Xin ñem nhöõng ñieàu hoïc theâm ñöôïc ra baøn luaän.

Taøi lieäu vieát veà Leâ Lôïi vaø Leâ Lai töông ñoái nhieàu. Ñeå cho deã theo doõi vaán ñeà, ñeà nghò chuùng ta cuøng ñoïc laïi maáy boä söû theo trình töï thôøi gian. 

Saùch ñaàu tieân vieát veà Khôûi nghóa Lam Sôn coøn löu truyeàn ñeán ngaøy nay laø Lam Sôn thöïc luïc (LSTL) cuûa Leâ Lôïi, vieát naêm 1431. Con chaùu coâng thaàn Leâ Saùt coøn caát giöõ ñöôïc moät baûn sao cheùp saùch LSTL naøy (Nguyeãn Dieân Nieân vaø Leâ Vaên Uoâng, Lam Sôn thöïc luïc, Ty vaên hoùa Thanh Hoùa, 1976, vieát taét LSTLTH). 

Baøi naøy seõ duøng baûn LSTL cuûa doøng hoï Leâ Saùt (goïi taét laø baûn Leâ Saùt, ñöôïc sao cheùp vaøo khoaûng naêm 1715) laøm taøi lieäu goác ñeå ñoái chieáu vôùi caùc saùch khaùc. 

Baûn Leâ Saùt goàm hai phaàn vieát khaùc nhau : 

- LSTL do Leâ Lôïi vieát, duøng ñaïi danh töø "traãm".

- Nhöõng lôøi chuù do ngöôøi khaùc vieát, duøng ñaïi danh töø "vua".

Chuyeän Leâ Lai vaø maáy chuyeän khaùc (Leâ Thaän ñöôïc göôm thaàn, thaàn aùo traéng v.v.) naèm trong phaàn chuù, nghóa laø do ngöôøi khaùc vieát.

1) Chuyeän Leâ Lai cöùu chuùa trong baûn Leâ Saùt nhö sau:

(…) "Vua thoaùt naïn ñi thaúng ñeán Trònh Cao laø ñaát giaùp giôùi Ai Lao, ñoàn truù laïi. Löông thöïc ít oûi, tuyeät ñöôøng ñi veà Linh Sôn, Möôøng Coác? Quaân lính chòu khoå, ñoùi reùt vaát vaû haøng möôøi ngaøy lieàn, ñaøo cuû naâu aên caàm hôi, tìm maät ong laøm nöôùc uoáng, ngöôøi ngöïa ñeàu ñoùi khoán. Vua hoûi ai laø keû beà toâi taän trung, heát loøng lo vieäc nöôùc. Luùc ñoù, coù Leâ Lai voán ngöôøi thoân Döïng Tuù, tính cöông quyeát, nghieâm nghò vaø thaúng thaén, dieän maïo khaùc thöôøng, söùc khoûe vaø chí khí hôn ngöôøi, chæ mình Leâ Lai noùi:

- Toâi töï nguyeän ñoåi aùo, ngaøy sau beä haï neân nghieäp ñeá, coù thieân haï, nhôù ñeán coâng cuûa toâi, cuøng con chaùu toâi muoân ñôøi sau ñöôïc chòu ôn nöôùc, ñoù laø nguyeän voïng cuûa toâi vaäy.

Vua vaùi trôøi khaán raèng:

- Leâ Lai coù coâng ñoåi aùo, mai sau, Traãm vaø con chaùu Traãm, con chaùu caùc coâng thaàn töôùng taù, neáu khoâng nhôù coâng ôn aáy thì nguyeàn ñeàn coû naøy hoùa thaønh nuùi röøng, aán baùu naøy hoùa thaønh cuïc ñoàng, löôõi göôm thaàn naøy hoùa thaønh ñao maùc thöôøng.

Vua khaán xong, Leâ Lai cöôõi ngöïa phi ra, thay vua cöùu nöôùc, töï xöng laø vua Leâ. Giaëc Minh töôûng laø thaät, troùi baét veà taâu leân vua nhaø Minh. Do ñoù, tình theá hoøa hoaõn, Vua ñöôïc taïm yeân ". (LSTLTH, tr. 241). 

Leâ Lôïi tìm ngöôøi heát loøng lo vieäc nöôùc. Leâ Lai töï nguyeän ñoåi aùo vaø bò quaân Minh troùi baét veà taâu leân vua nhaø Minh.

2) Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (goïi taét laø Toaøn Thö (TT), Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1968), boä söû cuûa nhaø Leâ do Ngoâ Só Lieân soaïn naêm1479, khoâng cheùp chuyeän Leâ Lai ñoåi aùo, thay vua cöùu nöôùc.

3) Phaïm Phi Kieán (ñaäu tieán só naêm 1623) cheùp trong saùch Thieân nam Trung nghóa thaät luïc :

(…) "Lai beøn ñem binh ñeán thaønh Taây (Taây ñoâ), hoâ lôùn khieâu chieán, töï xöng laø Bình Ñònh Vöông. Ngöôøi Minh vaây baét, gia cöïc hình. Sau vua phong hai con laø Baù vaø Vieän laøm trung lang töôùng. Khi vua leân ngoâi, taëng Lai hieäu Thaùi thöôïng quoác coâng nguyeân huaân coâng thaàn; laïi ban thuïy Trung duõng ñaïi vöông; ñöa tuøng töï ôû Thaùi mieáu. Ñeán ñôøi Gia Toâng (Döông Hoøa naêm ñaàu 1635) caáp moät traêm maãu ruoäng teá". (theo baøi Nhöõng lôøi theà cuûa Leâ Lôïi cuûa Hoaøng Xuaân Haõn, trong Hoaøng Xuaân Haõn (HXH), taäp 2, Giaùo Duïc, 1998, tr. 599-633).

Hoaøng Xuaân Haõn cho raèng Phaïm Phi Kieán ñaõ duøng taøi lieäu khaùc ngoaøi LSTL, nhö phaàn phoå (doøng hoï Leâ Lai) ñeå vieát.

Chöa chaéc Phaïm Phi Kieán ñaõ döïa vaøo phaàn phoå cuûa doøng hoï Leâ Lai vì Phaïm Phi Kieán cheùp caùc mó töï cuûa Leâ Lai vaø teân caùc con cuûa Leâ Lai khoâng gioáng LSTL cuûa Leâ Lôïi vaø taát caû caùc boä chính söû ñôøi sau. 

Phaïm Phi Kieán ñaõ theâm chi tieát Leâ Lai bò gia cöïc hình. Neáu cho raèng gia cöïc hình coù nghóa laø gieát cheát thì, theo Phaïm Phi Kieán, Leâ Lai bò quaân Minh gieát taïi Taây ñoâ.

4) Ñeán ñôøi Vónh Trò (1676-1680), Hoà Só Döông vaâng leänh vua Leâ Hi Toâng söûa ñoåi, truøng san LSTL cuûa Leâ Lôïi. 

Saùch LSTL truøng san cuûa Hoà Só Döông (goïi taét laø baûn Hoà Só Döông) (Nguyeãn Traõi toaøn taäp (NT), Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1976) coù nhieàu ñieåm khoâng coøn gioáng LSTL cuûa Leâ Lôïi. Hoà Só Döông thay ñoåi boá cuïc cuûa LSTL. Chuyeän Leâ Lai vaø taát caû caùc chuyeän khaùc, tröôùc kia ñöôïc cheùp trong phaàn chuù, baây giôø ñöôïc ñöa vaøo naèm trong LSTL. Quan troïng hôn nöõa laø Hoà Só Döông ñoåi ñaïi danh töø "traãm" (vua töï xöng) thaønh "vua"(lôøi beà toâi). Voâ tình hay coá yù, Hoà Só Döông ñaõ phuû nhaän Leâ Lôïi laø taùc giaû LSTL.

Chuyeän Leâ Lai cuûa baûn Hoà Só Döông nhö sau: 

"Baáy giôø quaân ta môùi thaéng nhoû, maø theá giaëc laïi ñang lôùn maïnh, vua lieàn vôøi caùc töôùng laïi noùi raèng :

- Ai coù theå maëc aùo hoaøng baøo thay ta ñem naêm traêm quaân vaø hai thôùt voi ñi ñaùnh thaønh Taây Ñoâ, thaáy giaëc ra ñaùnh thì töï xöng "ta laø chuùa Lam Sôn", ñeå cho giaëc baét ñöôïc, cho ta coù theå aån naùu nghæ binh, thu nhaët binh só möu cöû söï veà sau ?

Caùc töôùng ñeàu khoâng daùm nhaän lôøi. Chæ coù Leâ Lai noùi :

- Thaàn nguyeän ñoåi laáy aùo baøo. Ngaøy sau Beä haï thaønh nghieäp ñeá, coù ñöôïc thieân haï, nhôù ñeán coâng thaàn maø cho con chaùu muoân ñôøi cuûa thaàn ñöôïc chòu ôn nöôùc. Ñoù laø ñieàu thaàn mong öôùc.

Vua vaùi trôøi maø khaán raèng :

- Leâ Lai coù coâng ñoåi aùo, sau naøy traãm cuøng con chaùu traãm vaø caùc töôùng taù coâng thaàn cuøng con chaùu hoï, neáu khoâng nhôù ñeán coâng aáy, thì xin ñieän coû naøy hoùa thaønh röøng nuùi, aán baùu hoùa ra cuïc ñoàng, göôm thaàn hoùa ra dao thöôøng.

Vua khaán xong, Leâ Lai lieàn ñem quaân ñeán coång traïi giaëc khieâu chieán. Giaëc caäy binh maïnh xoâng ra ñaùnh. Leâ lai cöôõi ngöïa phi vaøo traän giaëc, noùi raèng:
 

Ta laø chuùa Lam Sôn ñaây !

Giaëc lieàn vaây vaø baét troùi ñem vaøo trong thaønh xöû baèng cöïc hình khaùc haún caùc hình phaït thöôøng duøng". (NT, tr. 50, 51). 

Hoà Só Döông cho bieát: 

- Leâ Lôïi ñöa ra yù ñoåi aùo. 

- Leâ Lai bò quaân Minh baét troùi ñem vaøo trong thaønh (Taây Ñoâ) xöû baèng cöïc hình khaùc haún caùc hình phaït thöôøng duøng. 

Leâ Lôïi chuû ñoäng nghó ra keá hay. Caùi cheát vaø nôi cheát cuûa Leâ Lai ñöôïc xaùc ñònh gioáng Phaïm Phi Kieán. 

Nhö vaäy laø baûn Hoà Só Döông ñaõ khaùc baûn Leâ Saùt veà caû noäi dung laãn hình thöùc.

5) Ñaïi Vieät thoâng söû (1759, ñôøi Leâ Hieán Toâng) cuûa Leâ Quyù Ñoân (goïi taét laø Thoâng Söû (TS), KHXH, 1978) cheùp trong phaàn Ñeá kyû :

" Luùc aáy, binh töôùng cuûa ta ñöông thôøi kyø ban ñaàu, coøn raát ít oûi, theá maø quaân Minh coù tôùi hôn 4 vaïn röôûi teân (…)

Vua beøn hoûi caùc töôùng:

" Coù ai daùm baét chöôùc vieäc Kyû Tín thôøi xöa khoâng ?".

Ngöôøi ôû thoân Daäng Tuù laø Leâ Lai khaûng khaùi vaâng meänh, töï nguyeän thay ñoåi maëc aùo baøo nhaø vua, xöng laø vua Leâ ôû Lam Sôn, daãn quaân ra ñaùnh nhau vôùi quaân Minh. Töôùng Minh möøng rôõ, lieàn doàn caû quaân vaây chaët Leâ Lai, Leâ Lai choáng cöï ñeán kieät söùc thì bò baét, quaân Minh daãn Leâ Lai veà thaønh Ñoâng Quan gieát cheát, chuùng beøn lui binh, ta ñöôïc thoaùt naïn". (TS, tr. 35).

Leâ Quyù Ñoân laø ngöôøi ñoïc nhieàu saùch, bieát nhieàu ñieån tích, ñaõ theâm chuyeän Kyû Tín vaøo LSTL vaø cho bieát roõ laø quaân Minh daãn Leâ Lai veà thaønh Ñoâng Quan gieát cheát.

Caùi cheát cuûa Leâ Lai laïi moät laàn nöõa ñöôïc xaùc ñònh, nhöng khaùc baûn cuûa Phaïm Phi Kieán vaø Hoà Só Döông. Tuy vaäy, ôû muïc Lieät truyeän cuûa Thoâng Söû, Leâ Quyù Ñoân laïi vieát: 

" Khi (Leâ Lai) ñaõ kieät söùc, oâng bò ñòch baét, xöû cöïc hình. Sau ñoù giaëc lui quaân veà thaønh Taây Ñoâ, vieäc phoøng bò cuûa chuùng môùi hôi sô hôû, vua (Leâ Lôïi) coù thôøi cô, nghæ binh, nuoâi chöùa nhueä khí, ñeå coù theå traêm traän traêm thaéng, vaø laáy ñöôïc thieân haï ". (TS, tr.157).

Xöû cöïc hình Leâ Lai roài sau ñoù quaân Minh ruùt vaøo trong thaønh Taây Ñoâ. Vaäy Leâ Lai bò xöû cöïc hình ôû ñaâu ? Neáu ôû Ñoâng Quan (nhö Leâ Quyù Ñoân vieát ôû ñoaïn treân) thì chuùng ta phaûi hieåu laø quaân Minh phaûi ôû ngoaøi thaønh Taây Ñoâ ñeå chôø tin gieát Leâ Lai. Cöù cho laø Taây Ñoâ–Ñoâng Quan–Taây Ñoâ ñi veà maát ñoä 4, 5 ngaøy. Quaân Minh phaûi ñoùng ôû ngoaøi thaønh 4, 5 ngaøy, khoâng ñaùnh nhau, tröôùc khi ruùt vaøo trong thaønh. Chuyeän voâ lí, chaû leõ quaân Minh laïi ngu xuaån ñeán möùc nhö vaäy. Chæ coøn laïi giaû thuyeát laø Leâ Lai bò xöû cöïc hình taïi traän hoaëc trong thaønh Taây Ñoâ.

Ñoái chieáu hai ñoaïn vieát cuûa Leâ Quyù Ñoân chuùng ta khoâng khoûi phaân vaân, boái roái. Leâ Lai bò gieát ôû Taây Ñoâ hay Ñoâng Quan? Phaûi choïn moät trong hai nôi chöù khoâng theå chaáp nhaän caû hai ñöôïc ! Phaûi chaêng Leâ Quyù Ñoân ñaõ tham khaûo caû baûn Phaïm Phi Kieán hoaëc baûn Hoà Só Döông ñeå vieát raèng Leâ Lai bò xöû cöïc hình (taïi Taây Ñoâ) maëc duø chính Leâ Quyù Ñoân ñaõ pheâ bình baûn Hoà Só Döông laø do "caùc nho thaàn ñaõ vaâng meänh vua ñính chính, chæ caên cöù vaøo hieåu bieát cuûa mình, laáy yù rieâng maø söûa chöõa, theâm, bôùt, sai maát caû söï thöïc, khoâng phaûi laø nguyeân baûn saùch cuõ" (TS, tr. 110), neân môùi vieát maâu thuaãn nhö vaäy ? 

6) Ñaïi Vieät söû kyù tieàn bieân (1800, nhaø Taây Sôn) cuûa Ngoâ Thì Só (goïi taét laø Tieàn Bieân (TB), KHXH, 1997) cheùp cuõng khoâng roõ raøng, döùt khoaùt :

"Leâ Lai beøn ñem quaân ñeán thaønh Taây Ñoâ khieâu chieán, töï xöng laø Bình Ñònh Vöông. Giaëc Minh doác quaân ra bao vaây, baét veà xöû cöïc hình. Töø ñaáy caùc nôi thuoäc thaønh Ñoâng Quan ñeàu truyeàn tin laø Bình Ñònh Vöông ñaõ cheát…".(TB, tr. 552).

Leâ Lai bò gieát ôû Taây Ñoâ, nhöng tin laïi töø Ñoâng Quan ñöôïc truyeàn ñi.

7) Vieät söû tieâu aùn cuõng cuûa Ngoâ Thì Só (Vaên Söû, Hoa Kì, 1991, tr. 298) cheùp :

"Leâ Lai lieàn töï xöng laø Bình Ñònh Vöông, khieâu chieán vôùi quaân Minh roài cheát. Ñaâu cuõng truyeàn ñi laø Bình Ñònh Vöông cheát roài, ngöôøi Minh cuõng tin laø thaät, khoâng löu yù…".

8) Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí (1821, ñôøi Minh Maïng) cuûa Phan Huy Chuù (taäp 1, Söû Hoïc, 1960) sau lôøi aùn coâng nhaän Leâ Lai vì nöôùc boû mình, coù theâm lôøi chuù : 

(…) "Luùc môùi khôûi binh, bò töôùng Minh vaây ngaët, vua hoûi caùc töôùng, baøn xem coù ai ñoåi aùo ñaùnh löøa giaëc, nhö vieäc Kyû Tín ngaøy xöa. OÂng xin ñi. Beøn maëc aùo baøo, ñem quaân xoâng vaøo haøng traän cuûa giaëc, ñaùnh ñeán ñuoái söùc, bò baét. Vua nhaân dòp troán thoaùt." (tr. 266).

ÔÛ ñaây, Phan Huy Chuù cheùp laïi vieäc Kyû Tín cuûa Leâ Quyù Ñoân nhöng chæ noùi Leâ Lai bò baét, nhö baûn Leâ Saùt.

9) Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc (1881) (goïi taét laø Cöông Muïc (CM), Giaùo Duïc, 1998), boä söû cuûa nhaø Nguyeãn laïi theâm vaøi chi tieát môùi, roõ raøng :

" Vöông chaïy vaøo Trònh Cao, roài lui giöõ nuùi Chí Linh. Quaân Minh thöôøng ñeán ñaùnh uùp: tình hình phía Vöông khoán quaãn quaù ! Vöông phaûi nhoùm hoïp caùc töôùng, duï baûo hoï raèng: "Baây giôø ai coù theå laøm nhö Kyû Tín xöa, ñeå ta aån naùu trong röøng nuùi, möu tính cöû söï veà sau ?" Trong caùc töôùng chaúng ai ñaùp öùng caû. Rieâng coù Leâ Lai khaûng khaùi xin vaâng, tình nguyeän trao ñoåi ñoà maëc vôùi Vöông ñeå ñi cheát thay.

Leâ Lai lieàn cho saép xeáp nghi tröôïng chænh teà, chính mình ñem quaân vaø voi, höôùng ra phía ñòch, chæ huy caùc töôùng chia ñöôøng khieâu chieán. Töôùng Minh laáy theâm quaân bao vaây Leâ Lai. Lai chieán ñaáu kieät söùc, bò ngöôøi Minh baét vaø gieát cheát. Ñòch beøn ruùt quaân veà Taây Ñoâ ". (CM, taäp 1, tr. 770).

Leâ Lai bieát tröôùc laø ñi cheát thay Leâ Lôïi. Haäu quaû taát yeáu laø Leâ Lai bò ngöôøi Minh baét vaø gieát cheát. Leâ Lai cheát ôû ñaâu ? Cöông Muïc cheùp gioáng Thoâng Söû, chæ cho pheùp suy ra laø Leâ Lai bò gieát ôû Taây Ñoâ.

10) Lòch söû Vieät Nam cuûa Uyû ban Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Vieät Nam (KHXH, 1971, tr. 244) cheùp: 

"Quaân Minh taäp trung laïi bao vaây ñeå baét soáng Leâ Lai vaø tieâu dieät ñoäi quaân caûm töû. Nhôø ñoù, cuoäc khôûi nghóa thoaùt khoûi moät côn hieåm ngheøo. 

Haønh ñoäng xaû thaân vì nöôùc cuûa Leâ Lai ñaõ trôû thaønh moät hình töôïng anh huøng khoâng bao giôø phai môø trong kyù öùc cuûa daân toäc ta".

Ñoaïn treân thì Leâ Lai bò baét soáng, ñoaïn döôùi thì Leâ Lai coù haønh ñoäng xaû thaân vì nöôùc. Tuyø ngöôøi ñoïc muoán hieåu sao thì hieåu.

Treân ñaây laø 10 söû lieäu quan troïng cuûa ta. Coù theå keå theâm Vieät Nam söû löôïc cuûa Traàn Troïng Kim (Trung taâm hoïc lieäu, 1949, tr. 219), Vieät söû toaøn thö cuûa Phaïm Vaên Sôn (Khai Trí, 1960, tr. 360) nhöng 2 boä söû naøy cheùp töông töï söû cuûa nhaø Nguyeãn.

Nhaän xeùt ñaàu tieân laø chuyeän Leâ Lai cöùu chuùa roõ raøng ñaõ bò ñôøi sau söûa ñoåi. Luùc Leâ Lôïi coøn soáng (1431), vaên baûn chæ keå raèng Leâ Lai bò quaân Minh troùi baét veà taâu leân vua nhaø Minh. Hôn 200 naêm sau, Phaïm Phi Kieán (khoaûng 1635) xöôùng leân raèng Leâ Lai bò quaân Minh gia cöïc hình. Hôn 300 naêm sau, Leâ Quyù Ñoân (1759) ñi xa hôn moät böôùc nöõa, khoâng nhöõng Leâ Quyù Ñoân cheùp raèng Leâ Lai bò quaân Minh gieát, oâng coøn ví Leâ Lai vôùi Kyû Tín. Tieác raèng Leâ Quyù Ñoân ñaõ cheùp Leâ Lai bò gieát luùc thì taïi Taây Ñoâ, luùc thì taïi Ñoâng Quan. Caùc söû gia ñôøi sau thöôøng döïa theo chuyeän Kyû Tín cuûa nhaø baùc hoïc Leâ Quyù Ñoân ñeå keå chuyeän Leâ Lai cöùu chuùa. 

Trôû laïi baûn Leâ Saùt. 

Leâ Lai bò quaân Minh troùi baét veà taâu leân vua nhaø Minh nghóa laø gì ?

Toaøn Thö vaø Tieàn Bieân cho bieát raèng töø tröôùc cuõng nhö trong thôøi kì Khôûi Nghóa Lam Sôn, nhaø Minh ñaõ nhieàu laàn ñöa ra chính saùch chieâu duï ñeå duï doã vua quan cuûa nöôùc ta ra hôïp taùc vôùi chuùng. Coù nhieàu daáu hieäu toû raèng quaân Minh chaáp haønh chính saùch naøy. Cuï theå laø vua Traàn Quyù Khoaùng, cha con Hoà Quí Ly, Nguyeãn Phi Khanh, Traàn Nhaät Chieâu…, caùc töôùng Nguyeãn Xí, Ñoã Bí cuûa Leâ Lôïi, khi bò quaân Minh baét ñeàu ñöôïc ñöa veà Ñoâng Quan, tröôùc khi bò giaûi sang Yeân Kinh. Quaân Minh chæ gieát ai chöûi maéng, choáng laïi chuùng. 

Naêm 1408 vua Minh xuoáng chieáu : " Coøn nghó boïn thuø chuùng voán laø ngu doát, hoaëc bò baùch vì cuøng ñoùi, hoaëc bò keû maïnh baét eùp, hoaëc bò boïn gian duï doã, vieäc khoâng theå ñöøng, tình ñaùng neân thöông, neáu nhaát khaùi baét toäi caû, traãm thaät khoâng nôõ. Ngaøy chieáu thö naøy ñeán nôi ñeàu tha boû caû…". (TT, taäp 2, tr. 235).

Naêm 1409, " Kinh loä laàn löôït ñaàu haøng, nhöõng daân coøn soùt laïi bò baét laøm noâ tyø vaø chuyeån baùn ñi tan taùc boán phöông. Thöôïng thö Hoaøng Phuùc laïi ñaët quan chia nhaäm töø Thanh Hoùa trôû ra baéc, ngöôøi thoå naøo coù theå chieâu an, hoaëc coù coâng cheùm gieát cöôùp boùc thì Tröông Phuï ñeàu cho laøm quan ". (TB, tr. 535).

Naêm 1411 : "…Trong aáy neáu coù ngöôøi duõng caûm ngöôøi kieán thöùc, coù theå baét ñöôïc maáy ngöôøi ñem noäp, cuõng cho quan to töôùc cao; nhöõng keû laøm aùc neáu bieát goät röûa taâm trí, ñoåi loãi söûa mình, khoâng nhöõng laø ñöôïc khoan tha toäi loãi, laïi cho laøm quan nöõa ". (TT, taäp 2, tr. 214).

Naêm 1416 : " Nhaø Minh chieâu duï caùc quan cuõ cuûa trieàu tröôùc, giaû caùch boå ñi caùc nha moân quaân laøm vieäc, roài ñöa veà Yeân Kinh giöõ laïi. Boïn ñua chen voán khoâng phaûi laø quan cuõ, chöa ñöôïc thöïc giao quan chöùc cuõng haêng haùi ra, trong nöôùc trôû neân troáng roãng. ÔÛ vaøi naêm thaáy gian khoå thænh thoaûng hoï laïi troán veà ". (TB, tr. 549).

Naêm 1420 : "Tam ty nöôùc Minh kieán nghò raèng, quan laïi quaân daân Giao Chæ ngöôøi phaïm toäi vaët, töø toäi cheát trôû xuoáng, xin ñeàu cho noäp thoùc ñeå chuoäc toäi theo thöù baäc khaùc nhau, ñeå tröõ löông nôi bieân giôùi. Vua Minh nghe theo ". (TT, taäp 3, tr. 11).

Naêm 1426 : "… Vaäy ban ôn möa moùc, cho ñeàu ñöôïc nhuaàn. Phaøm quan laïi nhaân daân ôû Giao Chæ coù can toäi phaûn nghòch, ñaõ keát giaùc hay chöa keát giaùc (phaùt giaùc) ñaõ keát chính hay chöa keát chính (xöû ñoaùn) keå töø ngaøy chieáu thö naøy ban ra, khoâng keå laø toäi lôùn hay toäi nhoû, ñeàu tha boû cho caû…". (TT, taäp 3, tr.22).

Cuøng naêm 1426 :"…Xuoáng chieáu ñaïi xaù cho toäi nhaân ôû Giao Chæ laø Leâ Lôïi. Phan Lieân haøng, cuõng cho quan chöùc…". (TT, taäp 3, tr. 335).

Naêm 1418, thanh theá Leâ Lôïi chöa noåi, nghóa quaân Lam Sôn coøn raát ít oûi, chöa maïnh. Leâ Lai (Leâ Lôïi giaû) bò troùi baét veà taâu leân vua nhaø Minh coù nghóa laø quaân Minh baét oâng taïi Taây Ñoâ, sau ñoù chuùng ñöa oâng veà Ñoâng Quan chieâu duï hoaëc chôø ngaøy giaûi sang Yeân Kinh nhö chuùng ñaõ töøng laøm vôùi vua Traàn Quyù Khoaùng, vôùi cha con Hoà Quyù Ly.

Leâ Quyù Ñoân cuõng xaùc nhaän chuyeän quaân Minh ñöa Leâ Lai veà Ñoâng Quan, nhöng theo Leâ Quyù Ñoân thì Leâ Lai bò quaân Minh gieát taïi ñaây.

Baûn Leâ Saùt khoâng cheùp Leâ Lai bò gieát taïi thaønh Taây Ñoâ, cuõng khoâng cheùp Leâ Lai bò gieát taïi Ñoâng Quan. Khoâng coù chöõ naøo noùi raèng Leâ Lai bò quaân Minh gieát. 

Baûn Leâ Saùt coøn coù hai chi tieát khaùc chöùng toû raèng Leâ Lai khoâng bò quaân Minh gieát :

- Leâ Lôïi cheùp teân hôn 40 coâng thaàn bò cheát traän, trong ñoù coù teân hai con trai cuûa Leâ Lai laø Leâ Loä vaø Leâ Laâm, nhöng khoâng coù teân Leâ Lai. 

- Leâ Lôïi laäp danh saùch 35 coâng thaàn tham döï cuoäc khôûi nghóa ñöôïc phong thöôûng. Beân caïnh chöùc töôùc ñöôïc phong Leâ Lôïi ghi caû coâng cuûa moãi ngöôøi. 

OÂng Leâ Thaïch ñöôïc ghi laø : Ngöôøi ñaàu tieân ghi teân vaøo cuoäc khôûi nghóa, laøm quaân hoûa thuû thieát kî ñoät. Löông nghóa haàu, vì ñaùnh Ai Lao maø traän vong.

OÂng Leâ Lai ñöôïc ghi laø : phong laøm Dieân phuùc haàu, nhaäp noäi. Loä Khaû Lam, vì dòch baøo theá quoác söï (vì ñoåi aùo thay vieäc nöôùc). 

Leâ Lôïi chæ noùi laø Leâ Lai coù coâng ñoåi aùo vaø khoâng noùi laø Leâ Lai bò quaân Minh gieát.

Theo baûn Leâ Saùt thì khoâng coù baèng chöùng naøo noùi raèng Leâ Lai bò quaân Minh gieát.

Toaøn Thö (boä söû cuûa nhaø Leâ) khoâng cheùp chuyeän Leâ Lai cöùu chuùa. Hoaøng Xuaân Haõn phaân tích vaø pheâ bình söï thieáu soùt naøy :

" Sau khi ñoïc Thoâng söû, ta thaáy hieån nhieân raèng chuyeän Leâ Lai hy sinh ñeå Leâ Lôïi coù theå troán traùnh trong côn quaãn baùch laø chuyeän thaät, maëc daàu Toaøn Thö, theo baûn ngaøy nay coøn ñaõ boû soùt. Vaû veà ñôøi Leâ Lôïi, baûn Toaøn Thö hieän coøn cheùp chuyeän naêm thì nhieàu, naêm thì ít, khieán ta coù theå nghó raèng hoaëc vì taøi lieäu ñaõ maát nhieàu tröôùc ñôøi Leâ Thaùnh Toâng, hoaëc söû thaàn caåu thaû, hoaëc baûn ñôøi sau khaéc laïi bôùt xeùn nhieàu ". (HXH, taäp 2, tr. 612).

Hoaøng Xuaân Haõn döïa theo Leâ Quyù Ñoân ñeå pheâ bình söû gia Ngoâ Só Lieân !

Hôn 200 naêm sau Leâ Lôïi, Phaïm Phi Kieán laø ngöôøi ñaàu tieân (theo caùc vaên baûn hieän coù) cheùp raèng Leâ Lai bò quaân Minh xöû cöïc hình taïi thaønh Taây Ñoâ. Chuyeän theâm thaét naøy vöøa hay vöøa ñeïp neân ñöôïc nhieàu söû gia ñoàng tình cheùp theo, nhaát laø töø khi nhaø baùc hoïc Leâ Quyù Ñoân ví Leâ Lai vôùi Kyû Tín.

Treân ñaây laø chuyeän "Leâ Lai cöùu chuùa".

Baây giôø xin ñeà caäp ñeán chuyeän " Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát ".

Toaøn Thö khoâng cheùp chuyeän Leâ Lai cöùu chuùa, ngöôïc laïi laïi cheùp chuyeän oâng Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát:

(Naêm 1427, thaùng gieâng, ngaøy 13) "Gieát tö maõ laø Leâ Lai, tòch thu gia saûn, vì Lai caäy coù coâng ñaùnh giaëc, noùi ra nhöõng lôøi ngaïo maïn neân bò gieát". (TT, taäp 3, tr. 30; TS, tr. 56).

OÂng Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát naøy laø ai ? Toaøn Thö khoâng cho bieát roõ. 

Tieàn Bieân, Cöông Muïc vaø caùc boä söû sau naøy chæ cheùp chuyeän Leâ Lai cöùu chuùa vaø khoâng cheùp chuyeän Leâ Lôïi gieát tö maõ Leâ Lai. 

Thoâng Söû cheùp caû hai chuyeän Leâ Lai, moät oâng cöùu Leâ Lôïi, bò quaân Minh gieát (cheùp theo Phaïm Phi Kieán hoaëc Hoà Só Döông); moät oâng bò Leâ Lôïi gieát (cheùp theo Ngoâ Só Lieân). Hai vaên baûn khaùc nhau ñöôïc Leâ Quyù Ñoân gheùp laïi, taïo ra loâgích coù 2 oâng Leâ Lai khaùc nhau.

Phan Huy Leâ vaø Phan Ñaïi Doaõn (Khôûi nghóa Lam Sôn, KHXH, 1977, tr. 154-158) nhaän ñònh :

"Toaøn Thö hoaøn toaøn khoâng cheùp söï vieäc naøy (Leâ Lai cöùu chuùa) vaø ñeán thaùng 2 naêm 1427 coù cheùp chi tieát :" gieát tö maõ Leâ Lai, tòch thu gia saûn vì Lai caäy coù chieán coâng aên noùi ngaïo maïn" . Caên cöù vaøo chi tieát naøy coù ngöôøi phuû nhaän vieäc Leâ Lai hy sinh naêm 1419. Thöïc ra khoâng coù caên cöù gì ñeå cho raèng Leâ Lai ñaõ bò gieát naêm 1427 thì khoâng theå coù Leâ Lai hy sinh naêm 1419 vì raát coù theå coù hai ngöôøi cuøng teân hoï, hay cuøng teân khaùc hoï nhöng ñöôïc ban quoác tính neân thö tòch cuõ cheùp thaønh cuøng teân hoï. Hôn nöõa Lam Sôn thöïc luïc tuïc bieân (baûn sao naêm 1942) laïi cheùp caû vieäc Leâ Lai hy sinh cöùu Leâ Lôïi vaø caû vieäc gieát Leâ Lai naêm 1427. Ñieàu aáy chöùng toû luùc baáy giôø coù hai ngöôøi teân laø Lai ".

(Saùch Lam Sôn thöïc luïc tuïc bieân naøy cheùp Leâ Lai bò baét ñem veà thaønh ôû xaõ Döïng Tuù).

Bò vua gieát maø vaãn coøn ñöôïc giöõ hoï vua (quoác tính) sao? Xaõ Döïng Tuù thôøi Leâ Lôïi coù thaønh khoâng?

Phan Huy Leâ vaø Phan Ñaïi Doaõn döïa vaøo Lam Sôn thöïc luïc tuïc bieân (baûn sao naêm 1942) ñeå keát luaän raèng coù 2 oâng Leâ Lai, moät oâng bò gieát ôû Döïng Tuù (?), moät oâng bò Leâ Lôïi gieát? Theo Leâ Quyù Ñoân thì coù 3 oâng Leâ Lai: moät oâng bò gieát ôû Taây Ñoâ, moät oâng bò gieát ôû Ñoâng Quan vaø moät oâng bò Leâ Lôïi gieát.

Khoâng nhöõng theá, Phan Huy Leâ vaø Phan Ñaïi Doaõn (sñd) coøn ñöa ra theâm maáy taøi lieäu toû raèng coù nhieàu oâng Leâ Lai tham gia Khôûi nghóa Lam Sôn :

- Nguyeãn Ba Lai ngöôøi huyeän Ñaêng Cao cuõng laø Leâ Lai.

- Nguyeãn Thaän ôû Muïc Sôn cuõng coù teân laø Leâ Lai. 

- Leâ Vaên An ôû Muïc Sôn cuõng coù teân laø Leâ Lai. Ñaëc bieät oâng Leâ Lai naøy "ñaõ laáy thaân thay Thaùi Toå trong côn nguy hieåm, gaàn cheát maø soáng laïi ". OÂng Leâ Lai naøy khoâng bò quaân Minh gieát cheát.

Tính toång coäng ít ra cuõng ñaõ coù boán hay naêm oâng Leâ Lai theo phoø Leâ Lôïi töø ngaøy ñaàu! Thaät khaùc xa vôùi lôøi than cuûa Nguyeãn Traõi:

"Theá maø : Nhaân taøi laùc ñaùc nhö laù muøa thu,
Tuaán kieät löa thöa nhö sao buoåi sôùm…"

Hoaøng Xuaân Haõn phaân vaân töï hoûi :

"Leâ Lai (bò Leâ Lôïi gieát) naøy laø ai ? chaéc cuõng laø moät ñaïi coâng thaàn.Truøng teân chaêng? hay laø keû khaéc chöõ laàm teân ?". (HXH, taäp 2, tr. 608).

Haûi Döông vaø Hoà Khang (Leâ Lôïi vaø Thanh Hoùa trong khôûi nghóa Lam Sôn, Thanh Hoùa, 1988, tr.77) khaúng ñònh: 

"Nghóa quaân Lam Sôn coù 2 ngöôøi teân Leâ Lai. Leâ Lai ( bò Leâ Lôïi gieát) ôû ñaây khoâng phaûi laø Leâ Lai ñaõ hy sinh anh duõng ñeå cöùu Leâ Lôïi ".

Hai taùc giaû khoâng cho bieát döïa vaøo taøi lieäu naøo.

Nguyeãn Dieân Nieân thì thaéc maéc : 

(…) " Coøn söï hy sinh cuûa Leâ Lai thì khaùc haún. Ñoù laø söï hy sinh cao caû nhaát, coù theå noùi laø to lôùn nhaát trong quaù trình khôûi nghóa. Khoâng coù caùi cheát cuûa Leâ Lai thì khoâng coøn cô ñoà nhaø Leâ. AÁy theá maø Toaøn thö, boä quoác söû cuûa trieàu Leâ khoâng coù moät doøng naøo cheùp veà caùi cheát aáy.

Thaùi ñoä ñoù phaûi ñöôïc giaûi thích nhö theá naøo ? Phaûi chaêng söï im laëng naøy coù quan heä ñeán caùi vò trí soá 2 cuûa Leâ Lai sau Leâ Lôïi (trong Hoäi theà Luõng Nhai) vaø söï hy sinh cuûa nhaân vaät soá hai aáy ñeå baûo toàn cuoäc khôûi nghóa vaø ngöôøi laõnh tuï toái cao ? Nhöng vaán ñeà naøy ñaõ vöôït ra ngoaøi coâng trình khaûo cöùu naøy". ( LSTLTH, tr. 100).

Döôøng nhö Nguyeãn Dieân Nieân khoâng ñeå yù ñeán chuyeän Leâ Lai bò troùi baét veà taâu leân vua nhaø Minh naèm trong baûn Leâ Saùt do oâng coâng boá.

Tieàn Bieân vaø Cöông Muïc khoâng cheùp chuyeän tö maõ Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát. Nhö vaäy ñôõ gaây thaéc maéc cho ngöôøi ñoïc? Trong baûn Thoâng Söû (chöõ haùn) ñöôïc Leâ Maïnh Lieâu dòch, teân tö maõ Leâ Lai bò ñuïc maát chöõ Lai. Xoaù teân nhö vaäy thì ngöôøi ñoïc seõ khoâng bieát ngöôøi bò gieát laø ai?

Xung quanh chuyeän oâng Leâ Lai cöùu chuùa coøn maáy chi tieát khaùc caàn ñöôïc xem laïi.

Baûn Leâ Saùt coù 3 baøi vaên theà naèm ngoaøi LSTL, moät baøi baèng chöõ haùn, hai baøi baèng chöõ noâm (LSTLTH, tr. 201-203). Baøi Theä Töø , coøn goïi laø baøi Theà nhôù ôn Leâ Lai (HXH, taäp 2, tr. 600) do Leâ Lôïi sai Nguyeãn Traõi cheùp naêm 1429 baèng chöõ noâm, ñöôïc ñôøi sau sao cheùp, coù ñoaïn chính nhö sau :

"(…) Chuùng bay cuõng thôøi nhôù coâng Leâ Lai hay heát loøng maø ñoåi aùo cho traãm chaúng coù tieác meänh, maø chòu cheát thay traãm, coâng aáy cöïc caû thay. Traãm ñaõ taùng Leâ Lai trong ñeàn Lam ñeå mai sau thôøi cho con chaùu Leâ Lai ôû heát loøng cuøng con chaùu traãm (…)". 

Coù leõ Leâ Quyù Ñoân ñaõ döïa vaøo ñoaïn vaên naøy ñeå vieát raèng : 

"Vua (Leâ Lôïi) caûm ñoäng vì loøng trung nghóa cuûa oâng (Leâ Lai), tröôùc heát sai ngöôøi ngaàm tìm di haøi oâng, ñem veà mai taùng ôû Lam Sôn (…). Thaùng 12 naêm sau (1429), nhaø vua sai Nguyeãn Traõi vieát hai baûn theà öôùc tröôùc vaø lôøi theà nhôù coâng cuûa Leâ Lai, ñeå vaøo trong hoøm vaøng, laïi gia phong cho oâng haøm thaùi uùy." (TS, tr. 157).

Sai ngöôøi ngaàm tìm di haøi coù nghóa laø ngaàm tìm, leùn tìm trong luùc coøn quaân Minh. Ñoïc söû ai cuõng thaáy raèng töø ngaøy khôûi nghóa ñeán ngaøy toaøn thaéng, Leâ Lôïi luoân luoân phaûi lo nghó ñoái phoù moät maát moät coøn vôùi quaân Minh. Khoâng bieát ñaõ coù luùc naøo Leâ Lôïi ñöôïc raûnh rang ñeå nghó ñeán chuyeän sai ngöôøi ngaàm tìm di haøi Leâ Lai ñem veà taùng ôû Lam Sôn hay ôû ñeàn Lam chöa? 

Hoaøng Xuaân Haõn keát luaän veà baøi Theà nhôù ôn Leâ Lai nhö sau :

"(…) Ñöôïc nhaän laø xaùc thaät, baøi theà A (töùc laø baøi Theä Töø) khaúng ñònh theâm moät vaøi söï kieän lòch söû. Caâu Leâ Lai hay heát loøng vì traãm maø ñoåi aùo cho traãm, xaùc nhaän chuyeän ñoåi aùo. Caâu traãm ñaõ taùng Leâ Lai ôû trong ñeàn Lam chöùng thöïc söï Leâ Lôïi sai leùn tìm di haøi Lai veà taùng ôû Lam Sôn maø ta thaáy cheùp trong Thoâng söû.

(…) Keát luaän ñoaïn naøy laø coù nhieàu phaàn chaéc raèng baøi A (baøi Theä töø) nhaéc ñuùng lôøi Leâ Lôïi ñaõ theà tröôùc maët caùc coâng thaàn veà vieäc baùo ôn Leâ Lai vaø ñaõ baét moïi ngöôøi theà theo". (HXH, taäp 2, tr.613).

Theá nhöng: 

Toaøn Thö (taäp 3, tr. 76-78) vaø Cöông Muïc (taäp 1, tr.864-866) laïi cho bieát :

"(Naêm 1433, thaùng 8) Vua veà Lam Kinh. Thaùng 8 nhuaän, sao choåi moïc ôû phöông taây. Ngaøy 22, vua baêng ôû chính taåm.

(…) Muøa ñoâng thaùng 11 ngaøy 22, röôùc veà choân ôû Vónh Laêng taïi Lam Sôn.

(…) Thaùng 12, caùc quan theo haàu veà Taây kinh, döïng ñieän Lam Sôn". 

Ñieän Lam Sôn ñoïc noâm laø Ñeàn Lam Sôn hay Ñeàn Lam. Ñieän Lam Sôn ñöôïc döïng sau khi Leâ Lôïi cheát, ñeå thôø Leâ Lôïi. Chuyeän Leâ Lôïi taùng Leâ Lai ôû ñeàn Lam khoâng theå xaûy ra ñöôïc. Coù nhieàu khaû naêng, neáu khoâng muoán noùi laø chaéc chaén, laø ñôøi sau ñaõ khoâng nhaéc ñuùng lôøi Leâ Lôïi, ñaõ cheùp theâm chuyeän taùng Leâ Lai ôû ñeàn Lam vaøo baøi vaên theà. Tröø phi ôû Lam Sôn laïi coù hai hoaëc nhieàu ñeàn Lam!

Toùm laïi, chuyeän Leâ Lai cöùu chuùa coù vaøi ñieàu môø aùm, ñaùng nghi ngôø.

Cho raèng coù hai hay boán naêm oâng ñaïi thaàn Leâ Lai, truøng teân truøng hoï, cuøng theo phoø Leâ Lôïi, laø ñieàu hôi khieân cöôõng, chæ laøm raéc roái theâm chöù khoâng giaûi thích ñöôïc nhöõng ñieàu theâu deät, thaäm chí maâu thuaãn cuûa caùc söû thaàn. Vaû laïi trong daân gian ñaõ coù con chaùu moät ñaïi coâng thaàn cho bieát raèng oâng toå cuûa hoï laø Leâ Lai "ñaõ laáy thaân thay Thaùi Toå trong côn nguy hieåm, gaàn cheát maø soáng laïi ". Coù moät oâng Leâ Lai cöùu chuùa khoâng bò quaân Minh gieát !

Hay laø oâng Leâ Lai cöùu chuùa naøy chæ bò troùi baét veà taâu leân vua nhaø Minh. OÂng "ñaõ laáy thaân thay Thaùi Toå trong côn nguy hieåm, gaàn cheát maø soáng laïi "? Quaân Minh khoâng chieâu duï ñöôïc oâng. OÂng ñöôïc höôûng chính saùch aân xaù (hay ñöôïc nghóa quaân Lam Sôn giaûi phoùng?). Nhôø coù coâng cöùu chuùa oâng ñöôïc phong tö maõ, moät chöùc lôùn thôøi Leâ Lôïi. Naêm 1427 oâng phaïm toäi aên noùi ngaïo maïn, bò Leâ Lôïi gieát.

Ñoái vôùi quaân Minh thì Leâ Lôïi "chöa töøng gieát baäy moät ngöôøi naøo, baét ñöôïc vieän binh cuûa nhaø Minh hôn 10 vaïn ngöôøi ñeàu tha heát caû ", nhöng ñoái vôùi caùc coâng thaàn, caùc nguî quan veà ñaàu haøng, thì Leâ Lôïi laïi "ña nghi hay gieát, ñoù laø choã keùm" nhö Ngoâ Só Lieân ñaõ ñaùnh giaù.

Khaùng chieán thaønh coâng, Leâ Lôïi ñaõ baét giam Nguyeãn Traõi moät thôøi gian. Traàn Nguyeân Haõn nhaän xeùt raèng Leâ Lôïi laø ngöôøi "coù töôùng nhö Vieät Vöông, khoâng theå cuøng sung söôùng ñöôïc". (TS, tr.109).

Leâ Lôïi sai ngöôøi baét Traàn Nguyeân Haõn khieán oâng phaûi than tröôùc khi töï töû :"toâi vôùi vua cuøng möu cöùu daân. Nay vieäc nghóa lôùn ñaõ hoaøn thaønh vua laïi muoán gieát toâi, hoaøng thieân coù bieát xin soi xeùt cho" (TS, tr. 190). Phaïm Vaên Xaûo cuõng bò Leâ Lôïi gieát. Gieát hai oâng roài, "sau naøy vua Thaùi Toå (Leâ Lôïi) hoái haän, thöông hai ngöôøi bò oan " (TS, tr. 193).

Raát coù theå gieát Tö maõ Leâ Lai roài Leâ Lôïi cuõng hoái haän, cuõng caûm ñoäng vì loøng trung nghóa cuûa Leâ Lai neân ñaõ cho toå chöùc leã theà nhôù ôn Leâ Lai. Töø ñaây trôû ñi, Leâ Lai ñöôïc taåy oan, ñöôïc phong thöôûng, truy taëng, ñöôïc thôø. Con chaùu Leâ Lai ñöôïc caùc vua ñôøi sau khen taëng v.v. nhö chính söû ghi cheùp. 

Daân gian ñaët caâu " Haêm moát Leâ Lai, haêm hai Leâ Lôïi " cuõng khoâng ngoaøi muïc ñích phuïc hoài danh döï cho Leâ Lai bò gieát oan, goùp phaàn laøm ñeïp theâm trang söû.

Giaû thuyeát treân ñaây caàn ñöôïc caùc nhaø söû hoïc löu yù, nghieân cöùu theâm ngoõ haàu laøm saùng toû chuyeän oâng Leâ Lai cöùu Leâ Lôïi vaø oâng Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát.