" Ru em buoàn nguû buoàn ngheâ
Con taèm chín ñoû, con deâ chín muøi "

Cho ñeán ngaøy ‘yeân ba tam nguyeät haï Deauville‘ ñeå xem phim Meâ Thaûo cuûa Vieät Linh, phoùng taùc theo truyeän Chuøa Ñaøn cuûa coá nhaân Nguyeãn Tuaân. Ñuùng ñieäu ngheà chôi, phaûi ñoïc laïi nguyeân taùc, thì gaëp caâu : " Laém löùa (taèm) ñang chín, buïng ñoû öûng vaø trong suoát nhö hoå phaùch " (TT III,tr. 382), nhö côûi taác loøng. Khi baét gaëp treân maøn aûnh nhöõng nong taèm, töø nhöõng con taèm xanh non ñeán nhöõng thaân taèm öûng ñoû. Loøng nao nao moät muøi höông cuõ. Moät ñieäu haùt xöa : daâu bôø xanh thaém, nong taèm chín löùa tô. Vaø xöa hôn nöõa, moät aùnh traêng xanh xao, trong ñieäu ca dao :

Anh cheâ thao, chuoäng luïa tô taèm
Anh xa em, sao khoâng choïn thaùng khoâng raèm maø xa

Nhöng laøm ngheà vaên hoïc laâu naêm chaày thaùng, mình cuõng nhieãm beänh vaên hoïc naëng neà, neân vaãn thaéc maéc : chuyeän phim xaûy ra 1920, vaäy luùc aáy, Taûn Ñaø ñaõ saùng taùc hai baøi thô noï chöa ? Veà nhaø tra tö lieäu, thì bieát Toáng Bieät laøm 1917, Hoûi Gioù laøm 1920, khi Taûn Ñaø ñi chôi treân ñeâ, doïc Soâng Ñaø, gaëp côn gioù lôùn beøn noùi chuyeän vôùi gioù ! Ai thuoäc vaên Nguyeãn Tuaân ñeàu bieát caâu Gioù ñaõ leân … thöôøng xuaát hieän. Ai quen oâng aáy, ñeàu nhôù giaáy vieát thö cuûa oâng, goùc treân thöôøng coù caùnh buoàm vaø maáy chöõ " gioù ñaõ leân… ", coù leõ dòch töø thô Valeùry : Le vent se leøve, il faut tenter de vivre, trong baøi Cimetieøre marin, raát hôïp vôùi taâm traïng caùc oâng aáy. Ngoaøi ra, sinh thôøi Nguyeãn Tuaân vaãn töï cho raèng mình taû gioù laø hay nhaát traàn ñôøi ; baïn mình, Nguyeân Hoàng taû naéng hay nhaát. Caàn theâm, Toâ Hoaøi, baïn oâng, taû möa hay nhaát. Caùc ngaøi aáy, caùi gì cuõng nhaát. Cho ca só Thanh Hoaøi haùt " gioù hôõi gioù phong traàn nay ñaõ chaùn ", Vieät Linh – Phaïm Thuøy Nhaân, caùc taùc giaû kòch baûn, ñaõ choïn löïa tinh teá.

Dó nhieân laø töø truyeän ñeán phim phaûi coù nhöõng thay ñoåi veà ngoân ngöõ. Traû lôøi kyù giaû nöôùc ngoaøi, Vieät Linh ñaõ giaûi thích "  Töø moät cuoán truyeän raát moûng, muoán laøm thaønh phim truyeän daøi, kòch baûn phaûi theâm bieán coá vaø nhaân vaät. Caùi khoù laø bieán ñoåi maø vaãn trung thaønh vôùi tö töôûng, tinh thaàn vaø khoâng khí cuûa nguyeân taùc vaên hoïc. Moät trong saùng taïo roõ neùt nhaát cuûa kòch baûn laø nöõ nhaân vaät coâ gaùi caâm ".

AÂu cuõng laø chuyeän thöôøng tình, nguyeân taùc cuûa Nguyeãn Tuaân chæ 30 trang, noáng thaønh phim truyeän 108 phuùt, dó nhieân laø phaûi theâm thaét, nhö tröôøng hôïp phim Phaùp hieän nay " Effroyables Jardins – Vöôøn Kinh Hoaûng " ñaïo dieãn Jean Becker phoùng taùc truyeän Michel Quint ñaõ tuyeân boá " ñi töø moät truyeän 60 trang ñeán moät phim moät giôø röôõi thì ñaønh khoâng trung thaønh. Phaûi noáng nhaân vaät, taïo ñoái thoaïi. Nhöng toân troïng gioïng vaên cuûa nguyeân taùc, côït ñuøa vôùi thaûm hoïa. Vaø theo taùc giaû nguyeân taùc phim khoâng trung thaønh nhöng khoâng boäi phaûn "  (1).

Tröôøng hôïp noåi danh hôn laø phim Myõ hieän nay " The Hours – Giôø ", giaûi Oscar 2003. Taùc giaû Stephan Daldry phoûng theo tieåu thuyeát löøng danh cuûa Michel Cunningham, giaûi thöôûng vaên chöông Pulitzer naêm 1999, döïa theo ñôøi tö cuûa nhaø vaên Anh Virginia Woolf (1941) vaø taùc phaåm Baø Dalloway (1925). Boä phim ñöôïc hoan ngheânh nhieät lieät, dieãn xuaát tuyeät vôøi, nhöng vaãn bò nhieàu lôøi cheâ traùch laø ñaõ xuyeân taïc ñôøi tö nhaø vaên nöõ, thaäm chí nhöõng " nuï hoân cuõng sai leäch "  (2). Nhöng duø sao cuõng laø cô hoäi ñoïc laïi Virginia Woolf, bò nöûa theá kyû laõng queân – tröôøng hôïp Chuøa Ñaøn.

Trong nhaät kyù moät nhaø vaên, Virginia Woolf, ngaøy 30/8/1923, ñaõ thoå loä : " toâi coù nhieàu ñieàu muoán noùi veà truyeän Giôø (The Hours) vaø söï khaùm phaù rieâng. Caùch thöùc toâi ñaøo nhöõng hang ñoäng ñaèng sau nhaân vaät. Toâi nghó ñieàu naøy ñaõ cung caáp nhöõng phaåm chaát caàn thieát : tính nhaân ñaïo, tính haøi höôùc vaø chieàu saâu. Duïng taâm laø giao thoâng giöõa caùc hang ñoäng, moãi hang ñoäng seõ ñöôïc roïi saùng, khi caàn thieát " (3).

Nhöõng tö lieäu veà thôøi söï ñieän aûnh naøy, voâ hình chung, ñeán ñuùng luùc, roïi chieáu hoaøn caûnh Vieät Linh khi chò ñaøo nhöõng haønh lang ñöa ñeán aáp Meâ Thaûo döôùi aùnh saùng tieàn tröôøng cuûa dö luaän, khoâng phaûi luùc naøo cuõng öu aùi.

Toång luaän veà Nguyeãn Tuaân, Nguyeãn Ñaêng Maïnh ñaõ duøng chöõ "phöùc taïp" nhieàu nghóa maø Nguyeãn Tuaân taâm ñaéc theo moät nghóa naøo ñoù. Vì ôû Nguyeãn Tuaân, nhöõng khaùi nieäm thoâng duïng ngaøy nay nhö chính dieän, phaûn dieän, tích cöïc, tieâu cöïc, duy myõ, vò ngheä thuaät, khoâng theå quy chieáu ñôn giaûn.

Chuøa Ñaøn goàm ba phaàn. Phaàn II laø chính truyeän, khoaûng 30 trang, coù teân rieâng : Taâm Söï cuûa nöôùc Ñoäc. Vieát ôû ngoâi thöù ba, keå chuyeän xaûy ra hoài ñaàu theá kyû, taïi aáp Meâ Thaûo, moät ñòa danh töôûng töôïng, chuyeân ngheà nuoâi taèm deät tô, mieät trung du. Chuû aáp, Laõnh UÙt, yeâu moät coâ gaùi vaø chuaån bò ñaùm cöôùi thì coâ daâu töû naïn vì xe löûa bò laät. Töø noãi tuyeät voïng vì tình, Laõnh UÙt ñaâm ra caêm thuø vaên minh cô khí, chìm ñaém vaøo men röôïu, taùch mình ra khoûi thöïc taïi, soáng trong kyû nieäm, tuyeät voïng vaø hoang töôûng. Vieäc trang traïi hoaøn toaøn giao phoù cho quaûn gia laø Baù Nhôõ, nguyeân bò aùn töû hình, duø chæ toøng phaïm trong moät aùn maïng. Baù Nhôõ ñöôïc chuû aáp bao che, neân taän tuïy lo cho söùc khoûe cuûa aân nhaân vaø coâng vieäc trang traïi. Baù Nhôõ laø moät tay ñaøn cöï phaùch, ñaõ töøng ñaøn ñeäm cho Tô, moät ñaøo haùt löøng danh ; anh muoán môøi coâ Tô leân aáp haùt, may ra ñieäu nhaïc lôøi ca giaûi khuaây vaø ñöa Laõnh UÙt trôû veà thöïc taïi. Nhöng töø ngaøy choàng cheát, coâ Tô ñaõ giaûi ngheä, vaø phaùt nguyeän chæ haùt theo cung baäc cuûa caây ñaøn ngöôøi choàng quaù coá ñeå laïi. Nhöng ñaây laïi laø caây ñaøn thieâng : ai ñuïng vaøo laø coù nguy cô maát maïng. Baù Nhôõ chaáp nhaän cô nguy duøng caây ñaøn thieâng : moät laø ñeå cöùu maïng aân nhaân, hai laø ñeå thöû thaùch loøng mình, trong taâm traïng tuyeät voïng : " ta coøn ñôïi gì nöõa ôû cuoäc ñôøi ta ? Ta khoâng chôø mong gì ai. Vaø taát caû caùc thöù taøu vaø chuyeán taøu cuûa cuoäc ñôøi naøy khoâng chôû moät keû haønh khaùch coâ ñoäc " (TT I, tr. 396). Roài Laõnh UÙt ñaùnh troáng, coâ Tô haùt, Baù Nhôõ ñaøn, cho ñeán khi boán giaây roû maùu naêm ñaàu ngoùn tay, xuaát huyeát vaø cheát treân caây ñaøn oan nghieät.

Laõnh UÙt vaø ñoaøn tuøy tuøng ñöa xaùc Baù Nhôõ veà aáp. Roài ñoát chaùy heát nhöõng voø röôïu " voâ coá nhaân " vaø xaây chuøa töôûng nieäm baïn xöa, goïi laø Chuøa Ñaøn. Coâ Tô xuaát gia, giöõ phaàn kinh keä.

Coát chuyeän Taâm Söï Nöôùc Ñoäc – coát loõi cuûa Chuøa Ñaøn - taùc phaåm vaên hoïc chaám döùt ôû ñaây.

Sau ñoù, laø sinh meänh chính trò cuûa noù.
Taùc phaåm ñöôïc saùng taùc naêm 1945 taïi Baàn Yeân Nhaân, ngoaïi thaønh Haø Noäi, taïi nhaø baø Chu thò Naêm, chuû nhaø haùt coâ ñaàu, laø nhaân tình Nguyeãn Tuaân luùc ñoù.Theo lôøi Toâ Hoaøi keå trong Caùt Buïi Chaân Ai, Nguyeãn Tuaân ñaõ taâm tình " loâi thoâi quaù, tao ñònh ñöa baø Naêm veà laøm beù ñaáy. Roài caùch maïng, theá laø tung heâ caû "  (5). Vuõ Hoaøng Chöông, thöôøng ñi nghe haùt vôùi Nguyeãn Tuaân, cuõng xaùc nhaän : " Nguyeãn luùc aáy ñang laøm baùc trai cuûa nhaø (haùt) naøy…. Trong chieác aùo daøi traéng nhö bieåu loä heát caùi tinh thaàn cuûa nhöõng keû ña tình mang laáy nghieäp baùc trai " (6).

Naêm 1941, Nguyeãn Tuaân bò Phaùp baét, coøng tay, ñöa ñi traïi taäp trung Vuï Baûn, Hoøa Bình, cuõng taïi nhaø baø Chu thò Naêm, theo lôøi keå cuûa Toâ Hoaøi.

Taâm Söï cuûa Nöôùc Ñoäc, töùc laø toaøn vaên Chuøa Ñaøn, vieát naêm 1945, nhöng Nguyeãn Tuaân xeáp cuøng vôùi caùc truyeän huyeàn aûo maø oâng ñaët teân chung laø Yeâu Ngoân, nhö Xaùc Ngoïc Lam, Löûa neán trong Tranh, Loaïn AÂm, Boá OÂ (Röôïu Beänh) vieát tröôùc ñaáy, khoaûng 1943, cuøng vôùi nhöõng trang ghi laïi nhöõng caûm giaùc vaø caûm töôûng hoang mang, kinh loaïn cuûa suoát moät thôøi kyø khuûng hoaûng (Töïa Am Soâng Toâ, trong Tuøy Buùt II, 1943).

Cuõng naêm 1945, Nguyeãn Tuaân xuaát baûn taäp truyeän Nguyeãn vôùi lôøi ñeà ñaàu saùch ‘Kính taëng Toâi’, thì xaûy ra cuoäc caùch maïng thaùng Taùm, vôùi ñöôøng loái vaên ngheä ghi trong Ñeà Cöông Vaên Hoùa 1943. Nhöõng tröôùc taùc kieåu Yeâu Ngoân, Chuøa Ñaøn dó nhieân laø ñöôïc xem nhö loãi thôøi, sa ñoïa, thaàn bí, ngöôïc laïi vôùi ba tieâu chuaån daân toäc, khoa hoïc, ñaïi chuùng maø Ñeà Cöông ñaõ vaïch ra.

Thôøi kyø naøy, Nguyeãn Tuaân haêm hôû tham döï nhöõng cuoäc xuoáng ñöôøng, giöõa nhöõng ‘phoá Haøng Côø’, nhöng coøn e ngaïi, nguûng nguaúng vôùi caùch maïng, chöa thaät söï theo Vieät Minh (TT III, tr. 509), cho ñeán khi Toá Höõu yeâu caàu gaëp, ñaàu 1946. Nguyeãn Tuaân traùi khoaùy, heïn gaëp ôû nhaø Thuûy Taï, bôø Hoà, moät ñòa ñieåm ‘phöùc taïp’, choán aên chôi, ñi laïi cuûa nhieàu phe phaùi. Khoâng ngôø anh Laønh (Toá Höõu) laïi nhaän lôøi. Toâi thaáy anh Laønh coù baûn lónh, chòu chôi, toâi baét ñaàu neå anh, töø choã coù caûm tình vôùi anh Laønh, toâi coù caûm tình vaø theo Caùch Maïng (TT III, tr. 510).

Trong boái caûnh chính trò vaø taâm lyù nhö theá ‘muøa xuaân moät naêm tuoåi’ töùc naêm 1946, Bính Tuaát - Nguyeãn Tuaân sinh 1910, Canh Tuaát – oâng ñaõ theâm moät caùi ñaàu Caùch Maïng vaø moät caùi ñuoâi Maùc Xít cho Chuøa Ñaøn.

Phaàn I- Döïng, laøm daãn nhaäp, vieát ôû ngoâi thöù nhaát, bieán Laõnh UÙt thaønh moät caùn boä Caùch Maïng coäng saûn teân Lònh, gaëp trong traïi taäp trung Vuï Baûn. Lònh laø moät nhaân vaät göông maãu döùt khoaùt khoâng ñoäng ñeán röôïu vaø khoâng nghe haùt aû ñaøo, vaø cuoái cuøng giaûi thích lyù do khieán mình ñoaïn tuyeät vôùi hai moùn ñoù, trong moät nhaät kyù rieâng, Taâm Söï cuûa Nöôùc Ñoäc – sau naøy seõ laø phaàn II cuûa Chuøa Ñaøn – vieát 1932, treân con taøu bieån, treân ñöôøng vieãn döông truy tìm Caùch Meänh ôû ngoaøi xöù.

Phaàn III - Möôõu Cuoái, cuõng ôû ngoâi thöù nhaát, chuû yeáu keâu goïi coâ Tô - ñaõ trôû thaønh sö Tueä Khoâng - boû kieáp naâu soàng trôû laïi vôùi ñôøi soáng daân daõ, vì tu haønh laø moät chuyeán ñaùnh baïc gian, aên caép gaïo vaø vaûi cuûa cuoäc ñôøi. Trôû laïi cuoäc ñôøi ñeå cao gioïng haùt vì (caâu keát) : " cho tôùi ngaøy nay, chöa coù cuoäc Caùch Meänh naøo cuûa Con Ngöôøi maø boû ñöôïc tieáng haùt " (TT I, tr. 414 ).

Vaù víu nhö vaäy roõ laø ñaàu Ngoâ mình Sôû, khoâng ra caùi thoáng-cheá peâ-tanh ñô-goân gì. Nguyeãn ñaêng Maïnh ñaõ ghi nhaän " söï vaù víu khieâng cöôõng, chaép ñaàu chaép ñuoâi vôùi nhöõng lôøi thuyeát lyù oàn aøo ", vaø coøn theâm " Baây giôø ñoïc laïi nhöõng trang vieát naøy chuùng ta khoâng khoûi baät cöôøi : Nguyeãn Tuaân sao maø noâng noåi ñeán vaäy ! " (7)

Hoaøn caûnh trôù treâu : naêm 1946, khi Nguyeãn Tuaân theâm phaàn I Döïng vaø phaàn III Möôõu Cuoái, laø ñeå cöùu vaõn phaàn II Taâm Söï cuûa Nöôùc Ñoäc saùng taùc tröôùc ñoù, bò xem nhö laø suy ñoài, sa ñoïa. Nhöng baûn aùn phaàn II coù phaàn nheï : noù sa ñoïa trong moät xaõ hoäi sa ñoïa, vì chöa ñöôïc aùnh saùng caùch maïng roïi chieáu. Phaàn I vaø III, saùng taùc döôùi aùnh saùng cuûa ‘trôøi thu thaùng Taùm’ bò caùi aùn naëng hôn : laø xuyeân taïc caùch maïng, haï thaáp laõnh ñaïo. Sau ñôït chænh huaán 1953, vaøo thaùng 7, Nguyeãn Tuaân phaûi vieát baûn kieåm ñieåm " nhìn roõ sai laàm " nhö sau :

" Töï kieâu vaø chöa töï giaùc caùch maïng cuûa toâi coøn bieåu hieän cuï theå trong vieäc in Chuøa Ñaøn giöõa naêm 1946.  Chuøa Ñaøn nguyeân laø moät chuyeän thaàn bí quaùi dò, ruùt ôû taäp  " Yeâu Ngoân " phaûn khoa hoïc, phaûn tieán boä. Chuyeän aáy laø chuyeän moät ñòa chuû ñieân loaïn trong höôûng laïc, muoán soáng moät caùch daâm baïo, nhö caùi kieåu cuûa Musset " Maùu, khoaùi caûm, vaø cheát ". Toâi theâm vaøo truyeän aáy moät ñoaïn ñaàu vaø moät ñoaïn cuoái, ñöa teân ñòa chuû ñoù vaøo hoaït ñoäng Caùch maïng, sau khi noù ñaõ ñi tìm phieâu löu trong moïi höôûng laïc. In " Chuøa Ñaøn " naêm 1946, toâi cuõng töï cho laø mình cuõng hieåu Caùch maïng, noùi ñöôïc caùch maïng vaø döïng ñöôïc chuyeän nhöõng ngöôøi laøm caùch maïng. Thöïc ra toâi ngu doát, khoâng hieåu Caùch maïng laø gì neân " Chuøa Ñaøn " ñaõ noùi sai veà thöïc chaát cuûa caùch maïng, ñaõ noùi sai veà chieán só Caùch maïng voâ saûn. " Chuøa Ñaøn " ñaõ xuyeân taïc caùch maïng Vieät Nam giöõa luùc Caùch maïng thaùng Taùm ñang coù nhöõng khoù khaên buoåi ñaàu trong vieäc xaây döïng cheá ñoä daân chuû nhaân daân, giöõa luùc moät soá ñòa chuû phaûn ñoäng ñang chui vaøo caùc toå chöùc ñaûng phaùi phaûn ñoäng ñeå aâm möu phaù hoaïi Caùch maïng thaùng Taùm. Saùng taùc voâ chính trò " Chuøa Ñaøn " laø moät toäi lôùn ñoái vôùi Caùch maïng thaùng Taùm " (8)

Toâ Hoaøi vaø Nguyeãn Ñình Thi laø baïn, baïn vaên vaø ñoàng chí thaân thieát vôùi Nguyeãn Tuaân, coù thaønh tích Caùch Maïng daøy hôn oâng, ñaõ tham gia Maët Traän Bình Daân, Vaên Hoùa Cöùu Quoác thôøi bí maät. Nhöng khi Toâ Hoaøi vieát truyeän Möôøi Naêm (1957), Nguyeãn Ñình Thi vieát Vôõ Bôø 1962 vaø 1970 veà thôøi kyø chuaån bò toång khôûi nghóa 1945, hoï ñaõ bò haøng loaït baøi pheâ phaùn naëng neà, laø thieáu hieåu bieát vaø voâ hình chung xuyeân taïc caùch maïng. Huoáng hoà laø Nguyeãn Tuaân ñaõ duøng ngoøi buùt laøm caây gaäy thaàn, bieán moät laõnh chuùa cuoàng si cuûa aáp Meâ Thaûo thaønh moät laõnh tuï caùch meänh " boû aáp, xuaát döông laøm boài taøu soáng cuoäc ñôøi coâng nhaân vaø truy tuøy Caùch Meänh ngoaøi xöù " (TT I, tr. 406). Nguyeãn Tuaân laïi coøn tham chieáu vaøo cuoäc Caùch Meänh Thöôøng Tröïc cuûa cuoäc ñôøi cheânh veânh (tr. 408) theo teân moät taùc phaåm… Trotsky !

Trong moät baøi Töï pheâ " Nhìn roõ sai laàm " khaùc, vieát ngaøy 8/4/1958, oâng thöøa nhaän chòu aûnh höôûng "  moät soá saùch vaø tieåu thuyeát cuûa nhöõng taùc giaû tôø-roát-skít hoaëc coù quan ñieåm tô-roát-skít veà tö töôûng ngheä thuaät (…) coù theå noùi raèng toâi vaãn coøn keùo daøi cuoâc soáng phieâu löu ngay caû sau thôøi kyø caùch maïng thaùng Taùm ñaõ thaønh coâng roài, vaø söï caûi taïo tö töôûng cuûa toâi chæ môùi baét ñaàu coù töø ngaøy khaùng chieán "(9) nghóa laø 1947.

Toâi daøi doøng ñeå nhaán maïnh ôû moät ñieåm : phaûi deø daët khi xöû duïng chính trò, chính kieán ñeå giaûi thích moät taùc phaåm vaên hoïc. Khi khaúng ñònh Nguyeãn Tuaân vieát Taâm söï Cuûa Nöôùc Ñoäc, naêm 1945, toâi ñaõ phaûi khaûo saùt tö lieäu vaø doø hoûi dö luaän. Vaø ñaõ bò khuyeán caùo, raên ñe : noùi 1945 thì phaûi xaùc ñònh tröôùc hay sau caùch maïng thaùng Taùm ! Laøm nhö laø ngaøy 19/8, hay baát cöù moät ngaøy naøo khaùc, coù theå " loät xaùc " con ngöôøi, töïa con böôùm, con raén, maëc duø naêm 1945, Nguyeãn Tuaân ñaõ ngoâng ngheânh vieát ra nhö theá.

(Khi laøm phim Meâ Thaûo, taùc giaû kòch baûn Vieät Linh vaø Phaïm Thuøy Nhaân loaïi boû phaàn I vaø III, chæ giöõ laïi Taâm Söï cuûa Nöôùc Ñoäc, laø ñaõ laáy moät quyeát ñònh taän tình taän lyù. Nhöng ngöôøi laøm phim vaø ngöôøi kieåm duyeät phim, neáu bieát roõ uaån khuùc cuûa Chuøa Ñaøn maø vaãn laøm, vaãn duyeät thì quaû laø duõng caûm.
Nhöõng ñoùa lan röøng coù khi nôû tình côø nhôø moät söï laõng queân.
Coù ngöôøi khoâng sôï suùng ñoâi khi vì ñieác).

Nguyeãn Tuaân laø ngöôøi suoát ñôøi thieát tha vôùi ñieän aûnh, laø nhaø vaên ñaàu tieân tham gia ngheä thuaät môùi meû naøy. Cuoái 1937 vaø ñaàu 1938, oâng ñaõ cuøng Ñaøm quang Thieän, Nguyeãn Doaõn Vöôïng sang Höông Caûng döïng phim Caùnh Ñoàng Ma vaø ñoùng vai y taù, nhö oâng ñaõ keå laïi trong kyù söï Moät Chuyeán Ñi (ñaêng baùo 1938, xuaát baûn 1941).

Nguyeãn Tuaân ñoùng vai Chaùnh Toång trong phim Chò Daäu (1980) cuûa Phaïm vaên Khoa, phoùng taùc theo truyeän Taét Ñeøn cuûa Ngoâ Taát Toá. Teân phim Chò Daäu thay cho Taét Ñeøn laø do Nguyeãn Tuaân ñeà nghò. Vaø oâng thöøa nhaän öu theá cuûa ñieän aûnh : " phaûi nhaän raèng vaên Taét Ñeøn khi chuyeån sang hình vaø aûnh cuûa Chò Daäu thì noù kích ñoäng ngöôøi xem caû ngöôøi ñoïc nöõa, thaät laø cuï theå ñoái vôùi caûm quan vaø tö duy ngöôøi ta " (TT III, tr. 302).

Khi thaân thieát vaø thaém thieát giôùi thieäu kòch baûn phim Luõy Hoa cuûa Nguyeãn Huy Töôûng, laáy töø tieåu thuyeát dôû dang Soáng Maõi vôùi Thuû Ñoâ cuûa cuøng taùc giaû, Nguyeãn Tuaân ñaõ öôùc mô ñoùng moät vai phuï : " Mình muoán ñoùng caùi oâng giaø Hoa Kieàu baùn laïc rang ñoù. Vai naøy hieän ra vaøi laàn giöõa ñaùm ñoâng, vaø chæ coù moät laàn laø oâng ta noùi, maø chæ noùi coù moät caâu, maø ngöôøi xem vaãn coøn nhôù ñöôïc hình aûnh anh, ñoù môùi laø choã kích thích söï saùng taïo ngheä thuaät " (TT III, tr. 344).

Veà töông quan giöõa vaên hoïc vaø ñieän aûnh, Nguyeãn Tuaân ñaõ coù nhieàu nhaän xeùt quan troïng chung quanh taùc phaåm Vôï Choàng A Phuû, truyeän vöøa cuûa Toâ Hoaøi, vieát naêm 1953 trong " Truyeän Taây Baéc " (1954), roài töï taùc giaû bieán thaønh kòch baûn phim. Ñoïc kòch baûn Toâ Hoaøi, Nguyeãn Tuaân thích hôn laø ñoïc truyeän ngaén Toâ Hoaøi, vì " noù coù nhöõng ñoaïn coù chieàu saâu hôn ôû tieåu thuyeát. Ai daùm baûo vaên chöông ñieän aûnh taû noäi taâm thua vaên tieåu thuyeát " TT III, tr 312.

(Nhöng khi ñi xem phim - do ñaïo dieãn Mai Loäc vaø Hoaøng Thaùi thöïc hieän, 1961 - thì Nguyeãn Tuaân laïi khoâng taâm ñaéc : " Ñoïc A Phuû thuù hôn laø ñi xem A Phuû. Ñoïc thì thaáy ñöôïc chaát thô, maø luùc ñi xem thì thaáy noù hôi quaù noâm na. Chaát vaên xuoâi laø raát caàn cho phim truyeän, nhöng vaên xuoâi khoâng coù nghóa laø noâm taïp " (TT III, tr. 344). Nguyeãn Tuaân loay hoay vôùi maáy chöõ vaên xuoâi, noâm na, noâm taïp, laø yù muoán dòch chöõ prosaïque trong tieáng Phaùp).

Nhöng vaán ñeà khoâng phaûi laø kòch baûn theâm caùi naøy, bôùt caùi kia, so vôùi nguyeân taùc. Chính baûn thaân Toâ Hoaøi ñaõ theâm ñaõ bôùt : " anh laøm ngheä thuaät, coù nghóa laø anh laøm moät thöù taïo hoùa trong caùi phaïm vi nhaát ñònh cuûa ñòa baøn saùng taùc ñoù " (TT III, tr. 372).

Vaø Nguyeãn Tuaân raát taâm ñaéc vôùi moät hình aûnh Toâ Hoaøi ñaõ theâm vaøo : oâng laùi ñoø ngöôøi Xaù treân Soâng Ñaø.

" Toâi ngôõ raèng ôû ñaây Toâ Hoaøi ñònh loàng vaøo phim moät caùi yù thô cuûa baøi tröôøng ca Taây Baéc. ÔÛ khaùch quan nuùi soâng Taây Baéc vaãn baøng baïc caùi yù thô aáy. Toâi xuùc ñoäng vôùi caùi yù thô kia, ñang troâi löôùt trong phim truyeän. Moät caùi yù thô ñeïp, khoûe, laønh, ñem laïi moät söï caân ñoái nhòp nhaøng vaøo cuoäc soáng. Caùi hình aûnh chôû ñoø aáy coøn traû laïi söï coâng baèng chí lyù chí tình cho thöïc teá vó ñaïi nhieàu daân toäc cuûa Taây Baéc " (TT III, tr. 373).

Taùc duïng cao caû cuûa ngheä thuaät laø traû laïi coâng baèng cho ñôøi ngöôøi vaø ngöôøi ñôøi. Nguyeãn Du ñaõ traû laïi cho Ñaïm Tieân, Thuùy Kieàu vaø bao nhieâu kieáp hoàng nhan ña truaân khaùc, chuùt tieát haïnh maø soá meänh ñaõ cöôùp ñi. Nguyeãn Tuaân ñaõ noùi leân chaân lyù cao xa aáy, qua moät chi tieát nhoû : baùc laùi ñoø ngöôøi Xa,uø treân soâng Ñaø maø Toâ Hoaøi ñaõ theâm vaøo kòch baûn phim Vôï Choàng A Phuû.

Chuùng ta coù theå " ñaïo vaên " Nguyeãn Tuaân ñeå aùp duïng vaøo tröôøng hôïp ñaïo dieãn Ñaëng nhaät Minh, khi anh theâm hình aûnh coâ gaùi ngheøo laøm ngöôøi maãu vaøo kòch baûn phim Muøa OÅi, (2000) khoâng coù trong nguyeân taùc truyeän ngaén Ngoâi nhaø Xöa (1992) cuûa chính mình.

Ñoái chieáu nhö vaäy ñeå lyù giaûi hình aûnh coâ gaùi caâm maø Vieät Linh ñaõ theâm vaøo phim Meâ Thaûo.

Coâ gaùi caâm laø moät saùng taïo ñeïp. Veà kyõ thuaät coâ laø ngöôøi daãn chuyeän, veà bieåu töôïng laø ngöôøi daân laønh khoâng coù tieáng noùi trong xaõ hoäi. Laø thaân phaän moà coâi, ñöôïc chuû nhaø nuoâi, maëc nhieân trôû thaønh toâi tôù. Ñaõ caâm maø laïi teân Cam. Caâm laø khoâng coù tieáng noùi, Cam laø khoâng coù khaû naêng lay chuyeån ñöôïc soá phaän. Khoâng cha meï, khoâng gia ñình, khoâng nhaø cöûa, khoâng ngheà nghieäp, nhöng coâ vaãn coù moät caên cöôùc, moät nhaân phaåm, qua traùi tim yeâu ñöông vaø caùi nhìn pheâ phaùn. Caùi nhìn cuûa löùa tuoåi thanh nieân hoâm nay, khi ñoïc laïi Chuøa Ñaøn ; noùi laø caùi nhìn cuûa ñaïo dieãn Vieät Linh cuõng ñöôïc thoâi. Xa hôn nöõa laø caùi nhìn cuûa Nguyeãn Tuaân, khoâng phaûi cuûa moät Nguyeãn Tuaân thôøi noï thôøi kia, nhöng moät Nguyeãn Tuaân toång hôïp, möïc thöôùc, ví duï moät Nguyeãn Tuaân " coù laàn nhìn soâng Ñaø nhö moät coá nhaân " khaùc moät Nguyeãn Tuaân nhöõng luùc quaù ñaø quaù böôùc. Cuï theå vaø vaên hoïc maø noùi, thì coâ Cam ñaõ nhìn baèng nhöõng ñoâi maét cuûa nhöõng " coâ-xoøe-con-ñoøi " ôû dinh laõnh chuùa Ñeøo Vaên Long mieät Lai Chaâu maø Nguyeãn Tuaân ñaõ taû thaân dieãn phaän trong Tuøy Buùt Soâng Ñaø, 1960.

Boä phim keát thuùc baèng moät ñaùm chaùy lôùn, " hoûa thieâu töûu phaàn " maø Nguyeãn Tuaân coù laàn goïi laø " giaác mô chung moät côn hoûa moäng ", Taây Baéc, heø 1949 – vaø Andreù Malraux ví von vôùi nhöõng ñaùm chaùy cuûa lòch söû.

Hình aûnh cuoái cuøng Meâ Thaûo ñeå laïi laø ñoâi maét, caùi nhìn hoang sô cuûa Cam, vaø tuoåi treû, ñang höôùng caû hy voïng veà phía töông lai.

Ñaëc ñieåm thöù hai cuûa Cam laø tình yeâu. Yeâu thieát tha, saâu laéng vaø nhaãn naïi moät oâng chuû nhaø vaø chuû aáp cuoàng ñieân. Yeâu laø yeâu. Khoâng theå luaän coù lyù hay voâ lyù, meâ muoäi hay saùng suoát ; ñôïi cho coù lyù môùi yeâu thì chaúng phaûi laø yeâu. Dó nhieân laø coâ Cam khoâng thöïc teá, thaäm chí khoâng hieän thöïc. Nhöng maø thöïc, trong moät ñòa baøn khoâng thöïc laø ngheä thuaät.

Ngheä thuaät ñeàn buø nhaân loaïi, taïo cho kieáp ngöôøi nhöõng kích thöôùc maø cuoäc ñôøi ñaõ cöôõng ñoaït. Ngheä thuaät chuoác cho con ngöôøi nhöõng ñaém say maø cuoäc soáng khoâng ngöøng caám caûn. Ngheä thuaät giaûi toûa nôi con ngöôøi " caùi taám töùc sinh lyù cuûa moät giao hoan löng chöøng " (TT I, tr. 398) nhö trong Chuøa Ñaøn, Nguyeãn Tuaân ñaõ ví von, vaø ñaõ laäp laïi trong baøi vieát veà Nguyeãn huy Töôûng.

Coâ Cam trong xaõ hoäi Meâ Thaûo laø nhaân vaät vong caên thaát cöôùc, nhöng trong vaên chöông ngheä thuaät coâ coù gia ñình, gia phaû haún hoi. Hình aûnh ngöôøi caâm trong coå tích töø Phuø Ñoång ñeán truyeàn thuyeát Nguyeãn Traõi, ñeán nhöõng nhaân vaät caâm tuyeät ñeïp trong truyeän ngaén, coâ Thoa cuûa Theá Löõ, coâ Traâm cuûa Nhaát Linh. Coâ gaùi ngheøo yeâu hoaøng töû vaãn ñöôïc truyeàn tuïng töø coå tích.

Giaác mô tình yeâu cuûa Cam nhaéc ñeán giaác mô cuûa Xoan, moät coâ gaùi ngheøo ôû thoân queâ, phaûi ñi ôû ñôï, trong tieåu thuyeát Vôõ Bôø (1962) cuûa Nguyeãn ñình Thi. Luùc rôøi nhaø chuû veà thaêm Meï, " ñi nhö bay ", thaáy mình bieát bay, roài laïi mô thaáy ñöôïc gaëp ngöôøi yeâu, hai baøn tay mình naém vaøo nhau maø töôûng ngöôøi yeâu naém tay daét ñi chôi treân caùnh ñoàng quen thuoäc…

Coâ Cam noái doõi coâ Taám trong huyeàn thoaïi, laøm chò laøm em cuøng nhöõng coâ Thoa, coâ Traâm, coâ Xoan, coâ-xoøe-con-ñoøi, trong vaên chöông hieän ñaïi, ñaõ ñeán vôùi quaàn chuùng trong moät nhan saéc vaên hoïc, laï laãm nhö moät coá nhaân, baát ngôø gaëp laïi – thoaùng höông thaàm sau moät côn möa baát chôït - nôi moät ngoïn doác, moät beán ñoø.

Toâi vieát baøi naøy cuõng trong thieän chí nhö vaäy.
Treân theá giôùi ngaøy nay, ñieän aûnh laø moät ngheä thuaät hieän ñaïi coù ñoâng ñaûo quaàn chuùng, vaø daàn daàn taïo ra moät thaåm myõ rieâng, gaây aûnh höôûng treân nhöõng ngaønh ngheä thuaät khaùc.

Vaø noùi chung treân theá giôùi, caùc ngaønh ngheä thuaät quan heä vôùi nhau ngaøy moät khaéng khít vaø phaùt trieån ñoàng boä, hoøa hôïp. Neân ngöôøi nöôùc ngoaøi lyù söï cuõng deã.

ÔÛ Vieät Nam, do hoaøn caûnh kinh teá vaø xaõ hoäi, taùc phaåm ñieän aûnh coøn thöa thôùt vaø non treû, neân töø ñoù, chöa coù " vaên chöông ñieän aûnh, vaên hoïc ñieän aûnh " thöïc söï nhö Nguyeãn Tuaân ñaõ muoán ñeà cao.

Baøi naøy vieát ñeå ñoùng goùp theâm veà moät ñòa haït, moät ñeà taøi coøn ít ñöôïc quan taâm nghieân cöùu caën keõ vaø saâu roäng.

Ñaëng Tieán
Orleùans, 1 thaùng naêm, 2003