Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang chuû ]
MODIGLIANI Thieân Thaàn Buoàn
*
Ñinh CöôøngVieän Baûo Taøng Myõ Thuaät Luxembourg , Paris vöøa chaám döùt cuoäc trieån laõm qui moâ, haøng traêm böùc tranh cuaû moät hoïa só laãy löøng, bi thaûm nhaát theá kyû hai möôi : Amedeo Modigliani.
Trieån laõm ñöôïc mang teân : "Modigliani, L'ange au visage grave" , nhö gôïi daäy caùi khoâng khí say ñaém, tröõ tình vaø ñaày u uaát cuûa moät thieân taøi meänh baïc ... Trong suoát boán thaùng (töø 23/10/2002 ñeán 2/3/2003) ñaõ khoâng ngôùt ngöôøi xem. Öôùc mong cuoäc trieån laõm lôùn naøy coù dòp seõ ñeán Myõ, nhö nhöõng naêm tröôùc ñöôïc xem Vermeer, Van Gogh, Ceùzanne ...
Moät buoåi saùng thaät tình côø, oâng Baïch Thaùi Quoác, tröôûng ban Vieät ngöõ ñaøi R.F.I taïi Paris goïi qua Virginia heïn phoûng vaán toâi. Noùi laø nhaân xem Modigliani, nhôù ñeán nhöõng tranh thieáu nöõ cuûa toâi veõ ngaøy tröôùc, cuõng hai baøn tay daøi, chieác coå daøi, ñoâi maét söông khoùi ...
Ngöôøi baïn , Ñaëng Tieán, ñaõ ghi 2 caâu thô cuûa Ñinh Huøng khi xem böùc chaân dung toâi veõ moät thieáu phuï ôû Ñaø Naüng, naêm xöa naøo ... "Maét em xanh ñeán nhö maàu khoùi
Phô phaát hoàng nhan ngoïn gioù trao"Vaø quaû thaät vaäy, nhôù laïi ñaàu thaäp nieân 1960 ôû Saigon, chuùng toâi , nhöõng hoïa só treû, ñang haêng say veõ, tìm toøi, saùng taïo ... Ñaõ tìm thaáy ôû Chagall, Modigliani, Klee ... moät khoâng khí hö thöïc, thô moäng, gaàn thaåm myõ phöông Ñoâng. Thôøi kyø xanh, vôùi thieáu nöõ, ngöïa, ñoài, vaø traêng. Baøng baïc khoùi söông, moät tình yeâu phôi phôùi :
Böùc tranh coâ gaùi coå daøi bò Luïc Haø cöôøi ñaàu tieân laø "Bieån Nhôù" theo baûn nhaïc cuûa Sôn vöøa vieát xong naêm 1963. Coâ gaùi ngoài ruû buoàn tröôùc bieån, vôùi con daõ traøng maøu ñoû thaém. Bò meâ hoaëc luùc naøo khoâng hay bôûi nhöõng chaân dung thieáu nöõ cuûa Modigliani, vôùi chieác coå daøi nhö con thieân nga, maø ngöôøi hoïa só ñaõ phaùt hieän, nhö tìm ñöôïc chaân lyù. "Trong vöôøn toâi hoa phuø dung ñaõ nôû
ngaøy raát hoàng vaø chim hoùt raát xanh"
(Nguyeãn Xuaân Thieäp)Nhöõng naêm ñaàu tieân khi ñeán Myõ, coù dòp ñi caùc vieän baûo taøng Myõ Thuaät, toâi ñeàu tìm ñeán phoøng coù treo tranh Modigliani maø ñöùng laëng nhìn, xuùc ñoäng :
Phaûi chaêng, Modigliani , ngöôøi hoïa só coù maùi toùc boàng, khuoân maët u buoàn, ñoâi maét saâu, daùng cao sang, luoân quaán chieác foulard maøu ñoû saäm, quaàn velours naâu, xuaát hieän ôû caùi xoùm ngheä só noåi tieáng Montmartre hoài ñaàu theá kyû hai möôi, nôi tuï hoïp caùc hoïa só töù xöù keùo ñeán... Cuoäc ñôøi maø toâi ñöôïc ñoïc qua nhieàu saùch. Moät cuoäc ñôøi bi thaûm, ngaén nguûi. Tranh thöôøng veõ ñôn ñoäc moät ngöôøi. Ñeán Paris naêm 22 tuoåi. 36 tuoåi cheát vì beänh lao taïi moät nhaø thöông thí. Laøm nhôù Quaùch Thoaïi : "... nhö saùng mai naøo trong vieän baûo taøng
ñöùng caïnh nhöõng tranh Modigliani
chaát sôn daàu cuû kyõ haøng traêm naêm
nhö coøn aùm aûnh ta
maàu ñoû saäm, maàu vaøng cheát
vaø nhöõng ñöôøng vieàn ñen run raåy
nhöõng khoaû thaân naèm ... "
(Cuoái Ngaøy Buoàn, thô Ñ.C. 3/90)Laøm nhôù Thaïch Lam, cuõng cheát vì lao phoåi naêm 33 tuoåi taïi laøng Yeân Phuï, ven Hoà Taây – Haø Noäi : "Thoaïi ôi Thoaïi ôi khoâng bieát khoùc
nhöng gioøng nöôùc maét öôùp maën moâi"
(Thanh Taâm Tuyeàn)Ngoaøi nhöõng baøi taäp vaø nhöõng tranh veõ khi theo hoïc ôû caùc tröôøng Myõ Thuaät Florence, Venice taïi YUØ, keå töø 1906 cho ñeán gaàn luùc cuoái ñôøi, coù theå Modigliani ñaõ veõ haøng ngaøn böùc , töø dessins chì, möïc, ñeán nhöõng tranh nhoû treân giaáy baèng maøu nöôùc, sôn daàu. Moät soá xeù boû, moät soá thaát laïc khi aâm thaàm dôøi nôi truù nguï. Modigliani veõ raát nhanh, baát cöù luùc naøo, ôû ñaâu, trong côn ñoùi raõ, trong côn ho ruõ röôïi. Ñoåi töøng dessin laáy röôïu uoáng, cheánh choaùng say... noùi chuyeän vaên chöông, trieát hoïc. OÂng meâ Neitzsche. Naêm oâng sinh ra laø Neitzsche ñaõ cho in Ainsi parla Zarathustra (1883). Oaâng coøn noùi veà Oscar Wilde, veà Dante ... ñoïc thô Baudelaire ... Ñaàu oùc coù khi hoang töôûng veà moät theá giôùi xa xaêm naøo. "Chieàu möa buïi ñaõ bay
aø ôi côn gioù aåm ngaøy
sao loøng con aám nhöõng ngaøy naêm xöa"
(Nguyeãn Töôøng Giang)Naêm 1907, gaëp baùc só Paul Alexandre, laø ngöôøi meâ thích, khaùch haøng ñaàu tieân mua tranh oâng. Naêm keá tieáp oâng gôûi baøy 6 böùc taïi Salon des Indeùpendants. Vôùi chaát quùi phaùi , tröõ tình. Baét ñaàu gaây huyeàn thoaïi. Modigliani ñöôïc noåi tieáng laø hoïa só coù söùc thu huùt bôûi ñoâi maét röïc löûa, daùng daáp haøo hoa ... ñöôïc maáy coâ gaùi giang hoà vaây quanh. Nhöng oâng ñaõ kính troïng hoï chaân thaät .
Khi Modigliani bò ñau naëng, kieät söùc, chính nhöõng coâ gaùi giang hoà vaø nhöõng ngöôøi baïn ngheä só ngheøo ñaõ goùp tieàn mua cho oâng chieác veù taøu ñeå veà YUØ vôùi meï, sau 3 naêm xa caùch. Veà laïi Livorno, suoát muøa heø naêm ñoù, ñöôïc meï chaêm soùc. Söùc khoûe ñaõ hoài phuïc, Modigliani haêng say veõ laïi. "Ngöôøi Haønh Khaát", coøn goïi laø "Ngöôøi Haønh Khaát ÔÛ Livorno" , böùc sôn daàu nhö loät taû ñöôïc söï cuøng khoå cuûa moät ngöôøi aên xin muø. "...moät ñôøi em maõi lang thang
loøng laïnh baêng giöõa ñau thöông
em veà ñaâu hôõi em ?
haõy lau khoâ gioøng nöôùc maét
ñôøi goïi em bieát bao laàn ..."
(lôøi ca Trònh Coâng Sôn)Trôû laïi Paris, oâng mang theo böùc tranh naøy. Veõ theâm "Ngöôøi Chôi Ñaøn Violoncelle" maø maãu chính laø ngöôøi nhaïc só baát haïnh, ngheøo khoå, vôùi caây ñaøn cuõ, soáng caïnh phoøng oâng taïi phoá Falguieøre.
Thaùng 3/1910, oâng baøy 6 böùc taïi Salon des Indeùpendants, coù 2 böùc gaây xuùc ñoäng maïnh naøy. Töø choã ôû môùi, oâng keát thaân vôùi Braâncusi, nhaø ñieâu khaéc ngöôøi Roumani, qua Paris tröôùc oâng 2 naêm. Sau naøy ñöôïc xem laø "nhaø ñieâu khaéc quan troïng nhaát cuûa thôøi hieän ñaïi" (Jean Couteau). Naêm 1911, Modigliani baøy 7 taùc phaåm ñieâu khaéc vaø nhöõng tranh nhoû veõ boät maøu, nhöõng dessins, taïi xöôûng veõ ngöôøi baïn : Soura Cardoso. Oaâng yeâu thích Toulouse Lautrec, ngôïi ca Douanier Rousseau, Picasso vaø Ceùzanne... tröôùc khi gaëp Van Dongen, Vlaminck, Soutine ...
Naêm 1915, ngöng laøm ñieâu khaéc, tieáp tuïc veõ nhöõng böùc sôn daàu côû lôùn : nhöõng böùc khoûa thaân tuyeät taùc coøn ñeå laïi ñeán nay. Tröõ tình, maõnh lieät, treân nhöõng ñöôøng löôïn ngoït ngaøo, giai ñieäu thaàn tieân, ñoâi maét nhö khoâng troøng, buoàn xa xaêm. Chaát sôn daàu daøy, saãm, coù theå sôø moù ñeán taän mieàn xa xoâi cuûa xuùc caûm.
1914, Theá Giôùi chieán tranh I baét ñaàu buøng noå, caû xoùm ngheä só Montmartre, nôi caùi noâi ñöôïc xem laø "Tröôøng Phaùi Paris" , thaát taùn, quaïnh hiu ... Modigliani baét ñaàu tìm caûm höùng töø ngheä thuaät Chaâu Phi. Phaùc thaûo voâ soá hình veõ ñeå laøm taøi lieäu ... Thôøi gian naøy, Modigliani ñaõ gaëp Beatrice Hastings, moät nöõ thi só ngöôøi Anh. Soáng vôùi nhau 2 naêm, ñaày soùng gioù. Veõ nhieàu chaân dung. Töø naêm 1915 ñeán 1917, Modigliani gaëp theâm nhieàu ngöôøi baïn quùi, nhaø thô Max Jacob, nhaø thô ngöôøi Ba Lan Leùopold Zborowski, Andreù Salmon, Jean Couteau ... Coù theå noùi, vôï choàng Zborowski laø nhöõng ngöôøi baïn ñaõ cöu mang, lo laéng cho Modigliani aân caàn nhaát. Tìm caùch baùn tranh , toå chöùc baøy tranh ... Thaùng 12, 1917, Zborowski giuùp Modigliani trieån laõm tranh taïi Galerie Berthe Weil. Laàn naøy baøy theâm caùc böùc "khoûa thaân" lôùn, tuyeät ñeïp, nhöng laïi bò dö luaän coøn nghieâm khaéc luùc baáy giôø choáng ñoái, caûnh saùt phaûi can thieäp, khoâng cho tröng baøy tröôùc tuû kính galerie ...
Muøa heø 1917, Modigliani gaëp Jeanne Heùbuterne, 19 tuoåi, ñang hoïc hoäi hoïa taïi Acadeùmie Colarossi, treû hôn Modigliani 14 tuoåi. Moái tình maõnh lieät naûy nôû. Gia ñình Heùbuterne ngaên caûn khoâng ñöôïc. Hai ngöôøi töï laøm ñaùm cöôùi, vôùi hai ngöôøi baïn kyù teân laøm chöùng : Zborowski vaø Czechowska. Jeanne Heùbuterne daùng ngöôøi thon thaû, dòu daøng, traàm tö, Modigliani ñaõ veõ raát nhieàu taùc phaåm ñaëc saéc veà naøng, vôùi nhieàu tö theá, vôùi taát caû yeâu thöông ... Cuõng töø ñoù, hai keû thanh xuaân traûi qua vôùi nhau moät cuoäc soáng lang thang, ngheøo ñoùi khaép phoá Paris. Dôøi töø choã ôû naøy ñeán choã ôû khaùc, khoâng coù tieàn ñeå thueâ nôi laøm xöôûng veõ. Soáng trong "La Ruche", toaø nhaø xieâu veïo, ñoå naùt treân ñöôøng Dantzig. Chagall, Kisling, Soutine vaø nhieàu ngheä só ngheøo cuõng ñang ôû nôi naøy.
Trong khi aáy beänh lao khoâng tha. Ngaøy tröôùc, khi môùi ñeán Paris, trong nhöõng cuoäc trao ñoåi, coù ngöôøi ñaõ toû veû thöông xoùt, nhöng Modigliani nhaát ñònh noùi : khoâng, toâi hoaøn toaøn haïnh phuùc. Haïnh phuùc vì ñöôïc veõ, duø chòu ñoùi, ngheøo. Öôùc muoán cuûa Modigliani laø ñöa Jeanne Heùbuterne veà thaêm meï ôû Livorno ñaõ khoâng thöïc hieän ñöôïc. Söùc khoûe suy suïp nhanh choùng. Vaãn lang thang moät mình vôùi côn ho ruõ röôïi, uoáng röôïu caøng nhieàu hôn.
Cuoái naêm 1918, Modigliani baét ñaàu ho ra maùu, vôï choàng Zborowski gom goùp ñöôïc ít tieàn, gôûi vôï choàng Modigliani veà Coâtes d’Azur , mieàn Nam nöôùc Phaùp ñeå tònh döôõng trong voøng moät naêm, töø Nice qua Cagnes. Thôøi gian naøy coù maáy böùc noåi tieáng : "Thieáu Nöõ Auøo Xanh", "Ñaøn Oaâng Vôùi Auøo Choaøng Xanh", vaø 4 böùc phong caûnh hieám hoi.
Ngaøy 29.11.1918 taïi nhaø baûo sanh Nice, Heùbuterne sanh con gaùi : Jeanne Modigliani, sau naøy laø taùc giaû cuoán saùch ñaày ñuû, trung thaät nhaát veà ngöôøi cha : "Modigliani, sans leùgende" (Jeanne Modigliani maát naêm 1984). Thaùng 5.1919 vôï choàng Modigliani boàng con trôû laïi Paris. Thôøi gian naøy, teân tuoåi oâng ñaõ ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán, coù nhieàu ngöôøi tìm mua. Nhöng ngaäm nguøi thay, giöõa luùc oâng caûm nhaän gaàn ñeán caùi cheát. Tuaàn cuoái 1.1920, Modigliani naèm lieät giöôøng, soát cao ñoä. Baùc só kyù giaáy ñöa oâng vaøo nhaø thöông thí . Saùng hoâm sau, 24.1.1920 Modigliani truùt hôi thôû cuoái cuøng. Tröôùc khi nhaém maét coøn theàu thaøo : "Cara, cara Italia!" nhö nuoái veà queâ höông nöôùc YUØ thaân yeâu, nuoái veà Meï ...
Saùng sôùm ngaøy hoâm sau, Jeanne Heùbuterne, ñang coù mang ñöùa con thöù hai, nhaûy töø laàu 5 nhaø cha meï, xuoáng ñaát, töï töû cheát theo choàng. Coøn gì bi thieát hôn. Ngöôøi hoïa só vôùi cuoäc tình chung thuûy naøy, ñaõ trôû neân huyeàn thoaïi ...
Moä Modigliani vaø Jeanne Heùbuterne sau ñoù ñöôïc naèm chung cuøng nhau taïi nghóa trang Peøre La Chaise ôû Paris. Treân taám ñaù bia moä khaéc ghi nhöõng gioøng chöõ :
"Amedeo Modigliani, hoïa só , sinh taïi Livorno ngaøy 12.7.1884 . Cheát taïi Paris ngaøy 24.1.1920. Caùi cheát ñaõ ñeán vöøa khi oâng ñaït ñeán ñænh danh voïng.
Jeanne Heùbuterne , sinh taïi Paris ngaøy 6.4.1898. Cheát taïi Paris ngaøy 25.1.1920. Caëp tình nhaân naøy ñaõ chung thuûy vôùi nhau ngay caû trong coõi cheát."
Naêm 1921, Zborowski toå chöùc moät cuoäc trieån laõm taïi Paris ñeå töôûng nhôù Modigliani. Baùo chí ñaõ ñaêng nhöõng baøi ca ngôïi noàng nhieät. Caùc nhaø söu taäp baét ñaàu tìm ñeán. Trong soá naøy, coù baùc só Albert C. Barnes, nhaø söu taäp ngöôøi Myõ ôû Pennsylvania, ñaõ mua raát nhieàu tranh cuûa Modigliani. Moät boä söu taäp tranh noåi tieáng, nhö ñaõ thaáy caùc vieän baûo taøng baøy tranh gaàn ñaây, möôïn töø boä söu taäp cuûa gia ñình baùc só Barnes.
Khi ñaõ cheát, cuõng nhö Van Gogh, teân tuoåi cuûa Modigliani môùi ñöôïc troïng voïng. Lieân tieáp caùc cuoäc trieån laõm tranh oâng taïi Zurich, London, Geneve, New York , ... Baét ñaàu 1950, caùc vieän baûo taøng lôùn ôû Myõ, Anh, Phaùp , Ñöùc ... ñoàng loaït tìm mua tranh Modigliani.
Khoâng ñöôïc may maén nhö Picasso, ngöôøi baïn cuøng thôøi. "Picasso , tia maët trôøi khoâng bao giôø taét", töïa ñeà moät quyeån saùch ñeïp khi Picasso vöøa qua ñôøi (8.4.1973). Picasso ñaõ ôû laâu ñaøi, vaø cheát cuõng taïi laâu ñaøi cuûa mình.
Modigliani ñaõ cheát quaù treû, buoàn thaûm trong caûnh ñoùi ngheøo, cuøng cöïc , khoâng ñöôïc nhìn thaáy caùi haïnh phuùc lôùn lao sau naøy khi tranh mình thaønh voâ giaù. Vaø coù phaûi nhö Modigliani ñaõ thaáy tröôùc caùi cheát vaø söï boäi baïc treân traàn gian. Tröôùc ñoù, trong böùc thö vieát cho ngöôøi baïn, baùc só Paul Alexandre, ngaøy 6.5.1913, vôùi caâu cuoái thö : "Le bonheur est un ange au visage grave."
Haïnh phuùc laø ñöôïc veõ tranh, Modigliani luoân khaúng ñònh nhö vaäy. Nhöng phaûi chaêng "Haïnh phuùc laø moät thieân thaàn mang veû maët saàu muoän."
Ñoâi maét muoän saàu trong tranh thieáu nöõ cuûa Modigliani coøn maõi aùm aûnh toâi.
Ñinh CöôøngSaùch tham khaûo
Virginia, 2.2003
- Modigliani sans leùgende (Jeanne Modigliani, eùd. Grund , 1962)
- Modigliani, Figures (Jean Daleveøze, eùd. B. des Arts, 1971)
- Modigliani (Christian Parisot, eùd. Terrail, 1992)
- Tout l'oeuvre peint de Modigliani (Ambrogio Ceroni, eùd. Flammarion, 1972)
- Amedeo Modigliani, La Poeùsie du regard (Doris Krystof, eùd. Taschen, 2000)
[ Trôû Veà ]