Chim Vieät Caønh Nam             [  Trôû Veà  ]            [ Trangchuû ]

---

Taûn Ñaø laø bieät hieäu (teân gheùp cuûa nuùi Taûn vaø soâng Ñaø), teân thaät laø Nguyeãn Khaéc Hieáu, sinh naêm 1888 laïi laøng Kheâ Thöôïng, huyeän Baát Baït, tænh Sôn Taây (Baéc phaàn). Thaân phuï laø cuï Nguyeãn danh Keá, thaân maãu laø aû ñaøo haùt hay, thô gioûi, thöôøng goïi Phuû Ba.
Taûn Ñaø laø con doøng thöù. OÂng coù hai ngöôøi anh cuøng cha khaùc meï laø Nguyeãn taøi Tích vaø Nguyeãn Coån; ngoaøi ra, coøn ngöôøi anh cuøng meï laø Nguyeãn Maïn.
Thuôû nhoû oâng theo hoïc Haùn vaên, sau nhôø ngöôøi anh caû laø Phoù baûng Nguyeãn taøi Tích laøm ñoác hoïc, heát loøng chæ daãn neân oâng noåi tieáng vaên hay chöõ toát. Ngay luùc coøn hoïc ôû tröôøng Quy thöùc oâng noåi danh vôùi baøi AÂu AÙ nhò chaâu hieän theá, ñöôïc caùc baùo Trung hoa ôû Höông caûng ñaêng trong muïc xaõ thuyeát.
Naêm 1909, oâng bò hoûng ôû khoa thi Höông (Kyû daäu).
Naêm 1912, oâng yeâu coâ gaùi baùn saùch hoï Ñoã ôû phoá Haøng Boà. Taûn Ñaø chieàu theo yù muoán cuûa naøng ñaõ phaûi duøng baèng AÁm sinh ñeå thi Haäu boå, nhöng bò rôùt vaán ñaùp. Muøa thu naêm aáy, oâng thi Höông laïi hoûng luoân. Moái tình vì ñoù tan vôõ ; naøng ñi laáy choàng; Taûn ñaø ñaønh oâm moái tình tuyeät voïng töø ñaây.
Sau khi oâng anh caû Nguyeãn taøi Tích maát, Taûn Ñaø ra laøm baùo. Vöøa vieát cho Ñoâng döông taïp chí cuûa oâng Nguyeãn vaên Vónh (1913), vöøa vieát cho Nam phong thì bò oâng Phaïm Quyønh vì muoán tranh thôøi danh maø thaúng tay maït saùt quyeån Giaác moäng con neân khoâng hôïp taùc ñöôïc. Ra laøm chuû buùt taïp chí Höõu thanh (1921); nhöng voán laø nhaø thô, khoâng quen ngheà laøm baùo neân khoâng bao laâu Höõu thanh ñình baûn. OÂng laäp Taûn Ñaø thö cuïc, roài cho ra An nam taïp chí (1926); nhöng cuõng ñình baûn. Taûn Ñaø vaøo Gia ñònh (Nam phaàn) ôû taïi Xoùm Gaø vieát cho baùo Thaàn chung vaø Ñoâng Phaùp thôøi baùo cuûa oâng Dieäp vaên Kyø. Nhöng roài oâng laïi ra Baéc taùi baûn An nam taïp chí. Tôø baùo naøy laïi cheát laøm tan vôõ caùi moäng "boài laïi böùc dö ñoà" cuûa Taûn Ñaø. OÂng ñaønh quay veà dòch thô Ñöôøng cho baùo Ngaøy nay, chuù thích truyeän Kieàu, dòch Lieâu trai chí dò cho nhaø xuaát baûn Taân Daân.
Taùc phaåm cuûa oâng suoát 25 naêm trong ngheà vaên, ngheà baùo goàm coù:
Tieåu thuyeát :Theà non nöôùc, Traàn ai tri kyû ( truyeän ngaén, 1932 ), Giaác moäng lôùn, Giaác moäng con I (1916), Giaác moäng con II (1932).
Luaän thuyeát : Taûn Ñaø tuøng vaên (baûn chính, baûn phuï), Taûn Ñaø vaên taäp (hai quyeån goàm nhöõng baøi vieát ôû Ñoâng phöông taïp chí in thaønh saùch 1932), Taûn Ñaø xuaân saéc (1934), Khoái tình (1918).
Giaùo khoa : Leân saùu, Leân taùm, Ñaøi göông truyeän, Quoác söû huaán moâng, Ñaøn baø Taøu (trích dòch lieät nöõ truyeän).
Dòch thuaät : Ñaïi hoïc, Ñöôøng thi, Lieâu trai chí dò (40 truyeän).
Tuoàng cheøo : Taây Thi, Tyø Baø haønh, Löu Nguyeãn nhaäp Thieân thai.
Ñeán naêm 1939, Taûn Ñaø qua ñôøi taïi soá 71 Ngaõ tö Sôû, ngaøy 20 thaùng 4 naêm Kyû maõo AÂm lòch, nhaèm ngaøy 7 thaùng 5 naêm 1939 taïi Haø Noäi.

                                                                               *

Ñem ñaët Taûn Ñaø  leân haøng ñaàu chieác chieáu thi ñaøn Vieät nam ôû giai ñoaïn tieàn chieán môû maøn cho kyû nguyeân thi ca môùi, coù leõ caùc baïn seõ gôïn leân moät thoaùng ngaïc nhieân; nhöng roài söï caûm xuùc aáy seõ laéng dòu ngay khi chuùng ta hieåu raèng Taûn Ñaø laø moät hoàn thô cuõ ñaõ sôùm caûm thoâng hoàn thô môùi cuûa lôùp ngöôøi treû; thi nhaân ñaõ ñoùng vai troø cuûa nhòp caàu noái lieàn hai theá heä taân vaø cöïu.
Sau khi thöïc daân chieám xong giaûi ñaát naøy, ñaët ngay guoàng maùy cai trò, nhoát chaët muoân trieäu linh hoàn Vieät nam, tuy chaäm tieán tröôùc söùc maïnh vuõ baõo cuûa cô giôùi vaên minh, nhöng vaãn laø nhöõng taâm hoàn khao khaùt caùi cao roäng cuûa trôøi xanh. Taûn-Ñaø tuy khoâng phaûi laø chieán só tích cöïc giaûi phaù lao lung, nhöng cuõng phaùt loä ñöôïc yù chí "boài laïi böùc dö ñoà", giaõi toû nieàm öu aùi ñoái vôùi quoác gia, daân toäc.
Tieáp ñaáy laø moät cuoäc taán coâng môùi cuûa thöïc daân treân ñòa haït vaên hoùa; hoï ñem caùi hoïc thuaät Taây phöông gieo raéc söï hieåu bieát caàn thieát cuûa moät traùch vuï phuïc dòch ñeå cuûng coá theá ñöùng vöõng chaéc treân thöïc daân ñòa; tuy nhieân noù cuõng coù khaû naêng tieâu huûy caên baûn vaên hoùa coå truyeàn cuûa moät daân toäc nhoû beù. Ñoù laø hoài chuoâng gioùng leân baùo hieäu söï baét ñaàu suy taøn cuûa neàn hoïc cuõ. Hoàn theå cuûa Taûn Ñaø ñaõ haáp thuï thaâm ñaäm neàn Nho hoïc Ñoâng phöông, nhöõng mong ñem söï hieåu bieát cuûa mình ñeå thi thoá vôùi ñôøi. Naøo ngôø, ngoïn gioù vaên minh Taây phöông thoåi ñuøa caùi caên baûn tri thöùc cuûa Taûn Ñaø tan nhö khoùi toûa, cho neân Taûn Ñaø ñaõ buoàn ñau khi phaûi chöùng kieán söï thoaùi vò cuûa neàn cöïu hoïc.
Nhö ñeå cöùu vaõng moät thaân bò lôõ laøng, Taûn Ñaø ñaõ khoâng baét chöôùc caùc cuï thôøi xöa thöôøng hay ruùt veà an höôûng caûnh nhaøn khi chaùn ngaùn moät thöïc teá ñaéng cay, hoaëc laáy tay böng bít vieäc ñôøi maëc keä söï giaû doái, laät loïng, phaûn traéc cöù tieáp dieãn; Taûn Ñaø khaùc hôn, ñaõ thaû hoàn mình trong "giaác moäng con", "giaác moäng lôùn", laøm moät cuoäc vieãn du voøng quanh theá giôùi nhö coá tìm hieåu taän coäi reã caùi môùi meû cuûa neàn taân hoïc. Sau ñaáy, ta thaáy Taûn Ñaø nhö  laøm cuoäc caùch maïng trong taâm hoàn, tö töôûng lieàn bieán ñoåi, thu ñöôïc khoaûng caùch tröôùc böôùc tieán cuûa lôùp treû; tieáng loøng cuûa thi nhaân  ñöôïc dieãn ñaït thaønh tieáng tô reùo raét giöõa caùi taân kyø cuûa lôùp ngöôøi môùi maø ta khoâng caûm maáy bò loãi nhòp hoaëc söôïng suøng; vì luùc baáy giôø Taûn Ñaø ñaõ trang bò cho mình nhöõng gì caàn thieát trong cuoäc hoøa nhaïc. Cuõng coù caùi laõng maïn cuûa J. Leiba hay Hoà Dzeánh sau khi "bò tieáng seùt aùi tình" cuûa ngöôøi con gaùi hoï Ñoã; cuõng coù caùi moäng mô hö thöïc cuûa Löu troïng Lö, Theá Löõ; cuõng coù noãi nieàm tha thieát vôùi queâ höông trong maáy vaàn thô cuûa Thaâm Taâm, Traàn huyeàn Traân; laïi coù caùi say söa cuûa Vuõ hoaøng Chöông; Taûn Ñaø coøn vöôït böïc hôn thi nhaân treû ôû caùi ngoâng. Moät caùi ngoâng maø Trôøi coøn chaïy maët; noù ñaõ trôû thaønh moät baûn aùn cuûa vò trích tieân Taûn Ñaø coøn ghi raønh raønh trong quyeån soå Thieân taøo:

Baåm quaû coù teân "Nguyeãn khaéc Hieáu"
Ñaøy xuoáng haï giôùi veà toäi ngoâng.
                            (Baàu Trôøi)

Baây giôø ta thöû löôït qua khaùi quaùt nhöõng doøng tö töôûng cuûa Taûn Ñaø.
Tröôùc nhaát, haõy noùi ñeán khuynh höôùng laõng maïn. Sau khi bò tan vôõ moäng tình cuøng naøng Ñoã thò, Taûn Ñaø ñaõ daønh cho tình yeâu chieám moät choã quan troïng trong thi ca. Töø thuôû ban sô khi tim mình baét ñaàu rung ñoäng, thi nhaân töï hoûi:

Quaùi laï vì sao cöù nhôù nhau ?
Nhôù nhau ñaêng ñaúng suoát ñeâm thaâu.
Boán phöông maây nöôùc ngöôøi ñoâi ngaû,
Hai gaùnh töông tö moät gaùnh saàu.

Nhòp loøng daäy leân nieàm thoån thöùc khi thaãn thôø coâ ñoäc ñöùng döôùi aùnh traêng suoâng, thaûng thoát thi nhaân keâu leân nhö than thôû:

Mình ôi coù nhôù ta chaêng?
Nhôù mình ñöùng töïa aùnh traêng ta saàu.

Nhôù thì vaãn nhôù ñaáy, nhöng töø luùc chaøng tröôït kyø thi Haäu boå, roài laïi thi Höông laàn nhì hoûng noát, con chim hoàng cuûa thi nhaân voäi tung caùnh tuyeät muø, ñeå laïi moät taâm hoàn saàu tuûi lôõ dôû böôùc ñöôøng maây, tan raõ giaác moäng tình. Ta haõy nghe thi nhaân keâu ñau trong nhöõng vaàn thô nheï nhaøng, gôïi caûm:

Duyeân hoà thaém boång döng phai laït,
Moái tô vöông ñöùt naùt tan taønh,
Taám rieâng, rieâng nhöõng theïn mình,
Giöõa ñöôøng buoân ñöùt gaùnh tình nhö khoâng !

                                                                               *

AÙi aân thoâi coù ngaàn naøy,
Theà nguyeàn non nöôùc ñôïi ngaøy taùi sinh ...

Thöïc teá quaù ñaéng cay, chua chaùt! Thi nhaân xoay ñöôøng tình vaøo coõi moäng. Moät "giaác moäng con" cuõng ñaõ laøm thoûa maõn yeâu ñöông coøn hôn möôøi naêm nuoâi döôõng aùi tình cuøng ngöôøi ñeïp. Taûn Ñaø ñaõ ñem thöïc teá vaø coõi moäng ra so saùnh:

         Nhôù moäng

Giaác moäng möôøi naêm ñaõ tænh roài,
Tænh roài laïi muoán moäng maø chôi.
Nghó ñôøi laém noãi khoâng baèng moäng,
Tieác moäng bao nhieâu laïi ngaùn ñôøi.
Nhöõng luùc canh gaø ba coác röôïu,
Vaøi khi caùnh ñieäp boán phöông trôøi.
Tìm ñaâu cho thaáy ngöôøi trong moäng,
Moäng cuõ meâ ñöôøng bieát hoûi ai?
                      (Giaác moäng con)

Thaát baïi ñöôøng tình ôû hieän thöïc, thi nhan xaây giaác moäng tình cuøng ngöôøi con gaùi ôû taän trôøi Taây, naøng Chu Kieàu-Oanh, phaûi chaêng laø hình aûnh naøng Ñoã thò? ÔÛ Giaác moäng con, chuùng ta coøn thaáy boùng daùng ngöôøi con gaùi meán yeâu; ñeán baøi Toáng bieät, tình aùi cuûa thi nhaân lôø môø trong söông phuû. Haõy ñoïc:

           Toáng bieät

Laù ñaøo rôi raéc loái Thieân thai,
Suoái tieãn oanh ñöa nhöõng ngaäm nguøi,
Nöûa naêm tieân caûnh,
Moät böôùc traàn ai.
Öôùc cuõ duyeân thöøa, coù theá thoâi!
Ñaù moøn, reâu nhaït,
Nöôùc chaûy, hueâ troâi,
Caùi haïc bay leân vuùt taän trôøi!
Trôøi ñaát töø nay xa caùch maõi.
Cöûa ñoäng,
Ñaàu non,
Ñöôøng loái cuõ,
Nghìn naêm thô thaån boùng traêng chôi.

                                                                               *
Baøn ñeán tinh thaàn aùi quoác, chuùng ta thaáy boäc loä söï baát maõn (1) ngay töø khi Taûn Ñaø va chaïm phaûi caùi thoái naùt cuûa ñaùm quan laïi ôû choán tröôøng thi; chæ vì tin ôû taøi boä coù thöøa maø khoâng chòu uoán mình theo khuoân pheùp neân bò ñaùnh hoûng. Ñaõ ñau loøng tröôùc caûnh nöôùc nhaø gaëp böôùc suy vong luïn baïi trong voøng kieàm toûa, cöông thöôøng ñaïo nghóa nghìn xöa ñaûo loän, laïi theâm boïn saâu daân moït nöôùc tieáp tay vôùi thöïc daân ñuïc khoeùt maûnh giang san ra tôi taû, ñau thöông, thi nhaân ñaõ baøy toû yù gì trong baøi:

     Vònh böùc dö ñoà raùch

Noï böùc dö ñoà thöû ñöùng coi,
Soâng soâng nuùi nuùi kheùo bia cöôøi,
Bieát bao luùc môùi coâng vôøn veõ,
Sao ñeán baây giôø raùch taû tôi?
AÁy tröôùc oâng cha mua ñeå laïi,
Maø sau con chaùu laáy laøm chôi!
Thoâi thoâi coù traùch chi ñaøn treû,
Thoâi ñeå roài ta seõ lieäu boài!

Tình yeâu nöôùc cuûa Taûn Ñaø nheï nhaøng, loaùng thoaùng. Sau khi ngöôøi anh caû cheát, oâng nhaát quyeát ra laøm baùo vì nghó raèng ñaáy laø phöông tieän ñeå oâng duøng ngoøi buùt khí giôùi muoân ñôøi cuûa keû só ñoùng goùp vôùi non soâng. Taûn Ñaø ñaõ laäp chí nhö theá naøo? Ta haõy nghe:

Phaän nam nhi tang boàng laø chí,
Chöõ tröôïng phu yù khí nhöôøng ai.
Non soâng theà vôùi hai vai,
Quyeát ñem buùt saét maø maøi loøng son.

Giaù luùc baáy giôø loøng oâng ñen toái, ham chaïy theo baû lôïi danh, chæ caàn ñoàng yù vôùi thöïc daân Vayrac, ra laøm quan thì thoaùt ngay caûnh ngheøo deã nhö bôõn. Nhöng khoâng, loøng oâng ñaõ naëng theà cuøng non nöôùc:

        Theà non nöôùc

Nöôùc non naëng moät lôøi theà,
Nöôùc ñi ñi maõi khoâng veà cuøng non.
Nhôù lôøi "nguyeän nöôùc theà non",
Nöôùc ñi chöa laïi non coøn ñöùng khoâng.
Non cao nhöõng ngoùng cuøng troâng,
Suoái khoâ doøng leä chôø mong thaùng ngaøy.
Xöông mai moät naém hao gaày,
Toùc maây moät maùi ñaõ ñaày tuyeát söông.
Trôøi Taây ngaõ boùng taø döông,
Caøng phôi veû ngoïc, neùt vaøng phoâi pha.
Non cao tuoåi vaãn chöa giaø,
Non thôøi nhôù nöôùc, nöôùc maø queân non.
Duø cho soâng caïn ñaù moøn,
Coøn non, coøn nöôùc, haõy coøn theà xöa.
Non xanh ñaõ bieát hay chöa?
Nöôùc ñi ra beå laïi möa veà nguoàn.
Nöôùc non hoäi ngoä coøn luoân,
Baûo cho non chôù coù buoàn laøm chi.
Nöôùc kia duø haõy coøn ñi,
Ngaøn daâu xanh toát non thì cöù vui.
Nghìn naêm giao öôùc keát ñoâi,
Non non, nöôùc nöôùc khoâng nguoâi lôøi theà.

                                                                               *
Say vaø ngoâng cuûa Taûn Ñaø phaûi ñi ñoâi. Noù laø traïng thaùi taát nhieân cuûa moät taâm hoàn keát tuï bôûi buoàn, chaùn vaø böïc töùc. Buoàn cho aùi tình dôû lôõ, beõ baøng; chaùn cho tình ñôøi ñen baïc, theâm nghó mình sinh baát phuøng thôøi, mang moät kieáp taøi hoa maø chaúng coù ñaát thi thoá ñeå cho phöôøng voâ taøi thieáu ñöùc muùa roái treân taán kòch xaõ hoäi. Taûn Ñaø môùi möôïn caâu thô chung röôïu khoûa laáp saàu tö ñeå queân söï ñôøi, queân caùi thaân hình phuø du cuûa con ngöôøi. Taûn Ñaø vaãn vieát "say söa laø hö ñôøi", nhöng trong caùi ñau nhöø cuûa theå xaùc thi nhaân ñaõ tìm ñöôïc ñoâi khaéc sung söôùng ôû taâm hoàn. Nhieät ñoä cuûa men röôïu quaû coù naêng hieäu ñoát chaùy moïi phieàn naõo cuûa taâm cô, naâng ñaåy hình haøi thoaùt khoûi thöïc taïi chua chaùt, hoàn phaùch boãng trôû nheï laâng laâng. Ta haõy ñoïc nhöõng vaàn döôùi ñaây ñeå bieát taïi sao Taûn Ñaø caàn phaûi say:

       Laïi say

Say söa nghó cuõng hö ñôøi,
Hö thì hö vaäy, say thì cöù say.
Ñaát say ñaát cuõng laên quay,
Trôøi say maët cuõng ñoû gay, ai cöôøi?
Say chaúng bieát phen naøy laø maáy,
Nhìn non xanh chaúng thaáy laïi laø say
Quaùi! Say sao? Say maõi theá naày?
Say suoát caû ñeâm ngaøy nhö baát tænh,
Theâ ngoân tuùy töûu chaân voâ ích.
Ngaõ duïc tieâu saàu thaû töï do.
Vieäc traàn ai, ai tænh, ai lo,
Say luùy tuùy nhoû to ñeàu baát keå.
Trôøi ñaáy nhæ! Caùi say laø söôùng theá!
Vôï khuyeân choàng, ai deã ñaõ chöøa ngay,
Muoán say laïi cöù maø say.

Töø say ñeán ngoâng chæ laø moät böôùc laân caän. Neáu tình yeâu ñaõ choaùn nhieàu choã trong taùc phaåm cuûa oâng, thì taùnh ngoâng cuõng khoâng chòu keùm. Coù ngöôøi vieát veà caùi ngoâng cuûa Taûn Ñaø nhö sau:
"Neáu ñoïc thô Taûn Ñaø treân moïi khía caïnh maø khoâng ñoïc nhöõng baøi thô cuõng nhö nhöõng ñoaïn vaên veà ngoâng cuûa oâng thì thaät laø moät loãi laàm raát lôùn vaø coù theå cho raèng nhö vaäy chính laø chöa ñoïc heát thô cuûa Taûn Ñaø!"
Neáu ôû möôøi taùm naêm tröôùc ñaây, moät Traàn teá Xöông suoát ñôøi phaûi laän ñaän lao ñao vì khoa cöû coâng danh maø naûy ra tö töôûng chaùn ñôøi ñeán ñoä baát caàn söï ñôøi, ñaâm ra leâu loûng aên chôi, noåi tieáng laø:

"Vò xuyeân coù baùc Tuù Xöông,
Quanh naêm aên quît, chôi löôøng maø thoâi."

hay:

"Moät ngoïn ñeøn xanh, moät quyeån vaøng,
Boán con laøm lính, boá laøm quan.
Quaït nöôùc chöa xong con nhaûy ngöôïc;
Troáng chaàu chöa döùt, boá leo thang."

Thaät ra ngoâng khoâng ai hôn.
Theá roài khoâng bao laâu, nhaø thô Taûn Ñaø laïi tieáp tuïc söï nghieäp ngoâng aáy. Caùi ngoâng trong thô Taûn Ñaø gaàn nhö laø moät vaán ñeà phaûi coù ñoái vôùi oâng, vì noù ñaõ phaûn aûnh ñöôïc caù tính cuõng nhö cuoäc soáng luùc baáy giôø cuûa taùc giaû.
Nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát, Taûn Ñaø laøm vaên ngheä nhöng suoát ñôøi vaãn soáng trong caûnh tuùng thieáu, ngheøo naøn khoâng thua gì oâng tuù laøng Vò xuyeân, ngheøo ñeán nöôùc:

"OÂi trôøi! oâi ñaát! oâi laø teát!
Thaùng caän naêm cuøng, gaïo cuõng heát."
                                 (Than teát)

hay:

"Teát ñeán naêm nay nghó cuõng buoàn,
Tieàn thì khoâng coù, nôï ñoøi luoân."
                   (Teát than vieäc nhaø)

Vôùi caûnh ngheøo cuøng quaãn, tieàn baïc khoâng coù, vay tröôùc traû sau, Taûn Ñaø quaù chaùn chöôøng cuoäc soáng, naûy sinh tö töôûng baát caàn ñôøi, vì oâng tin raèng "boân ba chaúng qua thôøi vaän" roài oâng ñaâm ra lieàu lónh, aên chôi cho thoûa thích, maëc ñeán ñaâu thì ñeán. Laøn vaên chöông chaúng caàn möïc thöôùc, vui thì laøm, buoàn thì nghæ. Nhöõng ñieàu vöøa noùi, ta thaáy taâm traïng cuûa thi nhaân qua baøi Coøn chôi, tieâu bieåu khuynh höôùng ngoâng cuûa taùc giaû:

         Coøn chôi

Ai ñaõ hay ñaâu tôù chaùn ñôøi,
Ñôøi chöa chaùn tôù, tôù coøn chôi.
Chôi cho thaät chaùn, cho ñôøi chaùn,
Ñôøi chaùn nhau roài, tôù seõ thoâi.

Noùi theá, can gì tôù ñaõ thoâi,
Ñôøi ñöông coù tôù, tôù coøn chôi.
Ngöôøi ta chôi ñaõ giaø ñôøi caû,
Nhö tôù naêm nay môùi nöûa ñôøi.

Nöûa ñôøi chính ñoä tôù ñöông chôi,
Chôi muoán nhö sao thaät söôùng ñôøi.
Ngöôøi ñôøi ai coù chôi nhö tôù,
Chôi cöù baèng vaên maõi chöûa thoâi.

Chôi vaên söôùng ñeán theá thì thoâi,
Moät maûnh traêng non chieáu coõi ñôøi.
Vaên vaän nöôùc nhaø ñöông buoåi môùi,
Nhö traêng môùi moïc, tôù coøn chôi.

Laøng vaên chæ thieáu khaùch ñua chôi,
Dan díu, ai nhö tôù vôùi ñôøi.
Tôù ñaõ vôùi ñôøi dan díu maõi,
Muoán thoâi, ñôøi cuõng chöûa cho thoâi.

Ñôøi ñöông dang díu, chöûa cho thoâi,
Tôù daùm xa xoâi ñeå phuï ñôøi.
Vaéng tôù baáy laâu, ñôøi nhôù tôù,
Nhôù ñôøi, neân tôù voäi ra chôi.

Tôù haõy chôi cho quùa nöûa ñôøi,
Ñôøi chöa quaù nöûa, tôù chöa thoâi.
Tôù thoâi, tôù nghó buoàn cho tôù,
Buoàn caû cho ñôøi vaéng baïn chôi.

Naøo nhöõng ai ñaâu, baïn cuûa ñôøi?
Sao maø boû vaéng, ít ra chôi?
Chôù ai chôø maõi, ai ñaâu taù?
Hay ngaùn cho ñôøi chaúng muoán chôi?

Neáu tôù nhö ai: cuõng ngaùn ñôøi,
Ñôøi theâm vaéng baïn, laáy ai chôi?
Cuoäc ñôøi tôù nghó chöa neân ngaùn,
Neáu ngaùn thôøi xöa tôù ñaõ thoâi.

Tôù nhôù naêm xöa nöûa ngaùn ñôøi,
Nghó ñi, nghó laïi, laïi ra chôi.
Meâ chôi cho tôùi thaønh dan díu,
Ñôøi daãu cho thoâi, tôù chaúng thoâi.

Nghó tôù bao nhieâu, laïi nghó ñôøi,
Nghó ñôøi nhö theá, daùm naøo thoâi.
Coøn ñôøi, coøn tôù, coøn chôi maõi,
Chôi maõi cho ñôøi coù baïc chôi.

Tôù muoán chôi cho thaät maõn ñôøi,
Ñôøi chöa thaät maõn; tôù chöa thoâi.
Chaúng hay ñôøi tôù laâu hay choùng!
Duø choùng hay laâu, tôù haõy chôi.

Traêm naêm, tôù ñoä theá maø thoâi,
ÖÙc, trieäu, nghìn naêm chöûa heát ñôøi.
Chaéc coù moät phen ñôøi khoùc tôù.
Ñôøi chöa khoùc tôù, tôù coøn chôi.

Traêm naêm coøn ñoä baáy nhieâu thoâi,
Ngoaøi cuoäc traêm naêm, tôù daën ñôøi.
ÖÙc, trieäu, nghìn naêm ñôøi nhôù tôù.
Tôù thoâi, tôù cuõng haõy cuøng chôi.

Buùt ñaõ thoâi roài, laïi chöûa thoâi,
Vieát theâm caâu nöõa, hoûi ñôøi chôi:
"Loäng hoaøn"naøy ñieäu töø ñaâu tôùi?
Hoïa ñöôïc hay khoâng? Tôù ñoá ñôøi.

Baát maõn vôùi thôøi theá, Taûn Ñaø cuõng nhö bao nhieâu ngöôøi khaùc, nhöõng luùc quaù eâ cheà chaùn naûn cho cuoäc soáng haåm hiu, ngöôøi ta thöôøng soáng trong coõi moäng, nuoâi moät hy voïng ôû töông lai seõ saùng suûa, thaém töôi hôn, vì tin raèng "heát côn bæ cöïc ñeán hoài thaùi lai" neân thi nhaân töï hoûi: "coù leõ ta ñaâu maõi theá naøy", bôûi theá cho neân Taûn Ñaø mô moäng thaät nhieàu, mô moäng cuoäc soáng seõ huy hoaøng, teân tuoåi seõ saùng choùi, nhöõng taùc phaåm seõ baùn thaät nhieàu ñeå ñieåm toâ cho cuoäc ñôøi theâm khôûi saéc, ñaây ta haõy nghe thi nhaân keå laïi giaác mô ñoù trong baøi:

             Haàu Trôøi

Ñeâm qua chaúng bieát coù hay khoâng,
Chaúng phaûi hoaûng hoát, khoâng mô moøng.
Thaät hoàn, thaät phaùch, thaät thaân theå,
Thaät ñöôïc leân tieân söôùng laï luøng!

Nguyeân luùc canh ba naèm moät mình,
Vaét chaân döôùi boùng ngoïn ñeøn xanh.
Naèm buoàn ngoài daäy ñun nöôùc uoáng,
Uoáng xong aám nöôùc naèm ngaâm vaên.

Chôi vaên ngaâm chaùn, laïi chôi traêng,
Ra saân cuøng boùng ñi tung taêng.
Treân trôøi boãng thaáy hai coâ xuoáng,
Mieäng cöôøi muûm mæm cuøng noùi raèng:

"Trôøi nghe haï giôùi ai ngaâm nga,
"Tieáng ngaâm vang caû soâng Ngaân haø.
"Laøm Trôøi maát nguû, Trôøi ñöông maéng
"Coù hay leân ñoïc, Trôøi nghe qua."

Öôùc maõi baây giôø môùi gaëp Tieân!
Ngöôø Tieân nghe tieáng laïi nhö quen
Vaên chöông naøo coù hay cho laém,
Trôøi ñaõ sai goïi thôøi phaûi leân.

Theo hai coâ Tieân leân ñöôøng maây,
Vuø vuø khoâng caùnh maø nhö bay.
Cöûa son ñoû choùi oai röïc rôû!
Thieân moân Ñeá khuyeát nhö laø ñaây?

Vaøo troâng thaáy Trôøi, suïp muoán laïy,
Trôøi sai Tieân nöõ daét loâi daäy,
Gheá baønh nhö tuyeát, vaân nhö maây,
Truyeàn cho vaên só ngoài chôi ñaây.

Tieân ñoàng pha nöôùc, uoáng vöøa xong,
Boãng thaáy chö Tieân ñeán thaät ñoâng,
Chung quanh baøy gheá ngoài la lieät,
Tieân baø, Tieân coâ, cuøng Tieân oâng.

Chö Tieân ngoài quanh ñaõ tænh tuùc,
Trôøi sai pha nöôùc ñeå nhaép gioïng.
Truyeàn cho vaên só ñoïc vaên nghe,
"Daï, baåm laïy Trôøi, con xin ñoïc."

Ñoïc heát vaên vaàn, sang vaên xuoâi,
Heát vaên thuyeát-lyù, laïi vaên chôi.
Ñöông côn ñaéc yù ñoïc ñaõ thích,
Cheø trôøi nhaép gioïng caøng toát hôi!

Vaên daøi, hôi toát ran cung maây,
Trôøi nghe trôøi cuõng laáy laøm hay.
Taâm nhö nôû daï, Cô leø löôõi.
Haèng Nga, Chöùc nöõ chau ñoâi maøy.

Song Thaønh, Tieåu Ngoïc laéng tai ñöùng
Ñoïc xong moãi baøi, cuøng voã tay.
"Baåm con khoâng daùm man cöûa Trôøi,
"Nhöõng caùc vaên, con in caû roài:
"Hai quyeån "Khoái tình" vaên thuyeát lyù:
"Hai "Khoái tình con" laø vaên chôi:
"Thaàn tieân", "Giaác moäng" vaên tieåu thuyeát:
"Ñaøi göông", "Leân Saùu" vaên vò ñôøi;

"Quyeån "Ñaøn baø Taøu" loái vaên dòch;
"Ñeán quyeån "Leân Taùm" nay laø möôøi,
"Nhôø Trôøi vaên con maø baùn ñöôïc,
"Chöûa bieát con in ra maáy möôi!"

Vaên ñaõ giaøu thay, laïi laém loái,
Trôøi nghe Trôøi cuõng baät buoàn cöôøi.
Chö tieân ao öôùc, tranh nhau daën:
"Anh gaùnh leân ñaây baùn chôï trôøi."

Trôøi laïi pheâ cho: "Vaên thaät tuyeät!
"Vaên traàn ñöôïc theá chaéc coù ít?
"Lôøi vaên chuoát ñeïp nhö sao baêng!
"Khi vaên huøng maïnh nhö maây chuyeån!

"EÂm nhö gioù thoaûng, tinh nhö söông!
"Ñaàm nhö möa sa, laïnh nhö tuyeát!
"Chaúng hay vaên só teân hoï gì?
"Ngöôøi ôû phöông nao? Ta chöûa bieát!"

- "Daï, baåm laïy Trôøi, con xin thöa:
"Con teân "Khaêc Hieáu" hoï laø "Nguyeãn"
"Queâ ôû AÙ-chaâu veà Ñiaï-caàu.
"Soâng Ñaø, nuùi Taûn, nöôùc Nam Vieät."

Nghe xong, Trôøi ngôï moät luùc laâu,
Sai baûo Thieân-Taøo laáy soå xeùt.
Thieân Taøo tra soå xeùt vöøa xong,
Ñeä soå leân trình Thöôïng ñeá troâng:
"Baåm quaû coù teân "Nguyeãn khaéc Hieáu"
"Ñaøy xuoáng haï giôùi veà toäi ngoâng"
Trôøi raèng: "Khoâng phaûi laø trôøi ñaøy,
"Trôøi ñònh sai con moät vieäc naøy:
"Laø vieäc "thieân löông cuûa nhaân loaïi"
"Cho con xuoáng thuaät cuøng ñôøi hay."

- "Baåm trôøi, caûnh con thaät ngheøo khoù,
"Traàn gian thöôùc ñaát cuõng khoâng coù.
"Nhôø trôøi naêm xöa hoïc ít nhieàu,
"Voán lieáng coøn moät buïng vaên ñoù.
"Giaáy ngöôøi, möïc ngöôøi, thueâ ngöôøi in,
"Möôùn cöûa haøng ngöôøi baùn phöôøng phoá.
"Vaên chöông haï giôùi reû nhö beøo!
"Kieám ñöôïc ñoàng laõi thaät raát khoù!.
"Kieám ñöôïc coù ít, tieâu phaûi nhieàu,
"Laøm maõi quanh naêm chaúng ñuû tieâu.
"Lo aên, lo maëc suoát ngaøy thaùng,
"Hoïc ngaøy moät keùm, tuoåi caøng cao!
"Söùc trong non yeáu, ngoaøi chen raáp,
"Moät caây che choáng boán naêm chieàu.
"Trôøi laïi sai con vieäc naëng quaù,
"Bieát laøm coù noåi, maø daùm theo?"

- Raèng: "Con khoâng noùi, Trôøi ñaõ bieát,
"Trôøi daãu ngoài cao, Trôøi thaáu heát.
"Cho con cöù veà maø laøm aên,
"Loøng thoâng chôù ngaïi chi söông tuyeát.
"Coá xong coâng vieäc cuûa Trôøi sai,
"Trôøi seõ cho con veà Ñeá khuyeát"

Vaâng lôøi Trôøi daïy, laïi xin ra,
Trôøi sai Khieân Ngöu ñoùng xe tieãn.
Xe trôøi ñaõ chöïc ngoaøi Thieân moân,
Chö tieân theo ra cuøng tieãn bieät.

Hai haøng luïy bieät gioït söông rôi,
Troâng xuoáng traàn gian vaïn daëm khôi.
Thieân tieân ôû laïi, Trích tieân xuoáng,
Theo ñöôøng khoâng khí veà traàn ai.

Ñeâm khuya khí thanh, sao thöa vaéng,
Traêng taø ñöa loái veà non Ñoaøi.
Non Ñoaøi ñaõ tôùi queâ traàn giôùi,
Troâng leân chö tieân khoâng coøn ai!

Tieáng gaø xao xaùc, tieáng ngöôøi daäy,
Giöõa saân coøn ñöùng rieâng ngaäm nguøi.
Moät naêm ba traêm saùu möôøi ñeâm,
Sao ñöôïc ñeâm ñeâm leân haàu Trôøi.

Ñoïc qua ta thaáy caùi ngoâng cuûa Taïn Ñaø nheï nhaøng, yù nhò, khoâng quaù traéng trôïn nhö caùi ngoâng cuûa oâng Tuù Vò xuyeân Traàn teá Xöông:

Vò xuyeân coù baùc Tuù Xöông,
Quanh naêm aên quît chôi löôøng maø thoâi.

hay laø:

OÂng troâng leân baûng thaáy teân oâng,
OÂng tôùp röôïu vaøo, oâng noùi ngoâng,
Cuï Söù coù coâ con gaùi ñeïp,
Laêm le xui boá cöôùi laøm choàng.

Trình baøy caùi ngoâng cuûa mình, tröôùc maët Trôøi thi nhaân keå leå taâm söï cuûa moät khaùch vaên chöông nhö oâng, vaên raát hay nhöng khoå noãi "vaên chöông haï giôùi reû nhö beøo", bôûi theá cho neân:

Kieám ñöôïc ñoàng laõi thaät raát khoù!

nhöng:

Kieám ñöôïc coù ít, tieâu phaûi nhieàu.

Chính vì theá maø:

Laøm maõi quanh naêm chaúng ñuû tieâu.
Lo aên, lo maëc, suoát ngaøy thaùng.

Trong khi ñoù thì:

Söùc trong non yeáu, ngoaøi chen raáp,
Moät caây che choáng boán naêm chieàu.

Chính vì nhöõng yù nghó ñoù maø Taûn Ñaø ngoâng vaø muoán:

" Tôù muoán chôi cho thaät maõn ñôøi,
Ñôøi chöa thaät maõn, tôù chöa thoâi.
Chaúng hay ñôøi tôù laâu hay choùng?
Duø choùng hay laâu tôù haõy chôi."

Tình vaø yù thô cuûa Taûn Ñaø coøn baøng baïc trong caùc taùc phaåm. Moät phaàn nhoû moïn cuûa quyeån saùch naøy khoâng laøm sao luaän caïn. Töø caùi höôùng nhaém cuûa hai taùc phaåm Leân saùu vaø Leân taùm, taùc giaû ñaõ laáy söï giaùo duïc laøm lôïi khí trong vieäc ñaøo taïo tinh thaàn ñoaøn keát vaø loøng thöông nöôùc cuûa treû con; qua Ñaøi göông truyeän vaø Ñaøn baø Taøu ñaõ noùi nhieàu veà traùch vuï ngöôøi phuï nöõ; ñeán loøng aùi quoác cuûa tieân sinh ñöôïc boäc loä raûi raùc trong nhöõng vaên thi phaåm maø chuùng toâi ñaõ luaän qua khaùi quaùt ôû phaàn treân.
Rieâng phöông dieän tình aùi, ta thaáy tình yeâu cuûa Taûn Ñaø tuy nheï nhaøng nhöng khoâng keùm ñaäm ñaø, tha thieát. Ngoïn löûa yeâu ñöông ñaõ thaønh hình vaø boác chaùy trong taâm can cuõng nhö ñaõ traûi ra treân trang thô neùt chöõ laø thöù tình yeâu mang maøu saéc cuûa ngöôøi phöông Ñoâng; maëc duø yeâu nhau naëng, tình caûm ñaõ traøo daâng nhöng khoâng daùm thoå loä quaù côûi môû nhö ngöôøi phöông Taây.
Noùi ñeán caùi ngoâng. Töø khi Taûn Ñaø ñaõ lôõ böôùc ñöôøng maây, thua thieät trong tình aùi, laïi thaáy treân saân khaáu ñôøi nhôûn nhô phöôøng baát taøi baát trí, thöông cho moät thaân chöùa ñöïng taøi hoa maø ñaønh khoanh tay chòu caûnh ngheøo, nhìn moïi dieãn bieán chaùn gheùt trong vôû bi haøi kòch xaõ hoäi; ngaàn aáy baát maõn ñaõ nung soâi loøng böïc töùc, oâng ñaâm ra ngoâng ngheânh, noùi theo danh töø thôøi ñaïi noù laø caùi boác ñoàng nhaát thôøi vaäy. Ngoâng laø caùi thoùi khinh ñôøi, ngaïo theá. Noù laø caùi traïng thaùi khi caùi tri thöùc bò röôït ñuoåi ñeán böôùc ñöôøng cuøng. Bò uaát aån maø khoâng laøm sao giaûi toûa; öôùc ñònh lo cho ñôøi maø ñôøi chaúng cho lo; nhöõng taâm hoàn bò ñeø neùn ñaâm ra tö töôûng coùc caàn ñôøi. Vì theá, Taûn Ñaø quyeát ñònh: vaäy thì cöù aên chôi cho thoûa thích, chôi ñeán ñôøi chaùn môùi thoâi; nhöng nhö vaäy laø ñaõ thieân veà vaät chaát; caùi tình vò tha vò xaõ tröôøc kia nay bò co ruùt vaøo thaùp ngaø cuûa cuoäc soáng hieän höõu ñöôïc goùi gheùm kyõ trong moät caù theå.
Noùi chung, caùi ngoâng naøy, Taûn Ñaø quyeát ñònh mang ñeán kyø cuøng hôi thôû. Noù laø moät hình thöùc choáng ñoái thôøi theá ñaõ khoâng chìu loøng ngöôøi, maø coøn haát huûi xoâ ñaåy Taûn Ñaø trôû thaønh moät con ngöôøi baát ñaéc chí vì chöa thoûa maõn ñöôïc söù maïng thi haønh caùi "thieân löông (*) " maø Trôøi ñaõ giao phoù.

                                                                            ***
(*) - Thieân löông goàm ba chaát:
1) Löông tri laø caùi tri thöùc ngöôøi ta voán bieát , khoâng caàn phaûi suy nghó vaø hoïc taäp.
2) Löông taâm laø caùi thieän taâm cuûa ngöôøi ta saün coù
3) Löông naêng laø caùi taøi naêng ngöôøi ta khoâng hoïc maø coù.
Thieân löông naèm trong hoïc thuyeát Vöông Döông Minh.
Taûn Ñaø chuû tröông : muoán cho nöôùc tieán boä phaûi caûi thieän xaõ hoäi; muoán caûi thieän xaõ hoäi phaûi caûi thieän con ngöôøi; muoán caûi thieän con ngöôøi phaûi phaùt trieån thieân löông.
Ñaây laø moät khía caïnh yeâu nöôùc cuûa nhaø thô hoï Nguyeãn.

---

[  Trôû Veà  ]