Töø
laâu laém, ñaõ hôn ba möôi naêm, toâi coøn giöõ böùc tranh nhoû
veõ treân giaáy do nhöõng daáu tay laám maøu cuaû Böûu Chæ ñeå
laïi.
Toâi thöôøng hay töôûng töôïng, roài veõ vieàn theo. Laàn naøy, daáu tay laø khuoân maët thieáu nöõ. Chæ noùi sao gioáng Vy. Töôøng Vy, ngöôøi con gaùi nhoû nhaén, hieàn laønh ôû phía treân chuøa Töø Ñaøm, sau naøy thaønh vôï Chæ, cho ñeán nay, coù ba ngöôøi con trai ñaõ tröôûng thaønh.
Chuùng toâi thaân vôùi nhau töø ñoù. Thænh thoaûng toâi veà thaêm Böûu Chæ ôû Vyõ Daï. Chæ ôû phoøng sau, beân traùi, ngoâi bieät thöï kieán truùc kieåu Phaùp naèm giöõa khu vöôøn roäng, phía sau laø bôø soâng Höông, cuaû cha meï (thaân phuï Chæ laø cuï Öng Thuyeân, chaùu noäi Tuy Lyù Vöông, cuøng vôùi Tuøng Thieän Vöông noåi tieáng laø thi baù trong hoaøng toäc Hueá. Ba Chæ cuõng veõ taøi töû, tranh khoâng thua keùm nhöõng hoïa só tröôøng oác myõ thuaät, meï Chæ laø ngöôøi ñaõ töøng dòch truyeän Kieàu ra Phaùp vaên, thöông nhaát Chæ vì laø con uùt).
Thôøi gian ñaàu tieân, Chæ nghieân cöùu nhieàu veà hoäi hoïa qua saùch baùo Taây Phöông. Toâi coøn nhôù, treân caùnh cöûa phoøng, Chæ caét daùn nhöõng tranh in cuûa Ceùzanne veõ tónh vaät, ngöôøi, laáy töø baùo Paris Match ... Toâi vaãn nghó , veà caên baûn maøu daàu, Chæ ñaõ suy nghieäm töø oâng toå cuûa hoäi hoïa hieän ñaïi Chaâu AÂu naøy. Vôùi nhöõng gam maøu xaùm, vaøng ñaát chaéc nòch, caû nhöõng touches maøu choaøng leân nhau treân toile ...
Böûu Chæ ñaõ ñeán vaø ôû laïi vôùi hoäi hoïa baèng yù thöùc vaø moät söï choïn löïa roõ reät. Luùc ñoù, Chæ ñaõ toát nghieäp ñaïi hoïc luaät khoa Hueá (1971). Giai ñoaïn naøy laø thôøi ñieåm phong traøo choáng chieán tranh leân cao, ñeå tieán ñeán hieäp ñònh Paris . Vaø ngay sau hieäp ñònh kyù keát, naêm 1973, chuùng toâi ñau ñôùn maát moät ngöôøi baïn - nhaø thô Ngoâ Kha. Böûu Chæ ñaõ veõ "Nhaø Thô Naèm Cheát, Traùi Tim Troå Boâng" thaät laø bi thieát. Sang Phaùp, Chæ ñaõ veõ laïi böùc aáy giöõa ñeâmTeát döông lòch 1989, vaø moät soá tranh khaùc hoaøi nieäm Ngoâ Kha.
Vôùi chieác muõ beâ reâ ñoäi nghieâng nhö Cheù Guevara, aùo ka ki maøu xanh reâu, daùng gaày nhoû, gioïng noùi sang saûng, Böûu Chæ laø khuoân maët actif trong nhöõng ngaøy xuoáng ñöôøng, nhöõng ñeâm khoâng nguû cuûa sinh vieân Hueá ôû Toång Hoäi. Nhöõng böùc tranh nhoû möïc ñen, buùt saét cuûa Chæ ñaõ gaây xuùc ñoäng vaø aán töôïng, nhö lôøi noùi cuaû Chæ : "Khi baïo löïc coøn toàøn taïi thì ñaáu tranh choáng baïo löïc vaãn coøn tieáp dieãn."
Naêm 1972, Böûu Chæ bò chính quyeàn Saøi Goøn baét giam cuøng vôùi nhieàu sinh vieân tranh ñaáu khaùc. Nhöng chính thôøi gian trong tuø, thôøi ôû Khaùm Chí Hoøa, 1973-74, laø thôøi sung maõn nhaát cho nhöõng böùc veõ buùt saét cuûa Chæ. Ñaõ gaây moät khoâng khí lan roäng ra nöôùc ngoaøi (anh vöøa söu taàm laïi moät soá laøm thaønh taäp Maët Trôøi Töï Do). Ñeán ngaøy 30.4.1975 Böûu Chæ môùi töø Luïc Tænh veà Saøi Goøn. Anh ñöôïc ra khoûi tuø töø ngaøy ñaùng ghi nhôù aáy. Thôøi gian sau 75 Chæ veõ nhieàu tranh sôn daàu, moät soá veõ treân boá gai bao taûi. Vaø toâi bò aùm aûnh ngay bôûi nhöõng tónh vaät Ly Caø Pheâ. Chæ ñaõ taïo ñöôïc cho mình moät ngoân ngöõ ngheä thuaät, hay noùi nhö Picasso : "ngheä thuaät laø ngoân ngöõ cuûa caùc tín hieäu." Ly caø pheâ, moät hay nhieàu ly, vôùi boá cuïc laï , ñôn giaûn, coù ly bò ngaõ ñoå ... caø pheâ loang ra nhö maùu ñoïng. Coù phaûi ñoù laø thôøi gian maø chuùng ta thöôøng ngoaøi beân quaùn coùc leà ñöôøng, cuøng traàm ngaâm veà nhöõng ñoåi thay, thaêng traàm cuûa cuoäc soáng . Nhöõng naêm thaùng khoù khaên sau khi Hueá giaûi phoùng, thôøi Böûu Chæ, Trònh Coâng Sôn beân hoäi vaên ngheä Bình Trò Thieân, toâi ôû tröôøng Cao Ñaúng Myõ Thuaät. Thôøi cuûa "Nhaø maùy khoâng khoùi" (Böûu Chæ veõ bìa taïp chí Vaên Ngheä Bình Trò Thieân, soá 1, naêm 1976, bò ñem ra moå xeû, pheâ bình : veõ nhaø maùy voâi Long Thoï maø khoâng coù khoùi , aùm chæ nhaø maùy cuûa xaõ hoäi chuû nghóa ?). Chuùng toâi phaûi cam chòu söï thoâ baïo veà nhöõng caùi nhìn ngheä thuaät nhö vaäy... Cho ñeán hôn möôøi naêm sau, khoâng khí môùi côûi môû hôn. Töø nhöõng böùc xuùc, Böûu Chæ baét ñaàu leân tieáng :
"... Khôûi ñi töø nhaän thöùc raèng : ngheä thuaät chæ coù trong töï do, neân laøm ngheä thuaät ñoù laø coâng vieäc cuûa caù theå. Vì vaäy ñoøi hoûi söï trung thöïc vaø duõng caûm ôû ngöôøi saùng taïo ...
Ngöôøi ta hay ñaët vaán ñeà laøm theá naøo ñeå coù ñænh cao ngheä thuaät. Theo toâi nghó, thì haõy soáng heát mình vaø laøm vieäc heát mình. Trong moät phuùt xuaát höùng, xuaát thaàn naøo ñoù seõ ñaït ñeán ñænh cao. Ñöøng bao giôø töï ñaët tröôùc mình nhöõng ñænh cao tröøu töôïng ñeå roaøi leo treøo moät caùch meät moûi.
Nhöng trong baát kyø tình huoáng naøo, hoaøn caûnh naøo, muoán laøm ngheä thuaät thaät söï thì phaûi baèng chính mình ñeán vôùi cuoäc ñôøi."
(Böûu Chæ : "Baèng chính toâi, toâi ñeán vôùi cuoäc ñôøi", taïp chí Soâng Höông, xuaân Maäu Thìn, 1988). Soáng trong baàu khí aùm chöôùng, ñaày giaû hình, ma ø coøn giöõ ñöôïc nguoàøn löïc saùng taïo thuaàn khieát laø hieám hoi ...
Böûu Chæ luoân tìm nhöõng tín hieäu môùi cho tranh, ñoù laø thôøi gian vaø phaän ngöôøi. Nhöõng maët naï ñaày kòch tính, em beù xieác treân löng ngöïa vôùi nhöõng maøu saéc daân gian cuûa Hueá. Ñaëc bieät laø caùi maët ñoàng hoà troøn treân tranh cuûa Chæ, con soáø baèng chöõ La Maõ, kim daøi, kim ngaén ... maø sao nhö gôïi laïi caùi khoâng gian, thôøi gian naøo ñaày aån maät. Cuõng sieâu thöïc nhöng khoâng laïnh luøng nhö chieác ñoàng hoà treân löng ngöïa cuûa Dali, maø ñoâi khi laø thoâng ñieäp cuûa hy voïng :
"Vì traùi tim nhö moät quaû ñoàøng hoàø treoCoù khi laø kim chæ giôø khi nhaø vaên Nguyeãn Tuaân qua ñôøi, thôøi ñieåm raát ít ngöôøi ñöùng beân thi haøi Nguyeãn Tuaân, Böûu Chæ ñaõ coù maët vaø ghi laïi nhöõng xuùc ñoäng ... Chæ nhôù khoâng, coù laàn chuùng ta ñaõ cuøng ngoài treân chieác cyclo thaät thaáp ñi giöõa phoá phöôøng Haø Noäi, veà taän OÂ Chôï Döøa thaêm Thaùi Baù Vaân ... Anh aáy cuõng khoâng coøn nöõa.
Em nhôù moãi ngaøy leân giaây
Söï soáng ñaõ baét ñaàu töø ñoù ..."
(Ngoâ Kha)
Khoâng gian tranh Böûu Chæ thöôøng laø khoaûng khoâng xaùm saäm vaø ñoâi vaàng nhaät nguyeät. Nhaân vaät laø hình ngöôøi gaày trô xöông, moät thöù töôïng ñoàng cuûa Alberto Giacometti, mang tính bi thaûm, nhö chöïc rôi xuoáng vöïc thaúm. Maø vöïc thaúm trong tranh Böûu Chæ cuõng chính laø hy voïng haïnh phuùc. Bôûi nhöõng loeù saùng baát ngôø ôû caïnh döôùi cuøng böùc tranh giöõa caùi khoâng gian muø taêm ñoù . Vaø chính bôûi haønh trình cuûa ngheä thuaät maø Böûu Chæ ñaõ giaø daën, chín muoài.
Böûu Chæ ít veõ phong caûnh, nhöng böùc Chæ veõ nhöõng caây platanes vôùi chieác caàu traéng baéc ngang doøng soâng Loiret, töø nhaø Ñaëng Tieán ôû Orleùans nhìn ra, vaøo muøa ñoâng naêm 1989 laø moät böùc phong caûnh tuyeät ñeïp. Chæ ñaõ ghi soå tay caâu cuûa Tagore : " ... hoâm nay moät con chim ñaõ vaïch cho toâi con ñöôøng, daãn toâi ra khoûi khu röøng ñeán nhöõng beán bôø cuûa ñaïi döông nieàm vui ... Boãng nhieân taám loøng toâi roäng môû." Thaät vaäy, nhöõng böùc tranh Chæ veõ naêm 1989 khi qua Paris saùng taùc vaø trieån laõm laø nhöõng böùc thaät phoùng khoaùng ...
Kyû nieäm ñaùng ghi nhôù nhaát cuûa chuùng toâi laø cuoäc chôi cuûa ba ngöôøi baïn böôùc vaøo theá kyû 21 : Trònh Coâng Sôn, Böûu Chæ vaø toâi baøy tranh chung taïi gallery Töï Do, Saøi Goøn (töø 20.8 ñeán 7.9.2000). Baûy thaùng sau ñoù thì Sôn maát. Khoâng coøn gì buoàn baõ hôn, ñau ñôùn hôn cho chuùng toâi. Chæ vaø toâi ñaõ chia seû tröôùc söï maát maùt, maø sao nhö cöù coøn quanh ñaây khuoân maët cuûa Sôn, tieáng noùi cöôøi cuûa Sôn ... cho ñeán taän baây giôø.
Böûu Chæ nghieân cöùu nhieàu veà Phaät Giaùo, trao ñoåi cuøng toâi bao ñieàu hay cuûa Phaät. Chæ coøn taëng toâi töôïng Phaät nhoû baèng ngoïc xanh, ñeo vaøo coå nhö moät kyû nieäm quùi vaø thaáy yeân laønh, nhö ñöôïc chôû che ... Chuùng toâi luoân tin vaøo ñôøi soáng taâm linh. Ñoù cuõng laø maïch nguoàn cuûa saùng taïo ngheä thuaät.
Daáu tay laám maøu raát nheï cuûa Böûu Chæ toâi giöõ treân ba möôi naêm vaãn khoâng phai môø, daáu tay maø thôøi gian cho thaáy ngöôøi baïn taøi hoa vaø chaân thaät. Moät taâm hoaøn laõng maïn, nhaân baûn. Ñaõ töï khaúng ñònh mình treân con ñöôøng choâng gai cuûa ngheä thuaät, Böûu Chæ laø moät teân tuoåi cuûa hoäi hoïa hieän ñaïi Vieät Nam.
Laø moät gioït maùu Vieät Nam, vaø trong moät chöøng möïc naøo ñoù - cuõng nhö Trònh Coâng Sôn - Böûu Chæ laø gioït maùu cuûa Hueá (möôïn chöõ Cao Huy Thuaàn). Böûu Chæ coøn doài daøo söùc löïc cho nhöõng theå nghieäm môùi treân nhöõng taùc phaåm hoäi hoïa. Coù khi naoø Nhaät, Nguyeät ñoåi ngoâi.
Ñinh Cöôøng
Virginia 10, 2002
[ Trôû Veà ]