|
 Trong
boä tranh daân gian Oger, phaàn noùi veà tuïc leä tang ma, coù moät
taám veõ moät thaày phuø thuyû (coøn goïi laø phaùp sö hay thaày
phaùp) ñang laøm pheùp luùc caûi taùng (boác moä). Chieác quan taøi
ñaõ ñöôïc môû naép, treân thaønh coù con chim ñaäu, beân trong
coøn nguyeân boä xöông ngöôøi. Thaày phuø thuyû, moät chaân ñaïp
thaønh quan taøi, hai tay oâm suùng chóa veà phía con chim. Ñaëc bieät
ôû ñaàu suùng coù maáy sôïi giaây ruû loøng thoøng.
Teân tranh ñöôïc ghi baèng ba chöõ haùn: Thaèng daëc teà. Voâ tình teân tranh laïi coù vaán ñeà! Ngöôøi mieàn Baéc phaùt aâm chöõ daëc (haùn) gioáng nhö chöõ giaëc (noâm), cho neân teân tranh coøn coù theå ñöôïc ñoïc laø Thaèng giaëc Teà. Hai caùch ñoïc naøy, ñoïc theo chöõ haùn hay ñoïc theo chöõ noâm, seõ ñöa ñeán hai caùch hieåu noäi dung tranh khaùc nhau. Haùn hay noâm? Thaèng giaëc Teà laø ai? Thaèng daëc teà laø gì? Thaèng giaëc Teà ñöôïc Nguyeãn Maïnh Huøng (Kyù hoïa Vieät Nam ñaàu theá kyû 20, Treû, 1990, tr. 126) giôùi thieäu: Ngaøy tröôùc, moät boä phaän daân gian tin laø coù "thaàn truøng"- töùc laø thaàn haønh haï ngöôøi cheát vaøo ngaøy truøng hoaëc baét nhöõng ngöôøi trong gia ñình coù ngöôøi cheát vaøo ngaøy truøng cöù cheát noái theo - tröø phi tìm ñöôïc phaùp sö cao tay aán ñuoåi ñi thì môùi chaám döùt. |
 Trong
hình, thaàn truøng xuaát hieän döôùi daïng moät con chim-vaø cuõng
goïi laø "thaàn nanh ñoû moû". Con chim ñoû moû naøy töø treân
khoâng ñaùp xuoáng moà ngöôøi cheát moå thaät maïnh ñeán naûy
löûa laøm cho ngöôøi cheát döôùi moà phaûi reân la. Khi aáy vò
phaùp sö ñöôïc aâm binh trôï giuùp ñaõ duøng gaäy thaùp ñaùnh ñuoåi
con chim aáy ñi khoâng cho haønh haï ngöôøi ñaõ khuaát nöõa. Xong,
vò phaùp sö phaûi eám ñoái moät laù buøa vaøo mieäng thaây ma
khoâng cho thaây ma hoaù thaønh "thaàn truøng" ñeå laøm haïi gia ñình
mình nöõa.
Nhöng taïi sao ôû ñaây kyù hoïa laïi ghi laø "Thaèng giaëc Teà" maø khoâng ñeà laø "Thaàn truøng"? Tuïc truyeàn ñôøi Haùn (hai theá kyû tröôùc coâng nguyeân), Haøn Tín ñöôïc phong laø Teà Vöông vì coù tham voïng muoán chieám ngai vaøng neân ñaõ bò Löõ Haäu gieát cheát. Tín mang haän xuoáng suoái vaøng beøn caáu keát vôùi 12 hung thaàn, gieát cheát Haùn Anh - con Löõ Haäu - ñeå traû thuø. Bò thaùc oan, Haùn Anh beøn toá caùo vôùi Dieâm Vöông veà toäi aùc aáy cuûa Teà Vöông neân ñöôïc Dieâm Vöông cho trôû veà vôùi döông theá. "Thaèng giaëc Teà" ñaây phaûi chaêng laø Teà Vöông töùc Haøn Tín? (theo tö lieäu cuûa Ngoâ Quyù Sôn) Lôøi giaûi thích nghe thaät lí thuù, nhaát laø cho nhöõng ai thích truyeän phong thaàn, kieám hieäp Taøu. Thöïc thöïc, hö hö, cheát ñi soáng laïi, traû aân baùo oaùn ... Tuy thích nhöng toâi vaãn coøn ngôø. Söï tích thaàn truøng, thaàn nanh ñoû moû cuûa tín ngöôõng daân gian chaéc nhieàu ngöôøi trong chuùng ta ñaõ bieát. Duøng hình aûnh con chim ñeå giaùn tieáp caét nghóa thaàn truøng nghe ra cuõng coù lí, coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Nhöng töø thaàn truøng nhaûy qua Haøn Tín, moät nhaân vaät lòch söû coù thaät, roài töø Haøn Tín chaïy sang thaèng giaëc Teà, thì loái giaûi thích coù veû hôi khuùc maéc, voøng vo khoù hieåu. |
|
Chaúng
leõ ngöôøi veõ vaø ñaët teân tranh laïi ra cho ngöôøi xem tranh
moät caâu ñoá hoùc buùa, khoù hieåu nhö vaäy?
Khoù hieåu ôû vaøi ñieåm: 1) Chöõ Thaèng cuûa tieáng Vieät thöôøng ñöôïc duøng vôùi yù khinh bæ, ñeå chæ nhöõng ngöôøi ôû baäc döôùi mình, hoaëc ñoâi khi duøng ñeå haï thaáp ngöôøi naøy, taâng boác ngöôøi kia: Thaèng bôøm coù caùi quaït moThaèng ngheøo bò leùp veá tröôùc oâng nhaø giaøu. Khoaûng ñaàu theá kæ 20 trôû veà tröôùc, thænh thoaûng ta baét gaëp chöõ thaèng trong vaên thô: Hoûi ra, sau môùi bieát raèng:Chöõ thaèng chæ chung ñöùa löu manh, luõ phaûn quoác, boïn xaâm laêng. Trong ngoân ngöõ daân gian, thaèng coøn ñöôïc duøng ñeå chæ chung treû con: Thaèng Cuoäi ngoài goác caây ñaThaèng cuõng ñöôïc duøng vôùi yù mieät thò ñeå goïi thaèng moõ, moät haïng ngöôøi bò lieät vaøo haøng thaáp nhaát cuûa xaõ hoäi. Cho ñeán nhöõng naêm 1930-1940, chöa bao giôø moät nhaân vaät lòch söû, Taøu hay ta, bò saùch vôû goïi laø thaèng. Coå nhaân kín ñaùo, khoâng chöûi ai moät caùch thoâ loã chaêng? Chöõ thaèng- chæ moät caù nhaân- môùi ñöôïc duøng phoå bieán vaø coâng khai töø khoaûng sau 1945. Ngaøy nay chuùng ta quen tai vôùi nhöõng tieáng goïi thaèng naøy, thaèng kia. Xeùt cho cuøng, ñieàu naøy cuõng deã hieåu, chaû coù gì ñaùng ngaïc nhieân. Ngöôøi ta maït saùt thaèng naøy thaèng noï vì ngöôøi ta ñang ñöùng ôû vò trí coù quyeàn aên noùi voâ toäi vaï, khoâng sôï bò traû thuø. Vieát hoài kí, ai cuõng coù theå loâi thaèng naøy, thaèng kia cuûa quaù khöù ra chöûi bôùi tha hoà cho söôùng mieäng. ÔÛ thôøi ñieåm ñang xaûy ra söï vieäc, luùc caù naèm treân thôùt, coù cho aên keïo chaéc cuõng chaû coù ai daïi gì laïi ñi chôi troø vuoát raâu huøm, khinh cuï toång ñoác naøy, coi thöôøng thaày giaùo kia, ñuøa giôõn oâng töôùng noï moät caùch huîch toeït nhö vaäy! Ñaàu theá kæ 20, ngöôøi daân Vieät Nam coøn phaûi chòu caûnh moät coå hai troøng, bò thöïc daân vaø phong kieán cai trò. Treû con caép saùch ñeán tröôøng ñeàu ñöôïc hoïc caâu tieân hoïc leã, haäu hoïc vaên. Trong moät moâi tröôøng xaõ hoäi nhö theá thì thieát nghó caùc ngheä nhaân veõ vaø khaéc tranh chaû coù lí do hay lôïi loäc gì ñeå töï döng voâ côù laïi loâi Haøn Tín ra goïi laø thaèng! Maáy ai ñaõ bieát maøy ngang muõi doïc cuûa nhaân vaät naøy ra sao? Trong boä tranh daân gian Oger, tröø 2 taám "thaèng phoãng ñoäi neán" vaø "ngöôøi Thoå xaùch ñaàu thaèng giaëc", taát caû caùc tranh khaùc töø treû con ñeán ngöôøi tuø, aên troäm, aên maøy, keå caû moõ laøng ... ñeàu khoâng thaáy duøng chöõ thaèng! Döôøng nhö ngheä nhaân traùnh duøng chöõ thaèng thieáu trang nhaõ? 2) Chöõ giaëc (giaëc giaõ, giaëc ñeán nhaø ñaøn baø phaûi ñaùnh) laø aâm noâm cuûa chöõ haùn taëc. Chöõ giaëc ñöôïc duøng thoâng thöôøng ñeå chæ nhöõng ngöôøi töø nöôùc khaùc ñeán tröïc tieáp gaây chieán tranh vôùi ta (giaëc AÂn, giaëc Nguyeân, giaëc Minh, giaëc Thanh, giaëc Phaùp, giaëc Mó ...). Ñöôïc laøm vua, thua laøm giaëc, chöõ giaëc coøn ñöôïc thöïc daân, phong kieán duøng ñeå chæ nhöõng ngöôøi, nhöõng toå chöùc trong nöôùc noåi leân choáng ñoái hoï. Xaåy nghe theá giaëc ñaõ tanNhaø Nguyeãn goïi quaân Taây Sôn laø giaëc Taây Sôn. Trieàu ñình phaûi cöû ngöôøi ñi deïp giaëc Phan Baù Vaønh, giaëc Leâ Vaên Khoâi ... Nhaø nöôùc baûo hoä phaûi ñöông ñaàu vôùi giaëc Côø Ñen, giaëc Baõi Saäy ... Ngöôïc laïi, ta khoâng goïi nhöõng ngöôøi khoâng ñuïng chaïm ñeán ta laø giaëc. Trong vaên chöông, lòch söû Vieät Nam khoâng coù giaëc Ñöùc, giaëc AÁn Ñoä, giaëc Coâng Goâ... Nöôùc Teà xa laéc xa lô, maáy ai bieát roõ noù naèm ôû ñaâu, bieân giôùi theá naøo. Haøn Tín chöa bao giôø ñaët chaân ñeán nöôùc ta, khoâng treâu khoâng gheïo gì daân ta, taïi sao boãng döng laïi bò ñieåm maët laø Thaèng giaëc Teà ? Thaèng giaëc Teà laø caùi gì khaùc chöù khoâng theå laø Haøn Tín ñöôïc! Noùi caùch khaùc, teân tranh khoâng phaûi laø ñöôïc vieát baèng chöõ noâm. Vaäy chuùng ta haõy thöû ñoïc teân tranh baèng chöõ haùn. a) Chöõ Thaèng (boä mòch) nghóa laø sôïi giaây, sôïi chæ. Thí duï: Xích thaèng laø sôïi chæ maøu ñoû, cuøng nghóa nhö tô hoàng, chæ hoàng (ñieån tích Vi Coá, chæ vieäc keát duyeân vôï choàng). Ngaøy xöa, thaày phuø thuyû thöôøng laáy chæ nguõ saéc (naêm maøu) teát thaønh buøa, goïi laø buøa chæ, duøng ñeå eám tröø ma quyû. Trong tranh, ôû ñaàu chieác suùng coù buoäc maáy sôïi giaây, maáy sôïi buøa chæ. Chöõ thaèng coù nghóa laø sôïi buøa chæ. b) Chöõ Daëc (boä daëc) nghóa laø baén. Du daëc laø ñem binh thuyeàn ñi tuaàn naõ troäm giaëc (Thieàu Chöûu, Haùn Vieät töï ñieån, nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1993). Trong tranh, thaày phuø thuyû ñang baén taø ma. Suy roäng ra laø thaày phuø thuyû ñang ñieàu khieån aâm binh tuaàn naõ taø ma. Chöõ daëc cuõng ñöôïc duøng ñeå ghi aâm chöõ noâm: Ñöa chaøng loøng daëc daëc buoànNguyeãn Du vaø Ñoaøn Thò Ñieåm (hay Phan Huy Ích?), nhöõng ngöôøi gioûi haùn noâm, ñaõ phaân bieät giaëc vôùi daëc, vieát baèng hai chöõ haùn khaùc nhau. Ngheä nhaân daân gian thì vaãn coøn nhaàm giaëc vôùi daëc (tranh Ngöôøi Thoå xaùch ñaàu thaèng giaëc, chöõ giaëc ñöôïc vieát baèng chöõ daëc). c) Chöõ Teà (boä teà) theo Thieàu Chöûu coøn coù aâm ñoïc vaø nghóa gioáng chöõ Trai (boä teà) (trai giôùi, trai tònh, tieáng Vieät laø chay, aên chay). Trai tieáu nghóa laø sö laøm ñaøn caàu cuùng (Thieàu Chöûu), thaày tu laäp ñaøn caàu ñaûo (Ñaøo Duy Anh, Haùn Vieät töø ñieån, Tröôøng Thi, 1957). Giôùi bình daân goïi laø laøm ñaøn chay, laøm chay. Giaõ gioø con coø bieát bayChöõ Teà cuûa teân tranh coù leõ ñaõ ñöôïc ngheä nhaân daân gian duøng vôùi aâm Trai vaø ñöôïc hieåu laø thaày phuø thuyû laøm ñaøn caàu cuùng. Noùi toùm laïi, chuùng ta phaûi ñoïc teân tranh laø Thaèng daëc trai thì môùi roõ nghóa laø thaày phuø thuyû laøm ñaøn, duøng buøa chæ baén ñuoåi taø ma. Tranh veõ vöøa dieãn taû ñaày ñuû coâng vieäc chuyeân moân cuûa caùc thaày phuø thuyû, vöøa trình baøy ñöôïc noäi dung moät tín ngöôõng daân gian. Teân tranh coù theå hieåu moät caùch ngaén goïn laø Phuø thuyû hoaëc Phaùp sö tröø taø. (Coøn coù theå giaûi thích teân tranh baèng moät caùch khaùc, cho raèng ngöôøi vieát chöõ ñaõ vieát nhaàm chöõ Teå hay Teá (boä thuyû vaø chöõ teà) thaønh chöõ Teà. Chöõ Teå hay Teá, coù nghóa laø cöùu giuùp (Thieàu Chöûu). Thaày phuø thuyû duøng buøa tröø ma ñeå cöùu giuùp ngöôøi cheát. Y Ù nghóa cuõng töông töï nhö treân nhöng loái giaûi thích naøy phaûi thöøa nhaän laø ngöôøi vieát ñaõ vieát thieáu, vieát sai). Nhöng caùi gì bieåu hieän taø ma ôû trong tranh? Ñoù laø con chim ñaäu treân thaønh quan taøi. Tín ngöôõng daân gian tin raèng coù aùc giaû aùc baùo. Nhöõng keû gieát ngöôøi, cheát xuoáng aâm phuû seõ bò quyû söù gieát. Nhöõng ngöôøi hay gieát suùc vaät, chim choùc cheát xuoáng aâm phuû seõ bò suùc vaät, chim choùc baùo oaùn, haønh haï (nhö caûnh trong tranh Thöông taøn vaät meänh chi baùo, Ngöôøi gieát haïi suùc vaät bò baùo oaùn). Thaày phuø thuyû duøng buøa baén ñuoåi con chim ñeå giaûi thoaùt ngöôøi döôùi aâm phuû khoûi hình phaït bò chim moå. Phaûi chaêng hình aûnh bò chim moå döôùi aâm phuû ñaõ ñeû ra thaønh ngöõ ñoà quaï moå hay ñoà quaï ñaùnh, moät caâu chöûi ruûa ñoäc aùc cuûa caùc baø? Daàn daàn con quaï cuûa ñoàng queâ ñaõ hoaù kieáp thaønh thaàn nanh ñoû moû hung aùc, huyeàn bí cuûa meâ tín dò ñoan? Chuùng ta coù theå suy ñoaùn ra raèng con chim ñaäu thaønh quan taøi chæ laø ñoà ngheà cuûa thaày phuø thuyû chöù khoâng phaûi moät con chim thaät, tình côø bay ñeán. Kinh nghieäm ruùt ra ñöôïc töø taám tranh Thaèng daëc trai (teà) laø: Noùi chung, hoaëc chính baûn thaân caùc ngheä nhaân laø daân queâ, hoaëc hoï soáng raát gaàn, hieåu raát roõ ñôøi soáng cuûa daân queâ, neân caùch noùi, caùch vieát cuûa hoï raát moäc maïc, ñoâi luùc raát ... noâm na. Chính vì theá maø töø neùt veõ ñeán caùch ñaët teân tranh, taát caû ñeàu giaûn dò, bình daân, aên khôùp vôùi nhau. Caùc ngheä nhaân khoâng thích (hay khoâng coù khaû naêng?) noùi boùng gioù xa xoâi, khoâng duøng nhöõng ñieån tích caàu kì, khoù hieåu cuûa giôùi nho só, vaên nhaân, ñeå dieãn taû caùc sinh hoaït, phong tuïc cuûa xaõ hoäi Vieät Nam hoài ñaàu theá kæ 20. Ñoù cuõng laø ñaëc ñieåm chung cuûa tranh daân gian Vieät Nam.
|