Baûn Tham Luaän

QUAN HEÄ GIÖÕA NHO-GIAÙO VAØ PHAÄT-GIAÙO ÔÛ VIEÄT NAM

 

Minh Chi

[Hoïc vieän Phaät-giaùo Vieät Nam]

1. Nhöõng ñaëc ñieåm chung cuûa Phaät-giaùo, Nho-giaùo vaø Laõo-giaùo ôû Trung Hoa ñaàu coâng nguyeân.

Nho-giaùo laø moät heä thoáng chính trò toân giaùo ñöùng ñaàu laø nhaø vua, con Trôøi (thieân töû), nhaän meänh cuûa Trôøi (thieân meänh) ñeå cai trò nhaân daân vì haïnh phuùc cuûa nhaân daân. Chöøng naøo maø vua laøm troøn thieân meänh, nhaân daân döôùi quyeàn cai trò cuûa vua ñöôïc höôûng hoøa bình vaø haïnh phuùc thì ñoù laø vua hieàn, con ngöôøi vua laø thieâng lieâng vaø baát khaû xaâm phaïm. Traùi laïi, neáu ñoù laø moät oâng vua aùc, maø söï cai trò laøm cho nhaân daân ñieâu ñöùng khoå sôû, thì töùc laø oâng vua aùc ñoù ñaõ ñaùnh maát meänh trôøi vaø nhaân daân coù quyeàn chính ñaùng noåi daäy, laät ñoå oâng vua aùc ñoù vaø cöû ngöôøi khaùc leân thay. Thay baäc ñoåi ngoâi cuõng laø do meänh trôøi. Neáu cuoäc khôûi nghóa thaønh coâng, moät oâng vua khaùc leân thay, thì ñoù cuõng laø do meänh trôøi. Neáu khoâng phaûi laø meänh trôøi, thì cuoäc khôûi nghóa aét thaát baïi. ÔÛ ñaây, khoâng coù chuyeän baàu baùn gì heát. Tính toân giaùo cuûa heä thoáng Nho-giaùo chính laø ôû choã naøy.

Ñeå phoø taù vua laøm troøn traùch meänh trôøi, Nho-giaùo taïo ra moät boä maùy quan lieâu goàm nhöõng Nho-só ñöôïc tuyeån löïa qua thi cöû. Caùc ñeà thi ñöôïc choïn trong caùc saùch kinh ñieån cuûa Nho-giaùo (Töù Thö, Nguõ Kinh), daïy ñaïo laøm ngöôøi, laøm vua, laøm toâi, laøm cha, laøm con v.v... Söï oån ñònh vaø haøi hoøa cuûa xaõ hoäi ñöôïc baûo ñaûm neáu moïi ngöôøi trong xaõ hoäi, töø vua quan cho ñeán ngöôøi daân thöôøng ñeàu laøm troøn chöùc phaän cuûa mình (Khoång Töû noùi: quaân quaân, thaàn thaàn, phuï phuï, töû töû. Nghóa laø vua cho ra vua, toâi cho ra toâi, cha cho ra cha, con cho ra con...)

Döôùi ñôøi nhaø Haùn, vaøo ñaàu coâng nguyeân, heä thoáng chính trò toân giaùo cuûa Nho-giaùo coù thu huùt theâm moät vaøi yeáu toá Laõo-giaùo vaø caùc heä tín ngöôõng ngoaïi lai. Noùi chung laïi, döôùi thôøi Haùn, heä thoáng chính trò toân giaùo Nho-giaùo bao goàm nhöõng tín ñieàu sau ñaây:

1) Tin raèng, Trôøi hay laø moät vò Thaàn toái cao thöôøng xuyeân xem xeùt moïi haønh vi ñaïo ñöùc hay phi ñaïo ñöùc cuûa con ngöôøi (keå caû vua vaø caùc quan cai trò phoø taù vua).

2) Tin raèng con ngöôøi laø loaøi sinh vaät cao quyù nhaát, ñöôïc trôøi ñaát taïo ra, vaø ñöôïc trôøi öu ñaõi, phuø hoä.

3) Tin ôû luaät nhaân quaû laøm thieän ñöôïc quaû laønh, laøm aùc chòu quaû döõ.

4) Tin raèng coù moái lieân heä qua laïi giöõa Trôøi vaø ngöôøi. Tuøy theo haønh vi ñaïo ñöùc hay phi ñaïo ñöùc cuûa con ngöôøi maø Trôøi coù theå baùo ñieàm laønh hay ñieàm döõ.

5) Tin ôû thuaät chieâm tinh, coù theå ñoaùn bieát yù cuûa Trôøi qua caùc ñieàm laønh hay döõ.

Nhöõng tö töôûng treân cuûa Khoång-giaùo thôøi Haùn, tuy ñaõ trôû thaønh chính thoáng do ñöôïc vua quan trong trieàu uûng hoä, nhöng khoâng phaûi ñöôïc toaøn theå lôùp Nho só thôøi baáy giôø chaáp nhaän.

Treân thöïc teá, chuùng ta khoâng gaëp ñöôïc Khoång-giaùo thuaàn tuùy, maø laø moät Khoång-giaùo pha taïp nhöõng yeáu toá khoâng phaûi laø cuûa Khoång-giaùo. Nhö trong tröôøng hôïp töø cuoái ñôøi Haäu haùn veà sau, thì ñoù laø moät toång hôïp Khoång-giaùo vaø caùc bieän phaùp cuûa Phaùp gia (baét nguoàn töø Haøn Phi Töû vaø Lyù Tö ñôøi Taàn Thuûy Hoaøng), vaø nhöõng yeáu toá meâ tín dò ñoan, baét nguoàn töø Laõo-giaùo vaø tín ngöôõng daân gian. Söï pha taïp ñoù chöùng toû söï baát löïc cuûa Khoång-giaùo trong söï nghieäp duy trì oån ñònh vaø traät töï chính trò do vua ñöùng ñaàu.

Ñoù laø lyù do saâu xa vì sao, töø cuoái ñôøi Haäu Haùn trôû ñi, ñoâng ñaûo só phu trí thöùc vaø nhaân daân Trung Quoác quay löng vôùi Khoång-giaùo vaø tìm tôùi Laõo-giaùo vaø Phaät-giaùo.

Ñoù laø khôûi nguyeân cuûa nhöõng tö traøo Laõo-giaùo nhö thanh ñaøm, aûo kim thuaät ñeå tìm ra thuoác tröôøng sinh baát töû, tìm ra hoøn ñaù luyeän vaøng, moät cheá ñoä aên uoáng ñaëc bieät (tòch coác), pheùp luyeän thôû v.v... Nhöng so vôùi Laõo-giaùo, thì Phaät-giaùo ñaõ thaønh coâng hôn nhieàu. Söï thaønh coâng naøy baét ñaàu tröôùc heát ôû caùc daân toäc phi Haùn trong thôøi ñaïi maø söû Trung Hoa goïi laø Nguõ Hoà. Chaéc chaén laø vì ôû ñaây, caùc boä toäc phi Haùn khoâng xem Phaät-giaùo laø moät toân giaùo ngoaïi lai, cuõng khoâng coù maëc caûm daân toäc lôùn nhöÑaïi Haùn.

Nhöng ñieàu caàn tìm hieåu laø söï baønh tröôùng cuûa ñaïo Phaät ôû caùc vuøng mieàn Nam trong caùc thôøi kyø Nguõ Ñaïi vaø Tuøy Ñöôøng, taïi nhöõng vuøng toaøn laø ngöôøi Haùn.

Phaûi chaêng, sau khi nhaø Taây Taán bò nöôùc Dieâu Taàn phi Haùn tieâu dieät, lôùp só phu tri thöùc Trung Quoác di cö xuoáng phía Nam thaønh laäp ra nhaø Ñoâng Taán, ñoùng ñoâ ôû Nam Kinh, khoâng coøn maáy tin töôûng vaøo Khoång-giaùo. Noùi chung, caùc vua thôøi Nguõ Ñaïi ñeàu uûng hoä Phaät-giaùo, ñaëc bieät laø vua Löông Vuõ Ñeá nhaø Löông.

Söï haáp daãn cuûa Phaät-giaùo ñoái vôùi lôùp só phu tri thöùc Trung Hoa thôøi baáy giôø coù theå ñöôïc giaûi thích baèng nhöõng yeáu toá khoâng tìm thaáy ñöôïc trong Khoång-giaùo vaø Laõo-giaùo:

1) Moät heä thoáng ñaïo ñöùc vaø trieát hoïc cao caáp hôn, sieâu vieät hôn. Ngöôøi Trung Quoác coù theå thöïc tieãn hôn, nhöng veà maët tö bieän trieát hoïc theo chieàu saâu Trung quoác vaø phöông Taây khoù theo kòp ngöôøi AÁn Ñoä.

2) Moät loaït nhöõng tö töôûng môùi, khích leä nhöõng höôùng tö duy môùi, saùng taïo, nhö thôøi gian voâ taän, khoâng gian voâ bieân vôùi nhieàu coõi soáng khaùc nhau, daïng soáng khaùc nhau. Khaû naêng thoaùt khoûi caûnh luaân hoài sanh töû, ñaït tôùi caûnh baát töû. Nhöõng tieàm naêng sieâu vieät trong con ngöôøi, maø Thieàn ñònh coù theå khai thaùc vaø phaùt huy v.v...

3) Moät neàn vaên chöông phong phuù vaø ña daïng.

4) Nhöõng nghi leã giaøu giaù trò bieåu tröng, haáp daãn.

5) Moät neàn ngheä thuaät giaøu giaù trò thaãm myõ.

6) Moät cuoäc soáng xuaát gia, giuùp sieâu thoaùt ra khoûi cuoäc soáng theá tuïc hoãn loaïn vaø baát traéc thôøi baáy giôø.

7) Moät giaùo ñoaøn coù toå chöùc chaët cheû, sinh hoaït theo cheá ñoä luïc hoøa toát ñeïp v.v...

Ñoù coù theå laø nhöõng lyù do khieán cho ñaïo Phaät, ñeán töø AÁn Ñoä, ñaõ chinh phuïc ñöôïc traùi tim vaø khoái oùc cuûa nhaân daân Trung Quoác, keå caû töøng lôùp só phu trí thöùc, voán naëng ñaàu oùc Ñaïi Haùn.

Nho-giaùo choáng ñaïo Phaät vì lyù do ñaïo Phaät khoâng phaûi chæ laø moät heä tö töôûng vaø tín ngöôõng ngoaïi lai, maø chuû yeáu Phaät-giaùo laø moät loái soáng, tuaân theo nhöõng giôùi luaät chaët cheõ, ñöôïc tin laø thuaän lôïi cho söï nghieäp giaûi thoaùt khoûi sanh töû luaân hoài, vaø loái soáng ñoù ñöôïc thöïc hieän trong khung moät toå chöùc giaùo ñoaøn, coù teân goïi laø Taêng giaø (Sangha).

Nho-giaùo phaûn ñoái moät toå chöùc nhö vaäy, nhö laø coù haïi cho söï thoáng nhaát quoác gia, ñöùng ñaàu laø Thieân töû, laø nhaø vua, laõnh meänh trôøi ñeå cai trò thieân haï.

Neân chuù yù laø thieát cheá giaùo ñoaøn Taêng giaø ñaõ toàn taïi raát laâu ñôøi ôû AÁn Ñoä nôi maø ngay caùc ñeá vöông cuõng ñaûnh leã caùc tu só (khoâng rieâng gì tu só Phaät-giaùo), ngay caû ñoái vôùi nhöõng tu só xuaát thaân töø ñaúng caáp haï tieän. Coøn ôû Trung Hoa, moïi quyeàn löïc ñeàu taäp trung trong tay nhaø vua, con Trôøi, moïi taøi saûn cuõng ñöôïc xem nhö laø taøi saûn cuûa vua, moïi ngöôøi ñeàu laø thaàn daân cuûa vua, thaät khoù maø chaáp nhaän coù moät toå chöùc Taêng giaø ngoaøi xaõ hoäi, thoaùt ly saûn xuaát, khoâng ñoùng thueá, khoâng ñi lính...

Taêng giaø Phaät-giaùo khoâng cung caáp lính, khoâng ñoùng thueá, khoâng caøy ruoäng, khoâng sinh con ñeû caùi... bò xem nhö laø moät toå chöùc phi xaõ hoäi hay laø phaûn xaõ hoäi.

Trung Hoa ñôøi Haäu Haùn coù kinh nghieäm veà cuoäc khôûi nghóa taùo baïo cuûa giaëc Khaên Vaøng (Hoaøng Caân), moät toå chöùc chính trò toân giaùo coù vuõ trang, döôùi quyeàn laõnh ñaïo cuûa Ñaïo só Tröông Gioác, naêm 184 ñaõ laøm chaán ñoäng ñeán taän goác ñeá quoác nhaø Haùn. Cuoäc baïo loaïn giaëc Khaên Vaøng khieán cho caùc chính trò gia nghi ngôø moïi toå chöùc toân giaùo, duø laø Ñaïo giaùo hay laø ñaïo Phaät.

Maëc duø nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo Khaên Vaøng coù nhöõng toå chöùc töø thieän (nghóa xaõ), coù thöïc haønh nhöõng nghi leã tuïng nieäm, caàu nguyeän, saùm hoái, nhöng tröôùc heát hoï laø nhöõng nhaø hoaït ñoäng quaân söï vaø chính trò, hôn laø nhöõng nhaø hoaït ñoäng toân giaùo ñôn thuaàn. Hình nhö, caùc giaùo phaùi Cao Ñaøi vaø Hoøa Haûo, trong thôøi gian khaùng chieán choáng Phaùp cuõng laø nhöõng toå chöùc baùn quaân söï, baùn chính trò vaø toân giaùo. Vaø khi Ngoâ Ñình Dieäm leân caàm quyeàn, oâng khoâng theå khoâng trieät haï caùc giaùo phaùi ñoù.

Töøng lôùp só phu trí thöùc luùc ban ñaàu ñaõ choáng ñoái Phaät-giaùo kòch lieät, vì lyù töôûng ñaïo Phaät khaùc bieät vôùi nhöõng giaù trò truyeàn thoáng laâu ñôøi cuûa Nho-giaùo. Phaät-giaùo caøng thu thaäp ñöôïc nhieàu tín ñoà, thì tö traøo choáng giaùo ñoaøn Phaät-giaùo hình nhö caøng maïnh leân trong töøng lôùp só phu trí thöùc Trung Hoa.

Maâu thuaãn vaø xung ñoät keùo daøi giöõa Taêng giaø Phaät-giaùo vôùi töøng lôùp só phu trí thöùc, vôùi boä maùy chính quyeàn quan lieâu laø moät thöïc teá khoâng theå choái caõi.

2. Veà nhöõng lyù leõ cuûa lôùp só phu trí thöùc Trung Hoa choáng ñoái Taêng giaø Phaät-giaùo.

Coù boán lyù leõ :

1. Lyù leõ chính trò vaø kinh teá: Hoaït ñoäng cuûa Taêng giaø Phaät-giaùo, treân nhieàu maët coù haïi cho chính quyeàn vaø cho söï thònh vöôïng kinh teá cuûa ñaát nöôùc.

2. Lyù leõ thöïc duïng hay thöïc lôïi: Toå chöùc Taêng giaø Phaät-giaùo, khoâng ñem laïi lôïi ích cuï theå gì cho ñôøi naøy, hoaït ñoäng cuûa noù laø voâ ích vaø phi saûn xuaát.

3. Lyù leõ cuûa daân toäc Ñaïi Haùn: Phaät-giaùo laø moät toân giaùo ngoaïi lai, ñeán töø nhöõng daân toäc daõ man, voâ hoïc. Noù thích hôïp vôùi nhöõng daân toäc daõ man ñoù, khoâng thích hôïp vôùi ngöôøi Trung Quoác voán coù moät truyeàn thoáng vaên hoùa laâu ñôøi. Thaùnh Hieàn ñôøi xöa khoâng bieát ñeán toân giaùo ñoù vaø khoâng caàn ñeán noù.

4. Lyù leõ ñaïo ñöùc vaø xaõ hoäi: Cuoäc soáng xuaát gia laø phaûn töï nhieân, ñoái nghòch vôùi nhöõng quy taéc thieâng lieâng cuûa xaõ hoäi, do ñoù, noù laø phaûn xaõ hoäi vaø phaûn ñaïo ñöùc.

3. Taêng giaø Phaät-giaùo Trung Hoa ñaõ phaûn baùc nhöõng lyù leõ choáng ñoái cuûa lôùp só phu trí thöùc Trung Hoa nhö theá naøo?

1) Taêng giaø Phaät-giaùo khoâng bao giôø toû ra khoâng trung thaønh ñoái vôùi chính quyeàn, tuy raèng noù khoâng leä thuoäc tröïc tieáp vaøo chính quyeàn. Noù thaät söï giuùp ñaûm baûo neàn hoøa bình vaø thònh vöôïng laâu daøi cho ñaát nöôùc. Hôn nöõa, neáu coù caù nhaân moät Taêng só hay laø moät soá Taêng só phaïm toäi, thì cuõng khoâng theå buoäc toäi caû Taêng ñoaøn ñöôïc.

2) Cuoäc soáng xuaát gia khoâng phaûi laø voâ ích, nhöng ích lôïi cuûa noù khoâng thaáy roõ ôû ñôøi naøy maø thoâi.

3) Phaät-giaùo tuy laø moät toân giaùo ngoaïi lai, nhöng Trung Quoác ñaõ töøng hoïc hoûi raát coù lôïi nhöõng thaønh töïu vaên minh vaø vaên hoùa cuûa nöôùc ngoaøi.

4) Khoâng coù sai bieät gì cô baûn giöõa ñaïo ñöùc Phaät-giaùo vaø ñaïo ñöùc cuûa Khoång-giaùo vaø Laõo-giaùo. Ñaïo ñöùc Phaät-giaùo chæ laø söï hoaøn thieän cuûa ñaïo ñöùc Khoång-giaùo vaø Laõo-giaùo maø thoâi.

1. Quan heä ñaëc thuø giöõa Nho-giaùo vaø Phaät-giaùo ôû Vieät Nam.

Nho-giaùo ñeán Vieät Nam vaøo thôøi Baéc thuoäc, taát nhieân noù ñoùng vai troø heä tö töôûng thoáng trò vaø coù taùc duïng cuûng coá quyeàn thoáng trò cuûa ngöôøi Haùn ôû Giao Chaâu thôøi baáy giôø. Do vò trí gaàn guõi, nuùi lieàn nuùi, soâng lieàn soâng cuûa Vieät Nam, naèm saùt caïnh phía Nam Trung Quoác, cho neân aûnh höôûng cuûa Nho-giaùo, Laõo-giaùo (chuû yeáu laø Nho-giaùo) caøng maïnh.

Söùc maïnh veà quaân söï, moät cheá ñoä thoáng trò chính trò keùo daøi haøng nghìn naêm, coäng vôùi moät neàn vaên hoùa Nho, Laõo coù truyeàn thoáng laâu ñôøi khieán cho daân toäc Vieät thôøi baáy giôø coù nguy cô bò ñoàng hoùa vaø Haùn hoùa, nhö moät soá boä toäc ngöôøi Vieät ôû Quaûng Ñoâng vaø Quaûng Taây ñaõ bò Haùn hoùa vaäy.

Toâi xin nhaéc laïi, laø Nho-giaùo treân thöïc teá khoâng phaûi chæ laø Töù Thö vaø Nguõ Kinh maø laø moät heä tö töôûng chính trò - toân giaùo ñöùng ñaàu laø vua Trung Quoác cai trò thieân haï theo meänh Trôøi. Khaùi nieäm thieân haï ôû ñaây bao quaùt caû ngöôøi Haùn vaø ngöôøi phi Haùn, maø saùch Trung Quoác thöôøng goïi thôøi baáy giôø laø Di Ñòch, laø man di moïi rôï. Phaät-giaùo ñeán Trung Quoác theo con ñöôøng tô luïa Trung AÙ, coù theå laø khoaûng cuøng moät thôøi vôùi Phaät-giaùo du nhaäp vaøo Vieät Nam theo ñöôøng bieån. Toâi duøng töø coù theå vaø khoaûng bôûi leõ khoâng coù söû lieäu ghi cheùp roõ raøng veà vaán ñeà naøy. Tuy nhieân coù moät soá tình hình ñöôïc söû lieäu cuûa Trung Hoa vaø Vieät Nam ñeàu xaùc nhaän laø coù caên cöù:

1) Naêm 247 Taây lòch, Taêng só Khöông Taêng Hoäi töø Baéc Vieät Nam (Giao Chaâu) ñaõ sang Kieán Nghieäp (Nam Kinh baây giôø) truyeàn giaùo vaøo thôøi Trung Quoác chia thaønh ba quoác gia: Nhaø Nguïy ôû phía Baéc, nhaø Thuïc ôû phía Taây vaø Ñoâng Ngoâ ôû phía Nam (töùc laø vaøo giöõa theá kyû thöù ba Taây lòch). Taêng Hoäi ñaõ ñeán kinh ñoâ Kieán Nghieäp cuûa Ñoâng Ngoâ vaø ñöôïc vua Ñoâng Ngoâ laø Toân Quyeàn tieáp ñaõi raát haäu, vì luùc baáy giôø ôû Giang Nam, nôi Toân Quyeàn trò vì Phaät-giaùo chöa coù, trong khi ôû Giao Chaâu coù trung taâm Phaät-giaùo Luy Laâu phoàn thònh vôùi 20 chuøa, dòch kinh Phaät 15 cuoán vaø coù 500 Taêng só (xem Thieàn Uyeån Taäp Anh - truyeän Thoâng Bieän). Trong khi ñoù thì ôû Trung Quoác do söï choáng ñoái cuûa vaên hoùa baûn ñòa Nho, Laõo neân maõi tôùi theá kyû thöù tö sau Coâng nguyeân Phaät-giaùo môùi baét ñaàu coù choã ñöùng vöõng vaøng ôû Trung Hoa vaø sau ñoù phaùt trieån.

2) Phaät-giaùo AÁn Ñoä töø xa ñeán Vieät Nam hoaëc baèng ñöôøng boä ngang qua nhieàu nöôùc nhö Mieán Ñieän, Thaùi Lan, Campuchia, Laøo, hoaëc baèng ñöôøng bieån soùng baõo ñaày baát traéc. Nhöng söï xaâm nhaäp cuûa noù vaøo Vieät Nam coù tính chaát hoøa bình vaø ñöôïc ñoùn möøng nhö moät löïc ñoái troïng, ñoái dieän vôùi Nho-giaùo noùi rieâng vaø ñoái vôùi theá löïc baønh tröôùng cuûa ngöôøi Haùn xuoáng phía Nam noùi chung.

Löïc ñoái troïng naøy tuy ñeán töø xa nhöng raát maïnh laïi ñaëc thuø:

a) Löïc ñoái troïng maïnh ôû choã noù xuaát phaùt töø AÁn Ñoä nhö laø moät trung taâm vaên hoùa haøng ñaàu cuûa theá giôùi coå ñaïi, coù lieân heä tröïc tieáp vôùi trung taâm vaên hoùa coå ñaïi Hy Laïp-La Maõ, Löôõng Haø (Mesopotami) vaø Ai Caäp.

b) Löïc ñoái troïng maïnh ôû choã Phaät-giaùo laø moät toân giaùo, moät heä trieát hoïc coù taàm côõ theá giôùi töø theá kyû III tröôùc Coâng nguyeân, sau khi Hoaøng ñeá Asoka (trieàu ñaïi Maurya-Khoång Töôùc) göûi nhieàu phaùi ñoaøn truyeàn giaùo ñeán caùc nöôùc ngoaøi (keå caû moät phaùi ñoaøn ñeán vuøng hieän nay laø baùn ñaûo Ñoâng Döông, vaø luùc baáy giôø goïi laø Suvannabhumi Ñaát xöù cuûa Vaøng). Trong khi ñoù, Nho-giaùo chuû yeáu chæ laø heä tö töôûng-toân giaùo cuûa daân toäc Ñaïi Haùn.

c) Löïc ñoái troïng maïnh ôû choã töø theá kyû IV ñeán ñaàu theá kyû IX Phaät-giaùo treân thöïc teá ñaõ trôû thaønh moät toân giaùo, moät heä tö töôûng ngöï trò khaép vuøng Ñoâng aù, haàu nhö caû chaâu aù, ngoaïi tröø Xi-beâ-ri vaø Trung Caän Ñoâng. Haøng loaït Taêng só Ñoâng AÙ ñaõ ñeán AÁn Ñoä caàu phaùp, hoaëc theo con ñöôøng bieån, hoaëc theo con ñöôøng boä xuyeân Trung AÙ. Söû lieäu thoáng keâ giöõa nhöõng theá kyû thöù IV vaø thöù IX coù tôùi 200 Taêng só, chuû yeáu laø ngöôøi Trung Hoa, ñaõ ñeán AÁn Ñoä theo nhieàu ñôït. Trong soá Taêng só treân, coù caû ngöôøi Trieàu Tieân (5 ngöôøi) vaø ngöôøi Vieät Nam (trong ñoù coù söÑaïi Thaëng Ñaêng, ngöôøi Thanh Hoùa).

Tuy nhieân, ñoù laø moät löïc ñoái troïng raát ñaëc thuø, vì khaùc vôùi Nho-giaùo thöôøng heïp hoøi, coá chaáp, Phaät-giaùo khoâng bao giôø coù tö töôûng ñoäc toân, ñoái vôùi caùc toân giaùo khaùc vaø heä tö töôûng khaùc, Phaät-giaùo bao giôø cuõng toû thaùi ñoä kính troïng, hôïp taùc, ñoaøn keát, tuy laø khoâng bao giôø haønh xöû traùi ngöôïc vôùi tinh thaàn giaûi thoaùt vaø hyû xaû cuûa ñaïo.

2. Thaùi ñoä bao dung cuûa Phaät-giaùo Vieät Nam

ÔÛ Vieät Nam, thaùi ñoä bao dung cuûa ñaïo Phaät thaáy roõ:

1) Trong caùc söï kieän nhö ñôøi nhaø Lyù, caùc oâng vua suøng ñaïo Phaät nhö Lyù Thaùnh Toâng, ñaõ cho thaønh laäp Vaên Mieáu, taïc töôïng Chu Coâng vaø Khoång Töû ñeå thôø, môû caùc khoa thi tam giaùo ñeå tuyeån choïn nhaân taøi.

2) Caùc trieàu ñaïi Phaät-giaùo ñôøi Lyù vaø Traàn ñeàu troïng duïng Nho só, nhö caùc oâng Toâ Hieán Thaønh, Leâ Vaên Thònh, Chu Vaên An, Maïc Ñónh Chi.

Tuy nhieân, nhö ñaõ nhaán maïnh treân ñaây, tuy Phaät-giaùo Vieät Nam ngay döôùi caùc trieàu ñaïi Phaät-giaùo nhö Lyù-Traàn toân troïng ñaïo Nho vaø troïng duïng Nho só, theá nhöng ñöôøng loái trò nöôùc, an daân, baûo veä ñoäc laäp daân toäc vaø baûn saéc vaên hoùa daân toäc thì laïi thaám ñöôïm tinh thaàn Phaät-giaùo: bình ñaúng, daân chuû, töø bi, hyû xaû v.v... Sau ñaây laø moät vaøi chöùng cöù noåi baät:

3. Nhöõng ñaëc ñieåm noåi baät cuûa Phaät-giaùo Vieät Nam

1) Sö Vaïn Haïnh töøng phuïc vuï caùc trieàu Ñinh, Tieàn Leâ, nhöng ñaõ khoâng ngaïi chuû tröông theá nhaø Tieàn Leâ, laäp ra nhaø Lyù. Bôûi vì, tröôùc hoïa xaâm laêng cuûa nhaø Toáng maø moät caùnh quaân xaâm löôïc ñaõ vaøo Laïng Sôn, oâng nhaän thaáy trieàu ñaïi Tieàn Leâ khoâng coøn thích hôïp nöõa, cho neân sö ñaõ cuøng vôùi Ñaøo Cam Moäc phoø Lyù Coâng Uaån leân ngoâi, laäp ra trieàu ñaïi Phaät-giaùo nhaø Lyù (khoâng phaûi ngu trung).

2) Lyù Coâng Uaån môùi leân ngoâi, ñaõ cho môû cöûa caùc nhaø tuø, thaû caùc toäi nhaân, ñoàng thôøi cho ñoát boû hình cuï.

3) Nhaø Lyù cuõng nhö nhaø Traàn ñeå coù theå ñaûm baûo khaùng chieán thaéng lôïi choáng moïi cuoäc xaâm laêng lieân tieáp cuûa phöông Baéc, ñaõ trieät ñeå vaø nhaát quaùn aùp duïng chính saùch ñoaøn keát daân toäc vaø ñoaøn keát toaøn daân (chöùng côù: Baøi thô “Vaän nöôùc” cuûa Thieàn sö Phaùp Thuaän, chính saùch khoan dung cuûa nhaø Lyù ñoái vôùi hoï Nuøng ôû Vieät Nam, caùc hoäi nghò Dieân Hoàng vaø Bình Than ñôøi Traàn, vieäc vua Traàn gaû chaùu gaùi Huyeàn Traân cho vua Chieâm v.v...)

4) Tuy Phaät-giaùo Vieät Nam chòu aûnh höôûng cuûa Phaät-giaùo AÁn Ñoä, theá nhöng Phaät-giaùo Vieät Nam khoâng maát thôøi giôø vaøo caùi teä tö bieän sieâu hình vaø moäng mô nhö Phaät-giaùo AÁn Ñoä (ñaëc bieät laø töø theá kyû IV trôû ñi). [Naêm 1190, moät toaùn 200 kî binh ñaëc coâng cuûa Hoài-giaùo töø Taây AÁn döôùi söï chæ huy cuûa töôùng Mahmud ñaõ môû moät cuoäc taán coâng chôùp nhoaùng taùo baïo vaøo thuû ñoâ Bihar cuûa trieàu ñaïi Semas xöù Bengan, sau ñoù ñoát phaù vaø san baèng tröôøng Ñaïi-hoïc Phaät-giaùo Nalanda, cheùm gieát Taêng-só vaø daân chuùng nhieàu khoâng keå xieát.]

Vì daân toäc Vieät Nam khoâng theå moäng mô tröôùc hoïa xaâm laêng thöôøng tröïc cuûa phong kieán Trung Quoác. Phaät-giaùo Vieät Nam coù ñaàu oùc thöïc tieãn, vaø giuùp cho caùc oâng vua Phaät töû ñôøi Lyù vaø ñôøi Traàn coù ñaàu oùc thöïc tieãn ñoù, thì môùi coù theå thöôøng xuyeân caûnh giaùc phoøng bò, baûo veä ñöôïc neàn ñoäc laäp chính trò cuûa Toå quoác.

5) Tuy Phaät-giaùo Vieät Nam cuõng chòu aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa Phaät-giaùo Trung Hoa vaø neàn vaên hoùa Nho-giaùo cuûa Trung Hoa, theá nhöng Phaät-giaùo khoâng taùn thaønh quan ñieåm thieân meänh, vaø cho raèng vua cai trò daân laø theo yù daân (laáy yù muoán cuûa daân laøm yù muoán cuûa mình : Traàn Thaùi Toâng trong cuoán “Thieàn Toâng Chæ Nam”), ñoàng thôøi nhaø vua ôû cöông vò laõnh ñaïo phaûi thöïc haønh ñaïo ñöùc voâ ngaõ v.v...

6) Phaûn öùng choáng Nho-giaùo trong cuoán Lyù Hoaëc Luaän

Phaûn öùng maïnh nhaát choáng Nho-giaùo laø cuoán Lyù Hoaëc Luaän maø taùc giaû Maâu Töû [Maâu Töû laø ngöôøi Thöông Ngoâ (töùc laø Quaûng Taây hieän nay) sinh vaøo caùc naêm 165-170 Taây lòch ] laïi laø moät ngöôøi Haùn ôû Giao Chaâu. Coù theå noùi ñoù laø moät ngöôøi Haùn ñaõ Vieät hoùa, moät Nho só chính thoáng vaø uyeân baùc, nhöng veà sau laïi theo Ñaïo Phaät, ñieàu naøy cho thaáy aûnh höôùng saâu ñaäm cuûa Phaät-giaùo ñoái vôùi trí thöùc Trung Quoác vaøo cuoái ñôøi Haùn, khi maø nhaø Haùn baét ñaàu suy taøn, keøm theo laø söï maát uy tín cuûa vaên hoùa truyeàn thoáng Trung Quoác voán laø choã döïa cuûa chính quyeàn thoáng trò veà maët tö töôûng heä.

Trong 37 caâu vaán naïn vaø traû lôøi laø noäi dung cuoán Lyù Hoaëc Luaän, chæ coù 5 caâu ñaàu noùi veà Phaät vaø Phaät-giaùo, 7 caâu sau cuøng veà Laõo Töû vaø Laõo-giaùo, 25 caâu coøn laïi laø nhöõng caâu Nho gia vaán naïn Phaät-giaùo vaø Maâu Töû traû lôøi. Keát caáu cuoán Lyù Hoaëc Luaän cho thaáy thôøi baáy giôø Phaät-giaùo laø ñoái töôïng coâng kích chính cuûa Nho gia; nhöng Nho gia cuõng laø ñoái töôïng phaûn baùc chính cuûa Phaät-giaùo.

Noùi chung, caùi sai trong thaùi ñoä pheâ phaùn cuûa Nho gia ñoái vôùi Phaät-giaùo laø bao giôø cuõng laáy Nho gia laøm chuaån möïc cuûa chaân lyù, tuy raèng Phaät-giaùo khoâng coâng nhaän chuaån möïc ñoù, cho neân Maâu Töû khi traû lôøi ñaõ ví Phaät-giaùo nhö maët trôøi giöõa tröa, Nho-giaùo nhö ñuoác saùng, Phaät-giaùo nhö phöôïng hoaøng, nhö nuùi Thaùi Sôn, nhö soâng Tröôøng Giang, coøn Nho-giaùo thì nhö chim seû, nhö goø ñoáng, nhö ngoøi laïch v.v...

Coù theå noùi toaøn boä lôøi pheâ phaùn cuûa Nho gia trong cuoán “Lyù Hoaëc Luaän” ñeàu phaïm sai laàm chuû quan aáy, caùi sai laàm maø loâ-gíc hoïc Phaät-giaùo hay Nhaân minh hoïc Phaät-giaùo goïi laø Sôû y baát thaønh nghóa laø choã döïa ñeå laäp luaän laø khoâng vöõng, baát thaønh. Ñoù laø loaïi caâu chaát vaán nhö Nho-giaùo troïng kieäm öôùc, vì sao ñaïo Phaät laïi ñeà cao söï boá thí (ñieàu 17), Nho gia xem nhö khoâng coù con noái doõi toâng ñöôøng laø ñaïi baát hieáu, sao Taêng só laïi khoâng coù vôï. Nho gia khoâng baøn chuyeän cheát vaø quyû thaàn nhöng ñaïo Phaät laïi baøn ñeán chuyeän cheát vaø quyû thaàn. Thaäm chí, ngay khi Nho gia daãn chöùng ôû Giao Chaâu thôøi baáy giôø coù Taêng só röôïu cheø, coù vôï con, mua reû baùn ñaét, laøm chuyeän doái traù, sao goïi ñaïo Phaät laø coi troïng giôùi luaät ñöôïc vaø soáng ñaïo ñöùc? Tuy trong lôøi pheâ phaùn naøy, choã döïa cuûa Nho gia laø thöïc teá coù thaät nhöng vaán ñeà laø thöïc teá naøo, neáu ñoù chæ laø thöïc teá caù bieät, soá ít, khoâng phaûi laø tieâu bieåu thì döïa vaøo thöïc teá moät vaøi ngöôøi maø pheâ phaùn chung caû moät ñaïo cuõng laø moät sai traùi veà bieän luaän loâ-gíc.

7) Moät phaûn öùng maïnh meõ khaùc choáng Nho-giaùo laø cuûa Khöông Taêng Hoäi, moät Taêng só Trung AÙ nhöng sinh ra vaø lôùn leân vaø tu hoïc Phaät phaùp, thaønh ñaït ôû Giao Chaâu (200-280). Naêm 247, Taêng Hoäi ñeán Kieán Nghieäp, thuoäc Ñoâng Ngoâ, döôùi trieàu ñaïi cuûa Ngoâ Toân Quyeàn, oâng dòch nhieàu kinh Phaät vaø bieân soaïn cuoán saùch nhan ñeà “Luïc Ñoä Taäp Kinh” phaûn aùnh thaùi ñoä pheâ phaùn Nho-giaùo vaø beânh vöïc ñeà cao Phaät-giaùo.

Hoïc giaû Leâ Maïnh Thaùt trong cuoán “Lòch söû Phaät-giaùo Vieät Nam taäp I” chöông 5 veà Khöông Taêng Hoäi ñaõ trích ñaãn caùc caâu cuûa Taêng Hoäi vieát trong Luïc Ñoä Taäp Kinh nhö: “Toâi ôû ñôøi ñaõ laâu thaáy Nho gia khoâng baèng Phaät töû” (trang 341).

“Phaät-giaùo ñeà caäp ñeán nhieàu vaán ñeà maø Nho-giaùo khoâng noùi tôùi. Nho-giaùo laø moät heä tö töôûng chöa hoaøn chænh, chöa ñaày ñuû, coøn nhieàu maéc möùu. Chæ coù Phaät-giaùo laø hoaøn chænh vaø ñaày ñuû, giaûi ñaùp ñöôïc heát maéc möùu cuûa moïi ngöôøi” (saùch ñaõ daãn cuøng trang).

4. Thaùi ñoä cuûa trí thöùc Vieät Nam ñoái vôùi Khoång-giaùo caùch taân ñôøi Toáng

Hieän nay, coù moät soá ngöôøi muoán ñeà cao hoï Trình, hoï Chu ñôøi Toáng trong vieäc khôûi xöôùng phong traøo Khoång-giaùo caùch taân, ñem laïi söï oån ñònh cho xaõ hoäi Trung Hoa trong haøng nhieàu theá kyû, tröôùc khi phong traøo ñoù bò suïp ñoå vì caùc cuoäc xaâm löôïc lieân tieáp cuûa quaân Anh, quaân Phaùp vaø Lieân quaân Ñoàng Minh.

Choã yeáu vaø choã maïnh cuûa thieát cheá Khoång-giaùo caùch taân cuõng laø moät. Caáu keát vôùi chính quyeàn, noù taïo ra söï ñoäc toân cuûa Khoång-giaùo, moät söï nhaát trí hình thöùc vaø giaû taïo veà tö töôûng heä. Muoán thi ñoã ra laøm quan, coù chöùc coù phaän thì phaûi laøm baøi thi theo nhaän thöùc khuoân maãu cuûa hoï Chu, hoï Trình, neáu khoâng bò ñaùnh hoûng . Khoâng coù chöùc, coù phaän thì noùi gì ñeán aûnh höôûng tôùi ñaát nöôùc, tôùi quoác gia?

Ñoäc toân Nho-giaùo daãn tôùi laøm cho Nho-giaùo thoaùi hoùa, maát söùc soáng vaø saùng taïo, chæ coøn laø moät baäc thang cuûa danh vaø lôïi maø thoâi. OÅn ñònh laø söùc maïnh, nhöng cöôøng ñieäu söï oån ñònh thaønh ra trì treä; thì laïi laø choã yeáu. Thoáng nhaát voán laø choã maïnh, nhöng cöôøng ñieäu söï thoáng nhaát thaønh ra khuoân saùo, hình thöùc, khoâng coøn saùng taïo nöõa, maát nhaïy beùn vôùi cuoäc soáng thì laïi laø choã yeáu. Taát caû nhöõng teä haïi naøy cuûa Khoång-giaùo caùch taân vaø ñoäc toân ñaõ bò phong traøo Nguõ Töù ñaû kích kòch lieät, khoâng caàn baøn theâm nöõa. AÁy theá maø baây giôø vaãn coù ngöôøi muoán ñeà cao Khoång-giaùo caùch taân nhö laø ngoïn nguoàn cuûa caùc con roàng Chaâu AÙ thì cuõng thaät laï kyø .

Chuùng ta ñaët caâu hoûi, Khoång-giaùo caùch taân, chôùm nôû vaøo cuoái ñôøi Ñöôøng vaø cöïc thònh vaøo ñôøi Toáng vôùi hai hoï Chu, Trình coù traùch nhieäm gì khoâng trong söï kieän hai laàn caû nöôùc Trung Quoác bò nhöõng daân toäc phi Haùn laø nhaø Nguyeân vaø nhaø Thanh ñoâ hoä, thoáng trò... nhöõng daân toäc phi Haùn maø toång coäng laïi, daân soá chæ baèng khoaûng 1/24 cuûa daân soá ngöôøi Haùn?

Ngöôøi Vieät chuùng ta cuõng hoïc Toáng nho, cuõng hoïc Khoång-giaùo caùch taân, nhöng may sao chæ hoïc moät nöûa. Cho neân, Nguyeân Moâng, laät ñoå nhaø Toáng thoáng trò Trung Quoác vaø 1/2 theá giôùi maø caû ba laàn ñaùnh ta ñeàu bò quaân daân nhaø Traàn ñaùnh cho ñaïi baïi. Maõn Thanh laät ñoå nhaø Minh, thoáng trò Trung Quoác roài ñem 20 vaïn binh sang ñaùnh ta cuõng bò Nguyeãn Hueä ñaùnh cho kinh hoàn taùn ñôûm, moät soá lôùn phaûi nhaûy xuoáng soâng Nhò maø cheát ñuoái.

Nhöng ñoù chæ môùi laø chieán thaéng quaân söï, maø cuõng laø nhôø hoàn thieâng soâng nuùi, keát tinh laïi trong nhöõng anh huøng nhö Traàn Höng Ñaïo vaø Nguyeãn Hueä, ñaõbieát phaùt huy cao ñoä tinh thaàn töï cöôøng daân toäc, loøng yeâu nöôùc noàng naøn cuûa nhaân daân ta. Nhöng coøn veà maët vaên hoùa?

Söï xaâm löôïc veà quaân söï bò chaën ñöùng vaø ñaåy luøi, nhöng söï xaâm löôïc veà vaên hoùa vaãn tieáp tuïc, laëng leõ maø kieân trì, caùi ñoù môùi ñaùng sôï. Trong moät theá giôùi vaø xaõ hoäi soâi ñoäng, vôùi nhöõng phaùt minh khoa hoïc coù tính caùch maïng laøm ñaûo loän bieát bao khaùi nieäm truyeàn thoáng töôûng chöøng baát di dòch nhö nuùi Thaùi Sôn theá maø Khoång-giaùo caùch taân laïi cung caáp cho chuùng ta moâ hình moät neàn vaên hoùa tónh, ñoøi phuïc hoài nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc thôøi Löôõng Haùn, ñeà cao tam cöông, nguõ thöôøng nhö laø moät thieát cheá coá ñònh, hôïp vôùi thieân meänh... toâi noùi caùi cheát, caùi nguy haïi cuûa Khoång giaùo caùch taân chính laø ôû choã ñoù.

Giaëc ñeán ngoaøi ngoõ maø trong nhaø nhö laø khoâng hay, töøng lôùp huû Nho thi ñua ngaâm vònh, taùn tuïng Nghieâu Thuaán vaø Khoång Töû, roài laïi mong chôø thieân binh cuûa Thieân trieàu qua giuùp ñeå ñaùnh ñuoåi boïn baïch quyû ñi. Francis Garnier vôùi 175 quaân ñaõ haï deã daøng thaønh Haø Noäi, trong khi 70 vaïn quaân Nguyeân phaûi boù tay tröôùc söï khaùng cöï ngoan cöôøng cuûa Traàn Höng Ñaïo vaø quaân daân nhaø Traàn. Cuøng laø ngöôøi Vieät caû , sao maø khaùc nhau ñeán theá. Toâi nghó: Di haïi cuûa Toáng Nho thöïc ñaùng sôï laø vaäy.

Sau naøy cuï Phan Chu Trinh, keát aùn cheá ñoä khoa cöû vaø Haùn hoïc, Haùn töï khoâng phaûi laø khoâng coù lyù do. Thaäm chí oâng vieát baøi “Baát pheá Haùn töï, baát tuùc dó cöùu Nam quoác”, nghóa laø khoâng boû chöõ Haùn, seõ khoâng ñuû ñeå cöùu nöôùc Nam. Taát nhieân, cuï Phan khoâng gheùt gì Haùn töï, theá nhöng caùi hoïc khoa cöû, taàm chöông trích cuù, nhoài neùt vaøo ñaàu chöõ nghóa cuûa thaùnh hieàn, raäp khuoân theo Toáng Nho thì thaät laø teä haïi.

Cuï Phan khoâng thích thuù Toáng Nho nhöng laïi ñeà cao ñaïo Phaät. Cuï vieát: “Nay baø con thöû xeùt, ñôøi Traàn sao daân toäc ta huøng duõng nhö vaäy Quaân Nguyeân thaéng caû AÙ vaø AÂu, nuoát troïn Trung Hoa maø qua ñeán nöôùc ta thì baïi taåu. Naøo bò cöôùp giaùo ôû Chöông Döông ñoâ, naøo bò baét troùi ôû Baïch Ñaèng, nhö vaäy chaúng phaûi nhôø ñaïo Phaät ôû ta thôøi ñoù raát thònh ö?” (Ñoâng kinh nghóa thuïc - Nguyeãn Hieán Leâ, Laù Boái, 1974-chuyeån daãn töø Vieät Nam Phaät-giaùo Söû Luaän, quyeån III).

Cuï Phan Khoâi bình luaän veà tình hình chính trò so saùnh beân Trung Quoác vaø beân ta, cuõng ñoàng yù nhö cuï Phan Chu Trinh:

“Xöa nay, beân Taøu, quoác theå coù hai laàn heøn yeáu nhaát, bò luõ moïi rôï phöông Baéc vaøo ñeø ñaàu: laàn tröôùc vaøo thôøi kyø Taán Luïc Trieàu, laø keát quaû cuûa söï suøng thöôïng Laõo Trang, laàn sau vaøo thôøi kyø Toáng, Minh thì laø keát quaû cuûa cuoäc vaän ñoäng Lyù hoïc. Coøn Phaät-giaùo thì theo lòch söû chaúng khi naøo gaây ra söï heøn yeáu caû.

ÔÛ nöôùc ta cuõng vaäy, vaøo thôøi nhaø Lyù, nhaø Traàn, ñaïo Phaät traøn ngaäp caû nöôùc, chuøa chieàn khaép nôi, nhöng nöôùc nhaø chöa heà coù caùi veû tích nhöôïc nhö hoài Leâ trung höng hay Nguyeãn thoáng nhaát laø caùi thôøi ñaïo Nho hoïc thònh haønh. Traùi laïi, nhaø Lyù, nhaø Traàn maïnh laém, daân khí coøn haêng laém, maáy phen giaëc Taøu sang chuùng ta ñuoåi ñi nhö ñuoåi vòt. Lòch söû laø caùi chöùng maïnh laém. Khoâng ai caõi ñöôïc. Noù ñaõ laøm baèng chöùng cho Phaät-giaùo: khoâng phaûi laø moät thöù thuoác phieän laøm moøn yeáu con ngöôøi”. (Baùo “Tieáng Chuoâng Sôùm” soá 9, ngaøy 12-10-1935- chuyeån daãn töø “Vieät Nam Phaät-giaùo Söû Luaän”, taäp III, trang 29).

Toâi nghó nhöõng trích daãn treân ñaày ñuû cho chuùng ta thaám thía taát caû caùi teä haïi cuûa loái hoïc khoa cöû maø phaùi Toáng Nho vaø phong traøo Khoång-giaùo caùch taân truyeàn sang cho ta. Hoïc giaû Ñaøo Duy Anh ñaõ coù nhaän ñònh raát xaùc ñaùng veà di haïi cuûa Toáng Nho ñoái vôùi töøng lôùp goïi laø só phu nöôùc ta nhö sau:

“Cheá ñoä khoa cöû theá aáy thì phaûi sinh ra phöông phaùp giaùo duïc theá kia laø leõ taát nhieân. Hoïc nhö vaäy thì hoïc troø chæ chaêm hoïc thuoäc loøng moät soá ít saùch keå treân (Ñaøo Duy Anh muoán noùi Töù Thö, Nguõ Kinh vaø Baéc Söû töùc laø söû Trung Hoa, khoâng phaûi söû Vieät Nam-MC), vaø chaêm löïa lôøi cho kheùo, goït caâu cho chænh, vieát chöõ cho töû teá, moät yù töù coù theå ñieàn ra naêm, baûy caùch mieãn laø lôøi vaên cho boùng baåy maø yù töù duø laø caën baõ cuûa Toáng Nho cuõng khoâng caàn gì. Caùi thoùi troïng töø chöông, öa hö vaên ñaõ trôû thaønh moät thieân tính cuûa daân toäc ta. Vôùi caùch giaùo duïc aáy, thì duø ngöôøi thieân tö loãi laïc cuõng phaûi nhaït ñi, huoáng gì nhöõng ngöôøi tö chaát taàm thöôøng. Thöïc laø moät thöù giaùo duïc gieát cheát nhaân caùch vaäy”. (Ñaøo Duy Anh – Chöõ Noâm. NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, 1975, tr. 260, chuyeån töø cuoán “Vieät Nam vaø Nhaät Baûn trong theá giôùi Ñoâng AÙ”, Vónh Sinh, tr. 159).

Taùc haïi cuûa phong traøo Khoång-giaùo caùch taân taïi Vieät Nam, ñaõ daãn tôùi söï trì treä yeáu keùm cuûa trieàu Nguyeãn, vaø ñoù cuõng laø moät nguyeân nhaân chính ñeå phöông Taây ñoâ hoä. Neáu oân laïi Phaät-giaùo ñôøi Lyù Traàn vaø nhöõng pheâ phaùn kòch lieät veà Toáng Nho cuûa cuï Phan Chu Trinh vaø Ñaøo Duy Anh, chuùng ta seõ thaáy roõ luaän ñieåm noùi treân.

TÖ LIEÄU THAM KHAÛO CHUÛ YEÁU:

1.The Buddhist Tradition-Buddhism in China, trg 224-225. The Modern Library.

2.Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc – Nguyeãn Hieán Leâ, Laù Boái 1974 – chuyeån daãn töø “Vieät Nam Phaät-giaùo Söû Luaän”, quyeån III.

3.Baùo Tieáng Chuoâng Sôùm, soá 9 ngaøy 12/10/1935 – chuyeån daãn töø “Vieät Nam Phaät-giaùo Söû Luaän”.

4.Ñaøo Duy Anh – “Chöõ Noâm”. NXB khoa hoïc Xaõ Hoäi, 9175, trg 260. Chuyeån daãn töø cuoán “Vieät Nam Vaø Nhaät Baûn Trong Theá Giôùi Ñoâng AÙ”, Vónh Sinh, trg 159.

5.“Lòch Söû Phaät-giaùo Vieät Nam” (Minh Chi, Haø Vaên Taán, Nguyeãn Taøi Thö, Vieän Trieát thuoäc UÛy Ban Khoa Hoïc Xaõ Hoäi xuaát baûn”.

6.“Lòch Söû Phaät-giaùo Vieät Nam” cuûa Leâ Maïnh Thaùt, taäp 1 vaø 2. NXB Thaønh Phoá Hoà Chí Minh.

7.“Buddhism in China” – G. Kenneth.

8.East Asia – The great tradition, Reischauer, tröôøng Ñaïi hoïc Havard.

9.“The Indianization of China” cuûa Hoà Thích.

10.“Nghieân Cö Maâu Töû” – Leâ Maïnh Thaùt. Ban Tu Thö Vaïn Haïnh naêm 1986.