Nguyeãn Hueä Chi (NHC) : Vaø thanh loïc, quy luaät cuûa moät trung taâm laø theá. Bao giôø cuõng laø caùc nôi hoäi tuï veà vaø thanh loïc ñi, cuoái cuøng nhöõng gì laéng ñoïng laïi chính laø Haø Noäi.

ÑT: Chaéc seõ khoâng coù khaùi nieäm ngöôøi Haø Noäi theo nghóa thaâm nieân soáng ôû thuû ñoâ. Ví duï nhö oâng Nguyeãn Du vaø baø Hoà Xuaân Höông. Hoï khoâng sinh tröôûng ôû Thaêng Long nhöng chính moâi tröôøng vaên hoùa Thaêng Long ñaõ nuoâi döôõng vaø phaùt trieån taøi naêng cuûa hoï. Moät taøi naêng thöïc söï phaûi ñöùng ñöôïc ôû Thaêng Long, phaûi ñöôïc Thaêng Long coâng nhaän, baèng khoâng seõ bò ñaøo thaûi nhö giaùo sö vöøa noùi.

NHC : Ñoù laø chuyeän bình thöôøng, nhöng trong nhöõng giai ñoaïn coù xaùo ñoäng lôùn nhö maáy thaäp kyû laïi ñaây, söï thay ñoåi daân soá cô hoïc taïi Thaêng Long coù laøm vôïi bôùt ñi nhöõng tính caùch ñöôïc keát tinh töø laâu ñôøi vaø ñöa vaøo nhöõng tính caùch chöa thaät hoaøn haûo, chöa thaät ñeïp. Nhöõng caùi nhö theá thay theá nhau moät caùch khieân cöôõng, khoâng theo quy luaät, vaø ñeå laïi trong loøng nhöõng ngöôøi voán gaén boù vôùi Haø Noäi xa xöa moät söï luyeán tieác, vaø söï luyeán tieác aáy laø raát chính ñaùng. Nhöng cuõng phaûi thaáy raèng, trong dieãn tieán bình thöôøng, quy luaät boå sung vaø thanh loïc laø taát nhieân. Coøn trong nhöõng khoaûnh khaéc lòch söû coù nhöõng thay ñoåi khoâng bình thöôøng, söï bieán ñoåi veà chaát cuûa nhöõng tính caùch Haø Noäi voán ñaõ ñöôïc quan nieäm, ñöôïc nhaän thöùc hay ñaõ ñi vaøo tieàm thöùc cuõng laø ñieàu deã thaáy. Tieác laø thôøi buoåi xaùo ñoäng naøy ñaõ laøm maát ñi nhieàu tinh hoa, trong ñoù coù tinh hoa cuûa tính caùch.

ÑT: Luyeán tieác nhöng khoâng phaûi laø lo ngaïi?

NHC : Ñuùng! Khoâng phaûi lo ngaïi vì thöïc ra moät trung taâm lôùn noù coù khaû naêng bao chöùa heát moïi thöù. Sau moät thôøi gian raát daøi töï noù laïi thanh loïc trôû laïi. Nhöõng caùi khoâng coù quy luaät phaûi vaøo laïi quy luaät. Tinh hoa seõ coøn laïi, phuø phieám seõ maát ñi. Haø Noäi laø theá. Vaên hoùa Thaêng Long chính laø söï boài ñaép töø theá heä naøy qua theá heä noï ñeå trôû thaønh moät caùi gì, vaø laø caùi luoân luoân vaän ñoäng chöù khoâng ñöùng im. Neáu anh quan nieäm caùi ñoù laø caùi ñöùng im vaø chæ coù nhö theá thì ñoù laø söï khoâng hoaøn thieän. Thaêng Long khoâng phaûi laø moät "ñoäng hình" cöù theá maõi trong taâm trí baát cöù ngöôøi naøo.

ÑT: Giaùo sö coù thaáy nhöõng con ñöôøng cuûa Haø Noäi thaät ñaëc bieät khoâng?

NHC: Nhöõng con ñöôøng tónh laëng cuûa Haø Noäi giuùp ta chieâm nghieäm veà cuoäc soáng vaø töï mình höôùng noäi. Nhö anh Leâ Ñaït noùi, noù giuùp ta ñuoåi saïch moïi taø khí trong ñaàu. Nhöõng con ñöôøng aáy cöùu vôùt mình. Noù cho mình trôû laïi söï hoàn toaøn, trôû laïi chính laø mình. Caùch ñaây maáy naêm toâi coù gaëp moät ngöôøi baïn Haø Lan vöøa chaân öôùt chaân raùo ñeán Haø Noäi. Anh ta cöù xuyùt xoa raèng Haø Noäi môùi thöïc laø Vieät Nam, Haø Noäi môùi ñaày ñuû laø Phöông Ñoâng. Toâi noùi laø Saøi Goøn raát ñeïp, coù nhöõng goùc phoá loäng laãy nhö ôû Paris vaäy. Anh ta noùi Saøi Goøn khoâng laø caùi gì caû, coù ñeán Haø Noäi môùi ñích thöïc gaëp ñöôïc Vieät Nam.

ÑT : Phaûi chaêng khi ñi treân nhöõng con ñöôøng cuûa Haø Noäi, ñöôøng Phan Ñình Phuøng, ñöôøng Nguyeãn Du, ñöôøng Thanh Nieân... oâng aáy caûm nhaän ñöôïc cuoäc soáng cuûa mình vaø cuûa nhöõng ngöôøi khaùc. Ñoù chính laø Haø Noäi, laø AÙ Ñoâng. Ñi döôùi nhöõng con ñöôøng lung linh aùnh ñeøn, nhöõng ngoâi nhaø vuùt cao vôùi raát nhieàu bieån quaûng caùo, ngöôøi ta khoâng theå caûm nhaän thaáy mình, thieân nhieân ñaát trôøi nhö khoâng phaûi cuûa mình nöõa thì chaéc khoâng phaûi laø AÙ Ñoâng, laø Haø Noäi.

NHC : Trieát lyù AÙ Ñoâng laø cuoäc soáng phaûi hoøa hôïp vôùi töï nhieân. Moãi ngöôøi laø moät tieåu vuõ truï haøi hoøa trong ñaïi vuõ truï. Chính thieân nhieân Haø Noäi giuùp ngöôøi ta hoøa hôïp moät caùch deã daøng caùi toâi chuû theå vôùi baûn theå vuõ truï huyeàn bí vaø meânh moâng. Töï thaân mình trong moâi tröôøng aáy ñaõ coù söï hoøa hôïp roài. ÔÛ Saøi Goøn mình khoù tìm thaáy söï hoøa hôïp ñoù. Taát nhieân laø Saøi Goøn raát ñeïp nhöng Saøi Goøn khaùc vôùi Haø Noäi. Ñi giöõa Saøi Goøn mình coù caùi boàn choàn cuûa moät doanh nhaân ñi tìm moái haøng, hay ñi tìm quaùn nhaäu, coøn ñi giöõa Haø Noäi töï nhieân ta thö thaùi nhö moät laõng töû. Ngoài ôû moät goùc naøo ñaáy taïi Haø Noäi laø coù theå nghó veà ñaát trôøi, veà taát caû moïi thöù vaø queân ñi xung quanh maø khoâng caàn phaûi coù moät coá gaéng naøo heát. Haø Noäi vaãn giöõ ñöôïc nhöõng caùi ñoù. Nhöng maáy chuïc naêm nay ngöôøi ta ñaõ phaù hoaïi quaù nhieàu moâi tröôøng sinh thaùi vaên hoùa töï nhieân laéng ñoïng töø haøng nghìn naêm. Haø Noäi baây giôø cuõng böôn chaûi, ñua chen moät caùch gheâ gôùm. Phaûi giöõ cho ñöôïc moâi tröôøng Haø Noäi ñeå mình tìm ñöôïc söï haøi hoøa giöõa mình vôùi thieân nhieân, giöõa mình vôùi ñaïi vuõ truï. Ñaây cuõng laø nhieäm vuï caáp baùch cuûa taàng lôùp trí thöùc. Chæ coù trí thöùc môùi coù nhu caàu giaûi toûa mình baèng caùch taém mình vaøo thieân nhieân nhö vaäy. Ngöôøi daân thöôøng maø laán ñöôïc Hoà Taây kieám choã baùn haøng thì hoï laán ngay. Keå caû quan chöùc cuõng ít caàn thieân nhieân (taát nhieân hoï coù thieân nhieân cuûa rieâng hoï, meânh moâng laø khaùc, nhöng hình nhö hoï khoâng nghó ñeán thieân nhieân cuûa caû coäng ñoàng). May maø döï aùn thuûy cung Hoà Taây thaát baïi chöù khoâng Hoà Taây cuõng ñaõ bò xaâm haïi roài. Chæ anh trí thöùc môùi nhaän thaáy caùi Hoà Taây naøy laø quan thieát tôùi vaän meänh daân toäc caû veà sau naøy nöõa. "Ñöùng caïnh Hoà Taây coù theå queân ñöôïc trôøi ñaát". Ñoù laø lôøi cuûa oâng Tham taùn vaêoõn hoùa Ñaïi söù quaùn Phaàn Lan taïi Vieät Nam noùi vôùi toâi trong buoåi toái chia tay vôùi oâng, moät buoåi toái Hoà Taây muø söông. Nhöng sau moät luùc ngaãm nghó oâng aáy noùi theâm : "Khoâng bieát khi toâi coù dòp sang laïi Vieät Nam thì Hoà Taây coù coøn laø Hoà Taây nhö baây giôø hay khoâng". Nghe caâu noùi aáy chuùng toâi ñeàu traàm haún xuoáng vaø man maùc buoàn.

ÑT : Moät tôø taïp chí xuaát baûn ôû Haø Noäi giaûi thích hai chöõ thanh lòch cuûa ngöôøi Haø Noäi theá naøy: Chöõ "thanh" trong thanh lòch laø thanh tao, thanh tònh, thanh nhaõ, thanh ñaïm, thanh khieát ... Chöõ "lòch" laø lòch laõm, lòch thieäp, lòch duyeät, lòch caùc kieåu, mieãn coù nghóa ñeïp laø ñöôïc. Coù ñuùng theá khoâng?

NHC : Ñoù chæ laø suy nguyeân veà maët ngoân töø thoâi, coøn muoán hieåu thanh lòch cuûa ngöôøi Traøng An thöïc söï thì phaûi hieåu töø baûn chaát. Thanh lòch neân ñöôïc hieåu noâm na laø "neàn naõ" thì ñuùng hôn. Traøng An laø nôi hoäi tuï cuûa boán phöông ñaát nöôùc sôùm nhaát trong lòch söû vaø ñaõ traûi qua gaàn möôøi theá kyû. Chính chieàu daøy lòch söû ñoù ñaõ taïo neân con ngöôøi vôùi moät söï öùng xöû theá naøo cho ñeïp vaø quan troïng laø coù ñöôïc caùi yù thöùc veà söï töï do. Xaõ hoäi Traøng An noåi baät leân vì trong caû moät caùi bieån meânh moâng laø noâng thoân vaø laøng maïc vôùi tö töôûng tieåu noâng vaø neàn daân chuû coâng xaõ "caù ñoái baèng ñaàu", beân treân thì raát sôï maáy oâng chaùnh phoù lyù, khoâng laøm gì coù söï töï do - giôùi haïn trong caùi goïi laø ñöôïc maëc söùc laøm aên sinh soáng. Khi anh ra ñeán moâi tröôøng Haø Noäi vôùi caùc ngheà thuû coâng vaø buoân baùn, vôùi caùc phöôøng hoäi, anh baét ñaàu caûm nhaän ñöôïc voøng daây troùi baáy laâu thít chaët nay ñaõ nôùi loûng ra ít nhieàu. Anh baét ñaàu coù chuùt töï do, ñöôïc caûi tieán ngheà nghieäp vaø caïnh tranh vôùi ngöôøi khaùc ñeå taêng tieán trong ngheà, neân trong öùng xöû anh phaûi coá giöõ cho ñöôïc caùi ñoù. Theá giôùi cuûa nhöõng ngöôøi thôï thuû coâng vaø nhöõng ngöôøi daân buoân baùn coøn coù theâm aûo voïng veà vieäc thoaùt khoûi caùi xieàng taäp tuïc tö töôûng naøo ñaáy maø noâng thoân khoâng thoaùt ñöôïc. Theá neân caøng phaûi toân troïng caùi ñoù ñeå xöû söï cho ñeïp, toân troïng töï do cuûa nhau. Nhöõng caùi ñoù cöù ñöôïc coá keát laïi, ñuùc laïi daàn daàn. Ñoàng thôøi theâm vaøo ñoù laø hoïc vaán, laø vaên hoùa; söï cö xöû phuø hôïp vôùi hoïc vaán vaø vaên hoùa caøng goùp phaàn taïo ra neùt thanh lòch cuûa Haø Noäi.

ÑT : Nhöng hình nhö caùi thanh lòch cuûa ngöôøi Haø Noäi giôø ñaõ khaùc xöa laém?

NHC: Haø Noäi baây giôø maát thanh lòch ñi nhieàu. Söï taêng daân soá moät caùch cô hoïc quaù nhanh vaø quaù lôùn ñaõ laøm vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa Haø Noäi phai nhaït ñi. Caáu truùc gia ñình cuõ cuûa Haø Noäi bò phaù vôõ cuõng laø moät nguyeân nhaân quan troïng. Vaøo khoaûng sau 1954, moät ngoâi nhaø töø ñôøi oâng ñôøi cha ñeå laïi bò chia xeû thaønh naêm baûy caùi nhaø con, cho raát nhieàu hoä töø ñaâu ñaâu veà ôû, khieán cho öùng xöû cuûa hoï khoâng coøn gioáng nhö khi ngoâi nhaø aáy coøn laø moät bieät thöï eâm ñeàm, trong ñoù coù toân ti, coù nhöôøng nhòn, coù ñi nheï noùi kheõ nöõa. Traät töï vaên hoùa ñaõ thay ñoåi. Ñeå trôû laïi thanh lòch nhö mong muoán thì phaûi chôø thôøi gian xaùc laäp laïi traät töï hôïp vôùi quy luaät. Khoâng phaûi baèng giaùo duïc moät caùch "nhaân vi" maø ñöôïc. Ngaøy xöa toâi thaáy boá toâi noùi, ngöôøi ta ñi ngoaøi ñöôøng khoâng noùi nhöõng lôøi soã saøng, baây giôø thì chuyeän aáy coù nhieàu, nhaát laø vôùi nhöõng ngöôøi treû tuoåi.

ÑT: Thænh thoaûng treân ñöôøng thaáy maáy thanh nieân aên maëc lòch söï theá maø boãng nhieân quay ngang nhoå toeït moät baõi nöôùc boït, roài bình thaûn ñi thaúng.

NHC: Khi toâi sang Taøu, tôùi thaêm Di Hoaø Vieân vaø Thaäp Tam Laêng, ngöôøi caùc nôi ñeán tham quan ñoâng nghìn nghòt, nhöng khoâng ai vöùt böøa baõi moät tôø giaáy naøo.

ÑT : Vaø hoï khoâng khaïc nhoå theo thoùi quen Taøu nöõa chöù? Hoï ñaõ boû ñöôïc thoùi quen khaïc nhoå maáy nghìn naõm.

NHC : Nhöõng vieäc hoï laøm ñöôïc nhö theá khieán toâi neå vaø sôï. Nhöng oâng anh toâi laø Giaùo sö Töø Chi laïi noùi töng töûng: Caäu ñöøng töôûng theá maø voäi möøng. ÔÛ nhaø mình tuy raèng theá nhöng coøn coù moät khoaûnh ñöôïc laø mình kia ñaáy. Caùi "nhoâm nhoam" cuûa mình chính laø moät chaân trôøi ñeå chuùng ta coøn nhaâm nhi cuoäc soáng. Coøn ñeå vaøo ñöôïc khuoân pheùp, ngöôøi Taøu ñaõ phaûi saùt phaït nhau gheâ laém, phaûi ñoå bao nhieâu maùu töø khoâng bieát bao cuoäc "ñaïi caùch maïng vaên hoùa" môùi taïo ñöôïc thöù khuoân pheùp kia. Maø laøm theá thì caùi giaù traû cho noù lôùn bieát bao nhieâu! Nhö nöôùc Nga 70 naêm xaây döïng CNXH ñaõ döïng neân moät neàn vaên hoùa maø mình thaáy cöïc kyø ñeïp ñaáy, nhöng noù laø "nhaân vi" neân khi suïp ñoå moät caùi thì boä maët cuûa noù trôû neân gheâ sôï bieát chöøng naøo. Coâ baïn toâi vöøa töø Nga veà keå raèng, ngöôøi nöôùc ngoaøi, nhaát laø daân toùc ñen nhö chuùng ta, baây giôø ñeán Nga deã bò baét coùc nhö chôi. Caùi gì ñaõ laø "nhaân vi" thì khoâng phaûi laø keát quaû cuûa söï dieãn tieán töï nhieân, töùc laø theo quy luaät . Noù seõ maát ñi raát nhanh thoâi. Toâi chæ mong raèng coù moät cô cheá bieát thuaän theo quy luaät töï nhieân ñeå daân Haø Noäi, daân Vieät Nam ñöôïc höôûng caùi goïi laø söï phaùt trieån moät caùch bình thöôøng, hoàn nhieân, hoàn toaøn ñeå maø ñi tôùi. Caùi ñoù seõ ñeïp hôn laø nhaân vi. Vôùi nhaân vi, anh cöù eùp cho ngöôøi ta moät caùi toát ñeïp naøo ñoù theo yù anh maø ngöôøi ta khoâng tieáp nhaän ñöôïc thì roát cuoäc cuõng chaúng ñöôïc laâu beàn. Tuy theá, trong ñôøi soáng cuõng caàn coù kyû luaät vaø neà neáp. Vaø cuõng phaûi thaáy veà nhieàu phöông dieän, nhaát laø vaên hoùa ngheä thuaät, Trung Hoa hieän nay ñaõ heát söùc côûi môû maø mình chöa theo ñöôïc, hoaëc chöa daùm theo.

ÑT : Coøn vaên hieán Thaêng Long, thöa Giaùo sö, chuùng ta phaûi hình dung theá naøo veà noù?

NHC:  Muoán hình dung caùi goïi laø vaên hieán Thaêng Long thì tröôùc heát phaûi hieåu "vaên hieán" laø gì. Gaàn ñaây coù moät vò Vieän só ñònh nghóa vaên hieán laø vaên hoïc ñeå hieán daâng cho Ñaûng. Keå cuõng laø moät caùch hieåu khoâng phaûi khoâng chaân thaønh, xeùt töø lyù thuyeát "tieáp nhaän". Tieác raèng trong goác gaùc cuûa noù, hai chöõ "vaên hieán" laïi chaúng lieân quan gì ñeán Ñaûng coäng saûn vì hai chöõ ñoù ra ñôøi ôû Trung Quoác tröôùc khi Ñaûng coäng saûn Trung Quoác xuaát hieän haøng maáy nghìn naêm. Coù leõ chöõ "ñaûng" maø oâng Vieän só noùi ñaây laø "höông ñaûng" döôùi thôøi Khoång Töû chaêng. Hieåu thaät vaén taét thì "vaên hieán" bao goàm hai thaønh toá laø ñieån tòch vaø hieàn taøi. Ñoù laø hai thaønh toá khoâng taùch rôøi nhau, laøm neân boä maët vaên hoùa cuûa moät nöôùc. Thaêng Long ñeå laïi moät truyeàn thoáng vaên chöông saùch vôû khoâng keùm phong phuù (aáy laø so saùnh moät caùch töông ñoái trong kho taøng saùch vôû vaên chöông cuûa caû nöôùc), maëc daàu traûi qua caùc bieán coá lòch söû cuõng bò maát maùt nhieàu. Coøn hieàn taøi thì ñöông nhieân Thaêng Long ñôøi naøo cuõng coù. Khoâng theá ñaõ khoâng coù maáy chöõ "só phu Baéc Haø".

ÑT : Tính ñoäc ñaùo cuûa neàn vaên hoùa Thaêng Long naèm ôû ñaâu? Coù theå coi vaên hoùa Thaêng Long laø ñaïi dieän cho neàn vaên hoùa Baéc Haø ñöôïc khoâng?

NHC : Cuõng coù theå coi vaên hoùa Thaêng Long laø vaên hoùa Baéc Haø khi ñaát nöôùc môû roäng bieân giôùi veà phía Nam soâng Gianh keå töø thôøi nhaø Traàn trôû veà sau, vaø daàn daàn hình thaønh neân moät khu vöïc daân cö roäng lôùn cuõng laø moät khu vöïc vaên hoùa quan troïng coù teân laø vaên hoùa Nam Haø. Chia nhoû ra thì Baéc Haø cuõng coù nhieàu tieåu khu vöïc vaên hoùa mang ñaëc tröng rieâng nhö vaên hoùa Kinh Baéc, vaên hoùa Ngheä Tónh v.v..., nhöng hình nhö coù moät hieän töôïng xaåy ra töø raát sôùm, laø nhöõng tieåu khu vöïc vaên hoùa naøy luoân luoân laáy Thaêng Long laøm ñieåm quy tuï ñeå giao thoa, xuyeân thaám vaøo nhau; vì theá voâ hình trung tinh hoa cuûa nhöõng vuøng vaên hoùa noùi treân ñeàu goùp phaàn boài ñaép cho vaên hoùa Thaêng Long theâm röïc rôõ. Hôn nöõa, neáu baûn thaân caùc thaønh toá vaên hoùa noùi treân chöa ñöôïc coï xaùt, thanh loïc trong moâi tröôøng Thaêng Long thì tröôùc sau chuùng vaãn laø moät thöù vaên hoùa "moäc" hay vaên hoùa "vöôøn" maø chöa ñöôïc "ñoùng daáu" laø vaên hoùa Ñaïi Vieät, nghóa laø chöa naâng caáp vöôït böïc ñeå trôû thaønh nhöõng giaù trò phoå bieán vaø coù söùc soáng laâu beàn. Ngöôïc laïi, vaên hoùa Thaêng Long cuõng khoâng coøn laø moät caùi gì thuaàn tuùy saûn sinh trong loøng noù, maø noù maëc nhieân trôû thaønh moät doøng soâng lôùn tieáp nhaän nguoàn nöôùc cuûa caùc con soâng nhoû chaûy töø xöù Ñoâng, xöù Ñoaøi, xöù Baéc, vaø xöù "traïi" (Thanh, Ngheä, Tónh) ñeå thay ñoåi löu löôïng vaø hoaït tính trong chaát nöôùc cuûa mình. Tuy nhieân, ñoù quyeát khoâng phaûi laø moät söï hoãn hôïp - ñoù laø caû moät quaù trình löôïng bieán thaønh chaát, khieán ngöôøi Thaêng Long nhö ñöôïc uoáng moät thöù nöôùc môùi, coù vò trong treûo vaø ñaäm ngoït hôn haún. Tranh Haøng Troáng khoâng hôn tranh Ñoâng Hoà, chöõ khaéc vaø moâ típ trang trí treân bia ñaù moät soá ngoâi chuøa Haø Noäi khoâng ñeïp hôn chöõ khaéc vaø moâ típ trang trí treân bia ñaù nhieàu ngoâi chuøa trong nöôùc, vì ñoù laø saûn phaåm cuûa nhöõng ñòa phöông ñem so saùnh vôùi nhau. Nhöng tranh do ngöôøi Phaùp thueâ caùc hoïa só daân gian baäc thaày taäp trung ôû Thaêng Long veõ ñaàu theá kyû XX thì ña daïng hôn tranh hai ñòa phöông kia raát nhieàu; chöõ khaéc vaø trang trí treân bia ñaù ôû Vaên mieáu löïa choïn ñoäi nguõ thôï khaéc coù truyeàn thoáng laâu ñôøi cuûa nhaø nöôùc phong kieán roõ raøng laø saéc saûo chænh teà hôn chöõ khaéc vaø moâ típ trang trí treân nhöõng taám bia ôû nhieàu nôi ta ñaõ gaëp; vaø Truyeän Kieàu gaén boù vôùi ngoân ngöõ ngheä thuaät Thaêng Long vaø caû nöôùc thì khaùc xa Thaùc lôøi trai phöôøng noùn chæ gaén boù vôùi ngoân ngöõ ñòa phöông Ngheä Tónh, tuy ñeàu laø taùc phaåm cuûa Nguyeãn Du. Yeáu toá baùc hoïc ñöôïc naâng leân roõ hôn, tính ñieån phaïm cuõng ñöôïc naâng leân roõ hôn. Cho neân caùi ñoäc ñaùo cuûa vaên hoùa Thaêng Long coù leõ neân nhìn ôû ba phöông dieän: 1. Keát tinh ñöôïc caùc toá chaát cuûa neàn vaên minh chaâu thoå soâng Hoàng traûi daøi trong lòch söû; 2. Thu huùt ñöôïc söï soáng töôi roùi töø moïi vuøng mieàn ñeå thanh loïc nhöõng yeáu toá giaø coãi nhö moät chu trình luaân löu khoâng ngöøng; 3. Ñöôïc heä thoáng hoùa vaø ñieån phaïm hoùa ñeå trôû neân caân ñoái hôn, neàn neáp hôn, coù baøi baûn hôn.

ÑT : Chính neàn vaên hoùa aáy ñaõ saûn sinh ra coát caùch só phu Thaêng Long. Ai tieâu bieåu cho coát caùch aáy? Lyù Thöôøng Kieät ñöôïc chaêng?

NHC : Só phu Thaêng Long coù maët hay vaø maët dôû. Moät maët, hoï ñöôïc ñaøo taïo chu ñaùo veà hoïc vaán, veà nhaân caùch neân phaàn lôùn bieát giöõ phaåm chaát ngöôøi só quaân töû. Veà maët öùng xöû caù nhaân coù nhöõng ngöôøi toû ra raát khí tieát. Nhöng maët khaùc hoï laïi gaén mình vôùi boä maùy haønh chính trung öông, laø söï noái daøi quyeàn löïc cuûa giai caáp thoáng trò, neân cuõng khoâng ít ngöôøi mang naëng tö töôûng baûo hoaøng. Soáng giöõa moät nôi ñoâ hoäi, laïi laø nôi taäp trung tai maét cuûa trieàu ñình, hoï thöôøng nhaïy beùn vôùi thôøi tieát chính trò, nhieàu ngöôøi coù ñöôïc moät taàm nhìn khoaùng ñaït. Nhöng söï troùi buoäc cuûa cô cheá nhaø nöôùc ñoái vôùi hoï cuõng tröïc tieáp hôn ôû ñòa phöông neân nhieàu ngöôøi cuõng laïi caûm thaáy roõ thaân phaän heøn moïn cuûa mình. Ñoù laø nhöõng maâu thuaãn toàn taïi thöôøng xuyeân trong baát kyø moät trí thöùc Thaêng Long naøo ôû baát kyø thôøi naøo. Lyù Thöôøng Kieät cuõng khoâng ngoaïi leä.

ÑT : Thaùp Buùt ôû Hoà Göôm mang haøng chöõ "taû thanh thieân" cuûa cuï Nguyeãn Vaên Sieâu, moät trong hai "boà chöõ" cuûa thieân haï. Khoâng bieát cuï Nguyeãn Vaên Sieâu do nghó nhieàu quaù, mong muoán nhieàu quaù maø khoâng laøm ñöôïc gì hay sao maø ñaønh vieát leân trôøi xanh nhö vaäy?

NHC : Nguyeãn Vaên Sieâu laø hình aûnh loän traùi cuûa Cao Baù Quaùt. Cao Baù Quaùt coù noùi maáy caâu ñaïi khaùi theá naøy: "Moät ñeâm toâi naèm nguû boãng nghe muøa xuaân ñeán phaù tan caùi reùt cuoái ñoâng, saùng mai trôû daäy thaáy khaép nôi hoa nôû thaém röïc. Toâi öôùc sao vieäc ñôøi cuõng gioáng nhö vieäc hoa, sau moät côn gioâng toá theá laø ôû ñaâu non soâng cuõng ñeàu ñoåi môùi heát thaûy". Caàn phaûi coù moät côn baõo queùt saïch buïi baëm ñeå ñoåi môùi choùng vaùnh moïi caùi cuõ treân ñôøi, ñoù laø yù thöùc nung naáu trong loøng Cao Baù Quaùt. Só phu thuôû aáy muoán gì? Muoán coù moät söï thay ñoåi vaø taát caû nhö doàn laïi trong taâm hoàn nhaø chí só hoï Cao. Cao Baù Quaùt chính laø söï boät phaùt nhaõn kieán beùn nhaïy cuûa só phu Thaêng Long. Nguyeãn Vaên Sieâu thì khoâng theá. Moïi ñieàu suy nghó oâng ñeàu neùn laïi trong loøng. Neùn laïi ñeán möùc khoâng coøn tìm ra lôøi giaûi cho nhöõng ñieàu mình nghó. Khoâng tìm ra, khoâng bieát hoûi ôû ñaâu thì hoûi ôû trôøi xanh.

ÑT : Taïi sao phaûi neùn laïi nhö vaäy?

NHC : Hoï laø hai ngöôøi baïn, cuøng chí höôùng nhöng tính caùch coù khaùc nhau. Nguyeãn Vaên Sieâu laø moät ngöôøi nhaãn nhuïc chòu ñöïng, töï thaáy nhöõng caùi ngöôõng khoâng vöôït ñöôïc. Khoâng vöôït ñöôïc caû chính mình. OÂng raát khaâm phuïc Cao Baù Quaùt. Nhöng haønh vi quaù khoå cuûa Cao Baù Quaùt thì tö töôûng cuûa oâng khoâng baét kòp. Khi hai anh em hoï Cao töû naïn, oâng laøm caâu ñoái ñieáu: "Thöông thay taøi ñieäu toùt vôøi, khoù anh khoù em, moät caëp cuøng sinh laïi cuøng thaùc; Thoâi nhæ cô söï ñeán vaäy, ñaùng thöông ñaùng gheùt, nghìn naêm daây xaáu cuõng daây thôm". Choã ñau ñôùn nhaát trong tieáng khoùc baïn cuûa Nguyeãn Vaên Sieâu laø oâng phaûi thöøa nhaän theo thoùi ñôøi luùc aáy, raèng vieäc Cao Baù Quaùt laøm laø ñeå laïi tieáng xaáu muoân thuôû. Nhöng saâu trong tieàm thöùc, oâng laïi phaûi noùi vôùi traùi tim ñang nhoû maùu cuûa mình raèng ñoù môùi thöïc laø tieáng thôm. Ñoù chính laø caùi maâu thuaãn oâng khoâng giaûi quyeát ñöôïc cho chính mình. Phaûi vieát leân trôøi xanh laø vì leõ aáy. Moãi oâng ñeàu coù caùi hay. Ngöôøi maø nhö Cao Baù Quaùt thì ít.

ÑT : Soá ñoâng trí thöùc nhaãn nhòn nhö Nguyeãn Vaên Sieâu laø do moät thoùi quen ngaøn ñôøi hay do moät ñieàu gì khaùc?

NHC : Do ñaøo taïo kieåu nhaø nho phaûi chaáp nhaän caùi khuoân, khoâng vuøng ra khoûi khuoân nhöng baûn thaân laïi thaáy chaät heïp. Caùi khuoân luoân raøng buoäc mình vaø luoân phaûi ñi tìm moät loái thoaùt. Loái thoaùt aáy coù theå laø quay veà vôùi ñaïo Phaät ñeå giaûi thoaùt gaùnh naëng traàn tuïc trong con ngöôøi phaän vò cuûa mình, hoaëc laø tìm vaøo vôùi Laõo Trang ñeå ñöôïc hoøa mình vaøo baûn theå, ñöôïc ñoàng nhaát mình vôùi thieân nhieân voâ vi töï taïi. Nhöõng caùch thoaùt ly aáy ñeàu giuùp nhaø nho trôû thaønh ngöôøi töï do trong nhöõng thôøi khaéc naøo ñaáy, nghóa laø hoï ñöôïc soáng trong nhöõng giaây laùt maø trong taâm töôûng, caùi khuoân döôøng nhö khoâng coøn raøng buoäc ñöôïc mình. Nhöng thöïc teá thì caùi khuoân vaãn cöù luø luø khuoân chaët laáy hoï. Hai caùch giaûi thoaùt, Phaät hay Laõo Trang, ñeàu coù tính chaát aûo töôûng, nhöng cuõng chính laø caùch maø Nguyeãn Vaên Sieâu vaø nhieàu nhaø nho ôû nhieàu thôøi ñaïi choïn löïa. Só phu Baéc Haø, só phu Vieät Nam ngaøy xöa laø nhö theá. Vaên hoùa Vieät Nam theo toâi laø vaên hoùa dung hôïp, töùc laø khoâng chòu eùp mình trong moät thöù vaên hoùa ñoäc chuyeân. Luoân luoân tìm caùch hoùa giaûi söï ñoäc chuyeân baèng vieäc ñieàu hoøa caùi hoïc chính thoáng vaø caùi hoïc phi chính thoáng, caùi voán baùc hoïc vaø caùi voán daân gian, noù giuùp laøm meàm maïi hôn tö töôûng cuûa mình. Caùi ñoäc chuyeân - baát kyø hình thuø theá naøo, döôùi caùch goïi myõ mieàu naøo - cuõng laø töø ngoaøi mang ñeán cho ngöôøi Vieät chöù khoâng phaûi laø saûn phaåm goác cuûa ngöôøi Vieät. Ñaïo Nho coù phaûi laø cuûa ngöôøi Vieät ñaâu. Ñaëc ñieåm tö duy cuûa ngöôøi Vieät laø thu nhaän taát caû moïi thöù vaø dung hoùa chuùng vôùi muïc ñích thöïc duïng, vaø cuõng chaúng thöù naøo ñeán ñaàu ñeán ñuoâi. Baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam phaûi chaêng chính laø caùi ñoù.

NHC : Neáu nhìn treân toång theå, chuùng ta ñaõ coù moät xaõ hoäi coâng daân töø hôn 50 naêm nay, bôûi vì moät nöôùc ñaõ goïi laø " daân chuû coäng hoaø " töùc laø coù daân chuû. Coù xaõ hoäi coâng daân töùc laø coù quyeàn laøm chuû tö töôûng cuûa mình, coù quyeàn phaûn baùc ngöôøi khaùc hay laø ngöôøi treân mình, vaø ñaëc bieät coù moät lôùp ngöôøi caáp tieán, ñaïi dieän vaø phaùt ngoân cho tö töôûng cuûa mình. Nhöng xem kyõ moät chuùt thì moïi thöù aáy ñeàu coù maø chæ chöa coù naêng ñoäng tính. Khoâng coù moät neàn coâng nghieäp cao, moät neàn kinh teá thò tröôøng thaät phaùt trieån thì caùi nhu caàu böùc baùch vaän haønh thaät hoaøn haûo, lieân tuïc vaø töï ñoäng "coã maùy" xaõ hoäi coâng daân cuõng laøm gì coù. Maø khoâng vaän haønh thì coã maùy seõ hoen ræ, nhaát laø khoâng theå töø trong ñoù, do choïn loïc töï nhieân maø naåy sinh ra moät taàng lôùp öu tuù, coù naêng löïc höôùng xaõ hoäi ñi tôùi, coù taàm nhìn xa, ñoùng vai troø nhö moät löïc löôïng ñònh höôùng xaõ hoäi. ÔÛ nhöõng nöôùc vaên minh, taàng lôùp trí thöùc phaûi ñoùng ñöôïc vai troø naøy. ÔÛ chuùng ta thì ai? Söï choïn loïc töï nhieân khoâng coù neân ñaønh thay baèng söï choïn loïc nhaân taïo : boä maùy chính quyeàn vaø boä maùy Ñaûng kieâm luoân vieäc ñònh höôùng aáy (nhöng toâi nghó, nhöõng ngöôøi naém quyeàn löïc coù theå laø raát gioûi ñaáy song chöùc naêng laïi khaùc haún; coøn löïc löôïng ñònh höôùng xaõ hoäi laø saûn phaåm höõu cô cuûa xaõ hoäi coâng daân, hoï ñöôïc keát tinh töø xaõ hoäi coâng daân nhö moät söï phaùt saùng veà maët trí tueä, tinh thaàn, coù khaû naêng döï baùo cao, chöù ñaâu coù nhaát thieát cöù phaûi naém quyeàn chaáp chính). Bôûi theá, trong neáp nghó cuûa soá ñoâng chuùng ta hình nhö vaãn coù thoùi quen thuï ñoäng, heã ñaõ coù ngöôøi thay mình laøm vieäc quaûn lyù laø thoâi, cöù phoù maëc cho hoï thay luoân caû "caùi ñaàu" cuûa mình. Theá laø "caùi khuoân" duø muoán duø khoâng cuõng cöù baét buoäc phaûi toàn taïi. Toâi nhôù trong ñaùm tang cuûa Trung töôùng Traàn Ñoä, moïi ngöôøi ñeán raát ñoâng, toâi cuõng ñeán, nhöng ñeán nôi môùi bieát hoùa ra loøng mong muoán ñöôïc baøy toû nieàm thöông tieác ngöôøi mình kính troïng cuõng coùuø khuoân pheùp cuûa noù caû. Theá neân khi maø ngöôøi con trai töôùng Traàn Ñoä phaùt bieåu töø choái lôøi ñieáu vaên vöøa ñoïc tröôùc ñaáy thì töï nhieân nhö moät tieáng loøng keâu goïi, caû ngaøn con ngöôøi ñoät ngoät voã tay nhö saám ran. Bôûi vì noãi böùc xuùc phaûi doàn neùn laïi nhöõng tình caûm thieâng lieâng ôû trong moãi ngöôøi ñaõ öù traøn, neân coù cô hoäi laø laäp töùc buøng phaùt. Ngay ngöôøi ñoïc ñieáu vaên hình nhö cuõng chæ laøm moät vieäc khoâng theå khoâng laøm. Gioïng ñoïc ñeàu ñeàu cuûa oâng caøng khieán ngöôøi ta böùc xuùc hôn. Khi nghe ñeán choã pheâ phaùn ngöôøi ñaõ khuaát thì nhieàu ngöôøi ñeàu baät khoùc, trong ñoù coù toâi. Veà sau toâi cöù thöû giaûi thích lyù do vì sao mình ñaõ khoùc nöùc nôû maø ñaønh chòu, khoâng hieåu vì sao.

ÑT : Thaân phaän oâng aáy khoâng noùi leân hình aûnh cuûa soá ñoâng, nhöng noùi leân moät ñieàu gì ñoù maø khoâng caàn phaûi noùi. Taïi sao thaân phaän só phu Thaêng Long laïi coâ ñôn ñeán vaäy. Khi Nguyeãn Vaên Sieâu vieát "taû thanh thieân" chaéc oâng aáy phaûi coâ ñôn laém.

NHC : Heát söùc coâ ñôn. Phaøm laø trí thöùc thì bao giôø cuõng coâ ñôn. Chæ moät mình mình vöôït ngoïn nuùi cuûa chính mình. Khoâng ai thay mình ñöôïc caû. Khoâng theå coù baïn ñoàng haønh. Trí thöùc Thaêng Long theá kyû XVIII naèm ôû giöõa hai söùc eùp, moät beân laø vua Leâ, moät beân laø chuùa Trònh. Nhö toâi ñaõ noùi ôû treân, trong xaõ hoäi phong kieán, trí thöùc Thaêng Long theá naøo cuõng gaén mình vôùi quyeàn löïc. Khoâng coù trí thöùc töï do khoâng gaén mình vôùi quyeàn löïc maø toàn taïi ñöôïc. Nhöng laø trí thöùc thì laïi luoân luoân aûo töôûng laø mình coù moät khoaûng trôøi töï do. Anh ta naèm ôû theá maâu thuaãn aáy. Maø ôû ñaây quyeàn löïc laïi ñöôïc xeû ñoâi ra (vua Leâ vaø chuùa Trònh). Anh gaén vôùi quyeàn löïc naøy thì bò quyeàn löïc kia chi phoái. Noù ñe neït anh cho neân anh phaûi ñi len vaøo giöõa. Vaø vì vaäy trí thöùc Thaêng Long caøng coâ ñôn hôn vaø caøng phaûi giöõ mình hôn raát nhieàu.

ÑT : Hoï chaáp nhaän coâ ñôn hay laø hoï heøn?

NHC: Hoï coù phaàn heøn nhöng phaàn heøn aáy ñaùng thöông hôn ñaùng traùch. Ñeán moät luùc naøo ñaáy, coù moät choã naøo ñaáy anh boät phaùt vaø trôû laïi tính caùch hoàn toaøn cuûa mình maø anh ñaõ giaáu ñi trong ñôøi soáng bình thöôøng. ÔÛ moät thôøi ñieåm naøo ñaáy, vôùi moät ñieàu kieän thích hôïp naøo ñaáy anh boät phaùt vaø trôû laïi laø anh. Cao Baù Quaùt cuõng theá ñaáy. Anh trí thöùc Baéc Haø giöõ ñöôïc caùi ñoù nhö moät ñieåm saùng cuûa löông tri laøm cho ngöôøi ta kính troïng, nhöng ñoàng thôøi cuõng laøm ngöôøi ta thöông. Bôûi vì anh ta bò nhöõng söùc eùp khaùc nhau giöõa nhöõng maâu thuaãn khoâng giaûi quyeát noåi.

ÑT : Töùc laø nhöõng trí thöùc aáy khoâng heøn. Hoï bieát hoï gioûi nhöng khoâng thaéng ñöôïc meänh trôøi. Hoï bieát con ñöôøng phaûi ñi nhöng khoâng ñuû söùc ñeå ñi. Ñaønh chôø cho theá cuoäc xoay vaàn sao?

NHC : Cuõng coøn do ôû hoaøn caûnh. Khoaûng naêm 1958 sau khi nhoùm Nhaân Vaên Giai Phaåm bò tai naïn thì ngöôøi naøo cuõng giöõ mình. Khoâng ai daùm leân tieáng beânh ai duø bieát raèng nhöõng tieáng noùi nhö Möôøi naêm, Saép cöôùi, Môû haàm, Vaøo ñôøi, Phôû vaø nhieàu baøi treân tuaàn baùo Vaên... chaúng lieân quan gì ñeán Nhaân vaên Giai Phaåm. Nhöng cuõng coù moät ít ngöôøi nhö Nguyeân Hoàng cöông tröïc boû Haø Noäi ñöa caû gia ñình veà aáp Ñoài Chaùy, Höõu Loan boû Haø Noäi veà Thanh Hoùa ñi caøy ... Taát nhieân khoâng nhieàu. Giöõa moät xaõ hoäi maø ai ai cuõng chaáp nhaän söï caøo baèng thì coøn ai daùm laøm moät caùi gì goïi laø saùng taïo ñoäc ñaùo ñöôïc. Thöù nöõa laø maáy chuïc naêm gaàn nhö laø khoâng ñöôïc ñoïc gì caû. Nhöõng cuoán saùch voâ thöôûng voâ phaït nhö cuûa Töï löïc vaên ñoaøn cuõng laø saùch caám roài. Nhöng chuû yeáu thì vaãn laø do ngöôøi trí thöùc töï giôùi haïn mình, töï kieåm duyeät mình vaø laâu daàn ñieàu ñoù trôû thaønh tieàm thöùc, nhö moät thöù phaûn xaï coù ñieàu kieän. Gioáng nhö con caù trong beå, môùi boû vaøo beå noù nhìn ra töôûng ngoaøi kia cuõng laø nöôùc lieàn ñaâm ñaàu vaøo maët kính vaø coá nhieân phaûi quay trôû laïi, nhöng sau nhieàu laàn ñaâm nhö theá noù bieát raèng choã naøy ñi qua khoâng ñöôïc beøn naåy sinh moät thöù phaûn xaï coù ñieàu kieän, heã ñeán saùt maët kính laø quay laïi thoâi. OÂng Nguyeãn Khaéc Vieän ñaõ ñöa ra ví duï treân ñaây ñeå noùi trí thöùc chuùng ta taïo ñöôïc thoùi quen töï kieåm duyeät mình nhö theá naøo.

ÑT : Thoùi quen do anh taïo ra roài anh cöù töôûng laø töï nhieân. Nhöng baây giôø coù ai eùp buoäc anh ñaâu, anh cöù töï do thoaûi maùi maø suy nghó, maø noùi, cöù noùi ñi sao khoâng noùi. Nhöng noùi thì laïi sôï!

NHC : Neáu trong xaõ hoäi anh chæ ñöôïc nghó coù chöøng aáy, vaø cuõng chæ bieát xoay quanh coù chöøng aáy suy nghó thì laøm sao taïo ra söï khaùc nhau. Khoång Töû noùi: "Quaân töû hoøa nhi baát ñoàng". Hoøa aùi vôùi nhau nhöng khoâng phaûi anh naøo cuõng gioáng nhau nhö hai gioït nöôùc. Raát caàn söï khaùc nhau trong tö töôûng, trong caùch kieán giaûi nhöõng vaán ñeà ñôøi soáng. Nhöng töø laâu roài, ta ñaõ khoâng ñöôïc khaùc, ta quan nieäm khaùc laø choáng, vì vaäy laøm gì coù ñieàu kieän ñeå baät naåy thieân taøi. Neáu cho raèng yù nghó cuûa moät ai ñaáy ban boá ra laø giôùi haïn cuoái cuøng cuûa söï nghó roài thì laøm sao voán lieáng trí tueä chung cuûa xaõ hoäi coøn böøng tænh daäy vaø nhaân leân ñöôïc.

ÑT : YUØ Giaùo sö noùi laø veà maët tö duy, caàn phaûi coù ñua tranh laønh maïnh, vaên hoùa vaø coâng baèng?

NHC : Vaø phaûi ñöôïc coi laø moät ñieàu kieän ñöông nhieân. Khaùc khoâng phaûi laø choáng. Khoång Töû cuõng noùi phaûi nghieân cöùu "dò ñoan" töùc laø nhöõng tröôøng phaùi khaùc vôùi heä tö töôûng cuûa mình. Coù nghieân cöùu thì caùi toát caùi ñeïp cuûa mình môùi loä ra. OÂng khuyeán khích hoïc troø nhö vaäy. Theo toâi ñaõ ñeán luùc caàn phaûi nghieân cöùu nhöõng caùi khaùc vôùi caùi truyeàn thoáng, vaø vieäc ñoù phaûi ñöôïc coi laø bình thöôøng. Noù phaûi trôû thaønh moät hoïc phong. Trí thöùc Thaêng Long giöõ ñöôïc truyeàn thoáng ñoù laø raát gioûi. Naêm 1956 maø giaùo sö Nguyeãn Maïnh Töôøng ñaõ yeâu caàu xaây döïng neàn daân chuû phaùp quyeàn. Hay vöøa xong caûi caùch ruoäng ñaát maø giaùo sö Traàn Huy Lieäu ñaõ vieát baøi Thöû xeùt laïi hoà sô cuûa giai caáp ñòa chuû, chæ ra raèng ñòa chuû vieät Nam ñaïi ña soá coù vai troø laø ngöôøi toå chöùc saûn xuaát vaø laø löïc löôïng quan troïng ôû noâng thoân, vaø hoï laïi yeâu nöôùc. Laïi nhö Nguyeãn Khaéc Vieän töøng baùo hieäu nguy cô suïp ñoå cuûa neàn kinh teá bao caáp nhieàu naêm tröôùc khi ñoåi môùi xaåy ra. Ñoù ñeàu laø nhöõng ngöôøi coù caùi nhìn saùng suoát vöôït thôøi ñaïi, laø nhöõng ngöôøi coù gan, coù taøi, vaø gaén boù thieát thaân vôùi quyeàn lôïi daân toäc. Só phu Baéc Haø coù taàm nhìn xa nhö vaäy ñaáy. Nhöng taäp hôïp laïi thaønh löïc löôïng coù theå döï baùo vaø ñeå cho ngöôøi daân nhìn vaøo ñaáy nhö moät choã döïa thì laïi chöa coù.

ÑT : Chöa coù, vaäy phaûi chôø ñôïi ôû ñaâu?

NHC : Caû hai phía, ôû chính quyeàn vaø ôû trong loøng xaõ hoäi. Toâi cho laø ôû Vieät Nam, yeáu toá daân chuû ban ñaàu coù ñöôïc laø do coù söï manh nha töø treân xuoáng. Nhöõng ngöôøi saùng suoát nhaát trong giôùi caàm quyeàn coù taàm nhìn xa (Hoà Chí Minh naêm 1945 chaúng haïn) ñaõ ñöa daân chuû töø beân ngoaøi vaøo cho daân chuùng. Nhöng daàn daàn daân chuû khi ñaõ trôû thaønh moät nhu caàu cuûa söï soáng, töï noù seõ noäi sinh. Hai caùi ñoù phaûi trôû thaønh moät maãu soá chung. Khi coù moät maãu soá chung roài thì môùi coù cô hoäi cho söï phaùt trieån.

ÑT : Theo Giaùo sö thì coù theå phaùc hoïa nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa dieän maïo trí thöùc Haø Noäi ngaøy nay khoâng? Ñaëc bieät laø trí thöùc treû. Khi theá giôùi ñaõ böôùc nhöõng böôùc raát daøi, chuùng ta "döôøng nhö" ñaõ bò tuït haäu veà tö töôûng, vaø loãi ñoù tröôùc heát thuoäc veà trí thöùc?

NHC: Thì ñuùng theá. Nhöng bieát laøm theá naøo ñöôïc. Dieän maïo trí thöùc Haø Noäi hoâm nay xeùt cho kyõ vaãn chöa xa só phu Thaêng Long thuôû xöa bao nhieâu ñaâu. Ñôøi soáng bao giôø cuõng coù söï keá thöøa, vaø moät böôùc nhaûy ñöùt ñoaïn laø aûo töôûng. Phaûi tích cöïc taïo ra nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi cho böôùc nhaûy aáy.

ÑT : Theá thì laøm sao hoï ñaùng goïi laø só phu Thaêng Long cuûa hoâm nay? Cuûa moät theá giôùi ñang toaøn caàu hoùa vaø haäu hieän ñaïi?

NHC : (cöôøi raát to).

ÑT : Caûm ôn Giaùo sö Nguyeãn Hueä Chi raát nhieàu.