Ñaàu
tô moái nhôï moät böùc tranh Böûu Chæ - ñoäng cô khôûi thaûo
hoïa phaåm - thöôøng laø moät yù töôûng. Ví duï thöôøng gaëp
: khaùi nieäm thôøi gian.
Veõ thôøi gian laø vieäc khoù, thaäm chí khoâng theå laøm. Neáu xem thôøi gian nhö moät khaùi nieäm thì khoâng theå veõ, vì noù tröøu töôïng ; neáu xem thôøi gian nhö moät caûm giaùc cuï theå, thì cuõng khoâng veõ ñöôïc, vì khoâng theå taùch mình ra khoûi thôøi gian ñeå veõ leân noù. Muoán gôïi yù thôøi gian, ngöôøi xöa möôïn nhöõng hieän töôïng thieân nhieân : maøu quan san nhuoäm caûnh röøng thu, hoaøng hoân baûng laûng trôøi chieàu…
Böûu Chæ, hieän ñaïi vaø cuï theå hôn, veõ ngay caùi ñoàng hoà vôùi kim daøi kim ngaén chaïy quanh möôøi hai con soá. Coù khi coù caû hình ngöôøi trô xöông treo coå treân kim ñoàng hoà naèm ngang, nhö moät coät töû hình. Vì khôûi thuûy vaø taän cuøng cuûa yù thöùc thôøi gian laø caùi cheát. Vaø soáng laø töï huûy daøi daøi. Trong coõi voâ thuûy voâ chung, con ngöôøi seõ khoâng khaùi nieäm ñöôïc thôøi gian.
Coù theå tìm ôû tranh Böûu Chæ nhieàu ví duï khaùc, coù khi caû moät truyeän keå, hay moät tieåu luaän caáu truùc trong moät böùc tranh. Nhöng ñaây khoâng phaûi laø noäi dung cuûa taùc phaåm, hieåu theo nghóa quy öôùc, theo thaønh kieán, ñoái laäp noäi dung vôùi hình thöùc. Söï ñoái laäp naøy voâ nghóa, ngaøy nay khoâng coøn ñöôïc thöøa nhaän trong lyù thuyeát. Trong thöïc teá, nhieàu ngöôøi vaãn cöù ñaønh hanh : veõ caùi gì ? taïi sao caùi naøy, caùi kia ? ...
Ngöôøi ñaët caâu hoûi nhö theá, coù khi cho raèng tranh Böûu Chæ minh hoïa moät yù töôûng. Söï thaät khoâng phaûi vaäy, vì muïc ñích cuûa taùc giaû khoâng phaûi laø yù töôûng. Hoïa só veõ laø ñeå veõ, ñeå hoaøn thaønh moät taùc phaåm baèng caùch phoái trí ñöôøng neùt, hình theå maøu saéc vaø saéc ñoä. Muïc ñích laø theå hieän moät khoaûnh khaéc trong ñôøi mình ; moät maûng soáng , moät maûnh ñôøi ñöôïc neùm leân khung vaûi, theá thoâi.
Moãi hoïa só coù caùch haønh xöû rieâng. Caùc hoïa só hieän ñaïi, nhö Trònh Cung, Nguyeãn Trung hieän nay chaúng haïn, thaáy caùi mình veõ. Böûu Chæ veõ caùi mình thaáy, thaáy baèng maét, baèng hoài töôûng, suy töôûng hay hoang töôûng. Baèng tröïc thò, linh thò hay huyeãn thò.
Y Ù töôûng, trong tranh Böûu Chæ, khoâng phaûi laø cöùu caùnh. Noù chæ laø khôûi ñieåm, laø phöông tieän ñeå hoïa só thöïc haønh moät böùc tranh. Noù ngang haøng vôùi caùi coï, oáng maøu, khung vaûi. Do ñoù, khoâng theå noùi taùc phaåm Böûu Chæ laø tranh minh hoïa, hay laø " tranh ñoá ". Cuõng khoâng neân ñoàng hoùa tranh Böûu Chæ vôùi tröôøng phaùi Bieåu Töôïng hay Töôïng Tröng (Symbolisme) thònh haønh ôû Taây AÂu cuoái theá kyû 19, duø keû lieân taøi coù ngöôøi lieân töôûng.
Töøng böùc tranh, hay töøng giai ñoaïn saùng taùc cuûa Böûu Chæ, coù theå nhaéc ñeán moân phaùi noï, chöôûng phaùi kia. Nhöng trong toaøn boä, tranh Böûu Chæ ñaêm ñaêm moät kyû cöông duy nhaát, laø Tröôøng Phaùi Böûu Chæ.
Khi cöïc chaúng ñaõ, phaûi söû duïng thaønh kieán noäi dung-hình thöùc, thì coù theå xem yù töôûng, hay chuû ñeà, ví duï thôøi gian trong tranh Böûu Chæ, laø hình thöùc , coøn toaøn boä böùc tranh, ñeïp hay xaáu, buoàn hay vui, haøi hoøa hay loûng leûo… môùi laø noäi dung.
Böùc tranh ñeïp, thöôøng noùi leân caùi gì vôùi ngöôøi xem. Nhöng " caùi gì " aáy khoâng phaûi laø moät yù töôûng ngoaøi böùc tranh, duø coù ñöôïc ñöa vaøo tranh, nhö laø thôøi gian, tinh thaàn chieán ñaáu, v.v.. . " Caùi gì " ñoù laø caûm giaùc toång theå ñi töø vaät chaát cuûa böùc tranh ñeán tinh thaàn ngöôøi xem, khoâng kinh qua thao taùc thò thöïc. Mua moät böùc tranh muïc ñoàng khoâng coù nghóa laø mua traâu.
Böûu Chæ yeâu ñôøi vaø ngheä thuaät, trong nghóa : ñôøi vaø ngheä thuaät laø moät. Anh kyù thaùc heát mình vaøo caây coï. Caây coï chuyeån vaän taâm huyeát vaøo neàn vaûi, trong moät loái veõ rieâng bieät - khoâng phaûi laø minh hoïa - maø coù ngöôøi thích hay khoâng thích.
Phaûi yeâu vaø tin töôûng cuoäc soáng môùi xaû thaân cho hoäi hoïa nhö Böûu Chæ. Nhöng tranh anh thöôøng buoàn : nhöõng mong manh, ñoå vôõ, lìa tan, cheát choùc. Nhöõng ñieáu thuoác taøn tro taét löûa. Con caù trô xöông vaãn coøn troõm lô ñoâi maét. Chim vui ñaâu, caây ñaõ gaõy lìa caønh (*) . Nhöõng baát haïnh hoùa thaân thaønh caùi ñeïp vaø nguoàn vui. Taùc phaåm ngheä thuaät laø daáu chaân con ngöôøi vöôït qua khoûi ñònh meänh.
Böûu Chæ veõ nhö ngöôøi khaùc ñaùnh côø. Anh baøy ra baøn côø, ñoái thuû laø khung vaûi traéng. Ñöôïc thua laø giaù böùc tranh.
Böûu Chæ veõ nhö ngöôøi khaùc ñaùnh troáng, maøu saéc nhaûy muùa roän raøng treân khung vaûi, nhö treân maët troáng, beân tang troáng.
Tranh Böûu Chæ coù böùc ngon laønh nhö caùi baùnh gaâteau ; cuõng coù böùc thaûm ñaïm nhö tha ma.
Coù baïn, haêm hôû môû baøn côø, duø bieát tröôùc raèng seõ laïi laø vaùn côø hueà.Chieàu chieàu laïi nhôù chieàu chieàu
Nhôù noài côm nguoäi, nhôù nieâu nöôùc cheø
Nhôù hoài töôïng maõ, phaùo xe,
Nhôù baùt nöôùc cheø, nhôù cheùn ñöôøng non.
(ca dao)
Côø hueà maø vaãn haêm hôû, thaäm chí saân si.
Ñaùm queâ muøa chuùng toâi goïi côø hueà aáy laø tình baïn.
Nhaø nho xöa döôøng nhö coù ngöôøi goïi laø :
ta vôùi ta.
Orleans, Toussaint 2002
[ Trôû Veà ]