau ngöôøi ta xaây ñeàn Ngoïc Sôn taïi nôi ñaây. 

Beân caïnh hoà Hoaøn Kieám, thuoäc khu vöïc phoá Baûo Khaùnh ngaøy nay, coøn coù cung ñieän Khaùnh Thuî do Trònh Tuøng (1570-1630) xaây. Cung ñieän Khaùnh Thuî cuõng bò Leâ Chieâu Thoáng ñoát phaù truïi naêm 1787 (Buøi Thieát, sñd, tr. 221).

Baûn ñoà Phaïm Ñình Baùch cuõng coù noùi tôùi cung Khaùnh Thuî:

Cung Khaùnh Thuî : Habitation des servantes du roi Leâ Thaùi Toå (emplacement de la rue Jules Ferry) (Cung Khaùnh Thuî: choã ôû cuûa caùc cung nöõ cuûa vua Leâ Thaùi Toå, naèm taïi phoá Haøng Troáng ngaøy nay).

Saùch Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí (Vaên Hoïc, 1970, tr.191) keå chuyeän vua Leâ Chieâu Thoáng "ngaàm sai ngöôøi phoùng hoûa ñoát heát phuû chuùa. Khi phuû chaùy, khoùi löûa boác leân nguùt trôøi, hôn möôøi ngaøy chöa taét.

"Theá laø hai traêm naêm laâu ñaøi cung khuyeát huy hoaøng boãng choác ñaõ thaønh ra baõi ñaát chaùy ñen! Xa gaàn nghe thaáy tin ñoù, ai cuõng thöông chuùa vaø traùch vua laøm quaù ñaùng. Hoâm aáy nhaèm ngaøy moàng 8 thaùng chaïp naêm Bính Ngoï (1786)".

Laâu ñaøi cung khuyeát trong phuû chuùa ñaõ coù töø 200 naêm tröôùc naêm 1786, nghóa laø ñöôïc xaây vaøo khoaûng naêm 1586 ( ñôøi Trònh Tuøng).

Buøi Thieát phaân bieät cung Khaùnh Thuî treân ñaûo Ngoïc Sôn vaø cung ñieän Khaùnh Thuî taïi ñòa ñieåm phoá Baûo Khaùnh ngaøy nay vaø cho raèng caû hai nôi ñeàu bò ñoát naêm 1787. Phaïm Ñình Baùch chæ noùi tôùi cung Khaùnh Thuî ôû phoá Haøng Troáng (thaúng goùc vôùi phoá Baûo Khaùnh), coù töø ñôøi Leâ Thaùi Toå. Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí cho bieát Leâ Chieâu Thoáng chæ sai ñoát cung ñieän trong phuû chuùa naêm 1786, nghóa laø cung ñieän Khaùnh Thuî thoâi. 

Raát coù theå cung Khaùnh Thuî ñöôïc Hoaøng Ñaïo Thuyù vaø Buøi Thieát noùi tôùi, vaø cho raèng naèm taïi ñaûo Ngoïc Sôn, laø do nhaàm laãn töø cung ñieän Khaùnh Thuî trong phuû chuùa Trònh maø ra.

Ñoái chieáu caùc vaên baûn thì thaáy ñôøi cuoái Leâ, ñòa ñieåm ñeàn Ngoïc Sôn coøn laø ñaøi caâu caù, choã hoùng maùt. Ñình Taû Voïng cuõng laø choã hoùng maùt, duyeät quaân thuyû cuûa chuùa Trònh. Cho raèng ñình Taû Voïng (ñình chuùa Trònh) naèm treân ñaûo Ruøa laø chuyeän khoù hieåu. Ñaûo Ruøa thôøi chuùa Trònh raát nhoû (seõ noùi theâm ôû phaàn sau), nhöõng luùc teá leã, duyeät quaân thuyû thì toå chöùc ra sao, choã ñaâu ñeå chöùa ñöôïc vaøi chuïc ngöôøi? Moãi laàn hoùng maùt, chuùa Trònh phaûi ñi thuyeàn ra giöõa hoà? Neáu ñình naèm taïi ñaûo Ngoïc Sôn roäng lôùn hôn, coù caàu noái vôùi bôø , thì seõ raát tieän cho vieäc caâu caù, hoùng maùt, hoaëc toå chöùc teá leã, duyeät quaân thuyû. 

Ñình Taû Voïng hay ñình chuùa Trònh naèm treân ñaûo Ngoïc Sôn chaêng? 

Raát coù theå Phaïm Ñình Baùch vaø Buøi Thieát ñaõ nhaàm laãn, xeâ dòch choã hoùng maùt, caâu caù, duyeät quaân thuyûuø cuûa chuùa Trònh töø ñaûo Ngoïc Sôn sang ñaûo Ruøa.

Thaùp Ruøa ngaøy nay

Hoaøng Ñaïo Thuùy cuõng noùi ñeán thaùp Ruøa trong hoaøn caûnh Haø Noäi bò quaân Phaùp chieám ñoùng keå töø naêm1882.

"Bang Kim bieáu Taây caùi thaùp Ruøa. Caùi thaùp naøy nhìn maõi cuõng quen maét, nhöng döôùi thì cöûa loái goâ-tích, treân thì noùc vuïn vaët, kieán truùc khoâng ra loái gì". (Hoaøng Ñaïo Thuùy, Thaêng Long, Ñoâng Ñoâ, Haø Noäi, Hoäi Vaên Ngheä Haø Noäi,1971, tr. 75).

ÔÛ moät choã khaùc, Hoaøng Ñaïo Thuùy vieát roõ laø moät nhaø giaøu phoá haøng Khay xaây thaùp Ruøa töø naêm 1884 (Ñi thaêm ñaát nöôùc, sñd).

Trong chuyeán ñi coâng taùc taïi Baéc kì vaø Trung kì (töø thaùng 1 naêm 1884 ñeán thaùng 4 naêm 1886), baùc só Hocquard coù chuïp aûnh thaùp Ruøa nhìn töø phía thaùp Hoøa Phong (xem trang bìa saùch Histoire de Hanoi, hoaëc baûn khaéc trong saùch Une campagne au Tonkin, tr. 249). 

Taám aûnh cho thaáy thaùp Ruøa thôøi ñoù gioáng thaùp Ruøa ngaøy nay. Dieän tích ñaûo Ruøa naêm 1884-1886 raát giôùi haïn, chæ roäng hôn maët baèng cuûa thaùp moãi beà ñoä 2 meùt. 

Moät nhaø baùo Phaùp ñaõ taû Hoà Göôm naêm 1898 nhö sau:

"Tout vert, tout tranquille, d'un charme discret, avec, au milieu, dans une île infiniment petite, sa vieille pagode d'un style eùtrange, et les arbres qui mirent dans ses eaux dormantes leurs freâles tiges, voici le "Petit Lac" ou "Lac de la Grande Epeùe". 

(Hoà Göôm xanh töôi, traàm laëng vaø duyeân daùng, coù caùi thaùp cuõ kó, kieán truùc laï kì, xaây treân moät hoøn ñaûo nhoû xíu giöõa hoà, coù nhöõng caønh caây laû lôi soi boùng nöôùc). (Les grands dossiers de l'Illustration, Le livre de Paris, 1987, tr. 93)

Chaéc chaén laø thôøi chuùa Trònh ñaûo Ruøa cuõng chæ nhoû xíu nhö vaäy thoâi.

Kieán truùc cuûa thaùp Ruøa khaù laï kì, ñaëc bieät. "Döôùi thì cöûa loái goâ-tích, treân thì noùc vuïn vaët, kieán truùc khoâng ra loái gì " (Hoaøng Ñaïo Thuùy). Taàng döôùi cuøng vaø taàng thöù nhì cuøng coù cöûa loái goâ–tích. Kieán truùc goâ–tích thì phaûi chôø tôùi sau naøy ngöôøi Phaùp môùi ñöa sang nöôùc ta chöù thôøi Leâ, thôøi Trònh thì laøm sao coù ñöôïc? Nhö vaäy thì hai taàng döôùi cuøng cuûa thaùp Ruøa khoâng theå laø cuûa ñình chuùa Trònh hay ñình Taû Voïng nhö Buøi Thieát cho bieát ñöôïc. 

Kieán truùc cuûa thaùp Ruøa chòu aûnh höôûng kieán truùc Phaùp.

Ngöôøi Phaùp chæ baét ñaàu xaây caát, thieát keá laïi thaønh phoá Haø Noäi sau khi Trieàu ñình Hueá kí hoøa öôùc Patenoâtre ngaøy 6 thaùng 6 naêm 1884, coâng nhaän quyeàn baûo hoä cuûa nöôùc Phaùp. 

Maáy caùi cöûa cuûa thaùp Ruøa phaûi ñöôïc ra ñôøi sau hoøa öôùc Patenoâtre, nghóa laø thaùp Ruøa ñöôïc xaây trong khoaûng töø giöõa naêm 1884 ñeán thaùng 4 naêm 1886 (luùc Hocquard veà Phaùp). Thaùp ñöôïc xaây toaøn boä vaø cuøng luùc chöù khoâng phaûi ñöôïc xaây theâm taàng vaøo thaùp Taû Voïng ñaõ coù töø tröôùc. Thaùp Ruøa khoâng phaûi laø kieán truùc cuûa ñôøi Leâ.

Taám aûnh coøn cho thaáy taàng döôùi cuøng cuûa thaùp Ruøa coù veû hôi cuõ hôn caùc taàng treân. Neáu ñuùng nhö vaäy thì tình côø Hocquard ñaõ chuïp ñöôïc luùc ngöôøi ta vöøa xaây xong thaùp Ruøa, ñang queùt voâi. Caùc taàng treân ñaõ ñöôïc queùt hai ba nöôùc, taàng döôùi ñang chôø ñöôïc queùt theâm?

Moät kieán truùc noåi tieáng khaùc, coù raát nhieàu cöûa loái goâ–tích, laø nhaø thôø lôùn Haø Noäi (catheùdrale Saint Joseph) cuõng ñöôïc ngöôøi Phaùp xaây vaøo nhöõng naêm 1884-1888.

Keát luaän 

- Thôøi chuùa Trònh treân ñaûo Ruøa chöa coù xaây caát.

- Ñình Taû Voïng (hay ñình chuùa Trònh) naèm treân ñaûo Ngoïc Sôn chöù khoâng phaûi treân ñaûo Ruøa. 

- Cung Khaùnh Thuïy naèm trong phuû chuùa Trònh chöù khoâng phaûi taïi ñaûo Ngoïc Sôn.

- Thaùp Ruøa ñöôïc xaây toaøn boä trong khoaûng töø thaùng 6 naêm 1884 ñeán thaùng 4 naêm1886. Veà sau, hoaëc laø ñaûo Ruøa ñöôïc ñaép theâm ñaát, hoaëc laø nöôùc hoà Hoaøn Kieám bò caïn daàn, nhôø vaäy ñaûo Ruøa môùi trôû thaønh lôùn roäng nhö ngaøy nay.
 

Ñaõ coù nhieàu hoïc giaû noùi ñeán hoà Hoaøn Kieám, thaùp Ruøa. Moãi ngöôøi theâm bôùt moät hai chi tieát. Coù nhieàu ñieàu hay nhöng thænh thoaûng cuõng coù choã nhaàm laãn. 
 

Maáy ai coøn nhôù baøi Hoà Hoaøn Kieám cuûa thôøi môùi caép saùch ñeán tröôøng ?

"Trong thaønh phoá Haø Noäi coù moät caùi hoà goïi laø hoà Hoaøn Kieám. Tuïc truyeàn raèng moät hoâm vua Leâ Thaùi Toå ngöï ra caâu caù ôû bôø hoà, choã gaàn sôû Ñoác lyù baây giôø, boãng coù moät con ruøa thaät lôùn noåi leân treân maët nöôùc. Vua laáy thanh baûo kieám neùm con ruøa, thì noù laën xuoáng, roài noù ñem thanh kieám leân traû vua. Bôûi theá môùi ñaët teân laø Hoaøn Kieám…".
( Traàn Troïng Kim, Ñaëng Ñình Phuùc, Ñoã Thaän, Quoác vaên giaùo khoa thö lôùp sô ñaúng, 1948, tr. 94).

Söû gia Traàn Troïng Kim vaø ñoàng nghieäp ñöùng rieâng moät phe. Caùc oâng cho raèng teân Hoaøn Kieám laø do tích Ruøa mang traû kieám cho vua Leâ Thaùi Toå. 

Leâ Lôïi ñöôïc trôøi cho thanh baûo kieám ñeå deïp giaëc. Deïp xong giaëc, leân laøm vua, trôøi laïi cho Leâ Lôïi giöõ luoân thanh kieám ! 

Caùch trình baøy naøy laøm maát heát yù nghóa cao ñeïp cuûa truyeàn thuyeát.