Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang chuû ]
Nöûa chöõ cuõng Thaày
Voõ Hoàng
Thaày naêm aáy khoaûng 27-28 tuoåi. Daùng thaày cao, khoûe maïnh, nhanh nheïn. Thaày thöôøng maëc AÂu phuïc traéng. Giaøy naâu, ñeá cao su. Muõ casque cöùng lôïp vaûi maøu kaki. Ñi tôùi lôùp, tay oâm caëp da, thöù da caù saáu meàm.
Thôøi ñoù AÂu phuïc vaø Nam phuïc song song toàn taïi. Nam phuïc laø quaàn traéng aùo daøi ñen. Quaàn traéng baèng vaûi "taøu bay" hay luïa. Vaûi aùo daøi ñen thoâng thöôøng laø vaûi trang ñaàm cho ñaøn baø vaø hoïc sinh trung löu. Ngöôøi ñaøn oâng thì maëc aùo löông ñen (mieàn Baéc goïi laø aùo the), aùo xuyeán (maët laùng), aùo sa vaên minh (moät loaïi the moûng, deät coù vaân, coù baét hình bìm bìm) aùo sa tanh (satin). Vaûi may AÂu phuïc tieâu chuaån laø moät loaïi vaûi deät thaät daøy baèng sôïi ñay, maøu traéng. Sau theá giôùi ñaïi chieán laàn thöù hai, sôïi toång hôïp Polyester môùi thònh haønh vaø vaûi thöôøng maøu ñen hoaëc maøu xanh toái gaàn vôùi ñen. Pheùp xaõ giao thôøi ñoù ñoøi hoûi phaûi khoaùc aùo veùt-toâng chöù khoâng ñöôïc chæ maëc sô-mi khi ñi ra ngoaøi. Cho daãu trôøi noùng 35 ñoä. Chæ coù theå, khi ngoài trong lôùp daïy hay ngoài laøm vieäc ôû baøn giaáy, côûi aùo veùt-toâng ra maùng vaøo thaønh gheá.
Ñoâi giaøy cuõng coù lòch söû cuûa noù. Cuõng sau theá giôùi ñaïi chieán laàn thöù hai, maøu giaøy ñen môùi thònh haønh. Döôùi thôøi Phaùp thuoäc, maøu giaøy saäm nhaát laø maøu naâu, maøu caø-pheâ rang. Lôït moät chuù laø maøu vaøng thieân nhieân cuûa da thuoäc. Lôït nhaát laø maøu traéng. Duyeân daùng aên dieän laø giaøy hai maøu. Giaøy maøu ñen chæ ñöôïc duøng trong nhöõng ñaïi leã.
Vaäy ñoù, caùi daùng cao cao cuûa thaày toâi, maëc AÂu phuïc, ñoäi muõ oâm caëp ñi nhöõng böôùc nhanh töø goùc ñöôøng phía bieån, vöôït qua saân quaàn vôït, ñi voøng quanh raøo tröôøng, ñi thaúng töø coång tröôøng oai veä böôùc voâ.
Vaøo thôøi chuùng toâi, hoïc troø raát sôï thaày. Chöông trình hoïc toaøn tieáng Phaùp neân chuùng toâi caøng sôï thaày hôn, bôûi chöng duø hoïc gioûi hay keùm thì hoïc thuoäc ñöôïc moät baøi toaùt yeáu 20 doøng vieát baèng tieáng Phaùp khoâng phaûi laø chuyeän deã. Chuùng toâi phaûi chaép chöõ naøy noái theo chöõ kia baèng trí nhôù, nhieàu khi hoaøn toaøn baèng trí nhôù chôù khoâng hieåu vì sao. Maø moät khi queân ñi moät chöõ thì ñaønh cöù ñöùng khöïng ra ñoù, aáp a aáp uùng, töïa nhö rôùt moät cuïc goã thì caû khoái goã choàng chaát leân nhau boãng ñoå suïp. Ñoá maø coù theå xeáp laïi. Thaày giaùo soát ruoät, saün caùi thöôùc gaïch vuït luoân cho moät vuït. Vaø caùc cuïc goã laên xa hôn, tan taùc.
Thaày naøo cuõng bieát ñaùnh hoïc troø. Ngoài nghó laïi thaáy thöông hôn traùch. Ngöôøi Phaùp khoâng ñem sang caùi roi. Toå tieân mình voùt roi ñeå saün, keøm theo baûn chæ daãn caùch duøng, "yeâu cho roi cho voït". Tieáng roi vun vuùt cuûa caùc thaày ñoà coøn vang voïng raát trong saùng trong taâm hoàn cuûa caùc thaày toâi. Caùc baäc phuï huynh döôøng nhö cuõng chæ an taâm khi nghe thaày giaùo ban phaùt tieáng roi xeù gioù. Soáng trong moät khoâng khí reøn nhaân caùch khaéc khoå nhö kieåu ñoù, moät oâng thaày coù löông taâm phaûi möôïn caùi thöôùc vaø con roi ñeå hoã trôï cho lôøi giaûng baøi. ÔÛ lôùp Nhì A, toâi hoïc thaày Huyønh Tieán. Thaày gaày, da traéng, noùi gioïng Quaûng. Khoâng bieát giôø naøy thaày coù coøn khoûe maïnh khoâng. Thaät laø boäi baïc khi hôn 50 naêm troâi qua toâi khoâng heà bieân ñöôïc moät caùi thö thaêm hoûi thaày. Vôùi nhieàu thaày khaùc toâi cuõng coù nieàm aân haän ñoù. Chôù chi moãi thaày ñeàu cho chuùng toâi bieát ñòa chæ chính thöùc - khoâng keå nhöõng dôøi ñoåi nhieäm sôû - thì hy voïng 20-30 naêm sau coøn lieân laïc thö tín ñöôïc daãu chæ laø muoân moät cuõng vaãn laø hy voïng.
Naêm lôùp Nhì B, toâi hoïc thaày Ngoâ Vaên Löông. Thaày ñaãm thaáp, noùi gioïng Haø Tónh. AÁn töôïng coøn löu laïi laø boä AÂu phuïc maøu ka-ki nhaït raát nhaõ thaày thöôøng maëc. Vaø maøu da maët traéng hoàng.
Thaày Traàn Só thì troâng cao raùo linh hoaït hôn thaày Löông. Ñöôïc phaân coâng daïy lôùp Nhaát laø moät vinh haïnh, vì hoïc sinh lôùp Nhaát, cuoái naêm thi baèng Rime (Primaire : Tieåu hoïc) laø ñöôïc xin boå laøm höông sö daïy lôùp Naêm, lôùp Tö ôû caùc tröôøng laøng. Höông sö ñöôïc neå hôn lyù tröôûng, phoù toång. Ñaõ vaäy, thaày coøn ñöùng teân vôùi oâng Kieåm hoïc Nguyeãn Ñình Caàm, saùng taùc cuoán Ñòa dö tænh Phuù Yeân. Tröôùc khi cuoán saùch ra ñôøi, chuùng toâi hoïc ôû loùp Tö phaûi cheùp baøi Ñòa dö tænh Phuù Yeân vaøo vôû ñeå hoïc thuoäc loøng. Ñi thi Sô hoïc yeáu löôïc, moân thi vieát coù hoûi ñòa dö tænh. Döôøng nhö hoïc sinh naøo cuõng ñeàu thuoäc laøu baøi ñoïc theâm "soâng Caàu vaø Tuy Hoøa" trong ñoù, baèng loái vaên bieàn ngaãu, thaày so saùnh: "Soâng Caàu laø ñaát thöøa löông, Tuy Hoøa laø nôi buoân baùn, Soâng Caàu laø baø giaø laõo luyeän, Tuy Hoøa laø coâ thieáu nöõ xuaân xanh". Thaày coù moät caùch ñaëc bieät theo doõi ñoân ñoác söï hoïc cuûa hoïc sinh mình: ñoù laø haèng ñeâm vaøo chaëng 8-9 giôø, thaày ñi raûo moät voøng nhöõng nhaø hoïc troø ôû caùc con ñöôøng laân caän coi thöû chuùng toâi coù ngoài nhaø hoïc baøi hay khoâng. Do vaäy maø coù nhöõng buoåi saùng thaày voâ lôùp keâu teân moät ñöùa baïn toâi, hoûi:- Hoài hoâm troø ñi ñaâu lang thang ôû tröôùc tieäm Chaán Thanh? Hoaëc:
- Hoài toái nhaø troø sao môùi 8 giôø maø ñaõ toái thui? Troø hoïc baøi trong toái haû?
Moät ñeâm kia thaày ñi qua nhaø oâng cöû Giaùp, nôi troø Huyønh vaø troø Duyeân, queâ ôû Goø Duoái ñang troï hoïc. Thaày nghe coù tieáng saùt phaït "Xì Roâ... Giaø Cô.. Ñaàm Chuoàng... Boài Bích..." Thaày laëng leõ heù coång böôùc voâ, ñöùng sau troø Huyønh ñang say söa caét baøi, chia baøi. Caùi mieäng cöù tía lia, cöôøi cöôøi noùi noùi, ñoâi tay cöù deûo queïo caét caét chia chia, chôït thaày ñaèng haéng ho moät tieáng ôû sau löng. Quay laïi. Ngoù leân. Trôøi ôi, cheát roài! Ríu ríu boán tay baøi laëng leõ ñöùng daäy, maét môû trao traùo nhö khæ bò raén thoâi mieân. Thaày cuùi löôïm boä baøi, laëng leõ ñi ra cöûa ngoõ.
Ai cuõng ñoaùn bieát ñöôïc hoâm sau loaïi baõo toá naøo noå ra giöõa lôùp. Boán tay baøi ruûi ro ñeàu laø hoïc troø lôùp Nhaát. Ngoaøi Huyønh vaø Duyeân, hai ngöôøi kia toâi queân maát teân.
Thaày hay duøng nhöõng caùch xöng hoâ "tuïi bay... ñöùa naøo...!" daãu khoâng tao nhaõ baèng "caùc em, caäu naøo, coâ aáy..." nhöng ñaày chaát thaân tình. Thaày la loái giaän döõ khi hoïc sinh khoâng thuoäc baøi, chuùng toâi sôï maø khoâng gheùt... Nhö vaäy hôn caùch nhaõ nhaën maø laïnh luøng, raát vaên minh cuûa nhieàu thaày coâ giaùo thuoäc theá heä sau naøy. Thaät gioáng nhö ñi coi haùt boäi. Hoài toâi coøn nhoû, keùp haùt ôû nhaø queâ ñoùng vai nònh heùt to ñeán noãi gaân coå noåi leân nhö daây chaõo, trôïn maét cô hoà toeùt luoân khoùe maét, vung tay vung chaân nhö ngöôøi ñaáu quyeàn treân voõ ñaøi. Naêm 1974 coi haùt boäi treân saân khaáu ñaëc bieät choïn loïc ôû Saøi Goøn. Y trang Thöôïng Haûi röïc rôõ, heä thoáng aùnh saùng vaø aâm thanh toái taân, ñaøo keùp xinh ñeïp thöôïng thaëng... nhöng haùt khoâng ra hôi thaäm chí muùa tay cuõng muùa löôøi bieáng. Ñoù, ñeïp thì coù ñeïp, coù tinh teá, coù quí phaùi... ñuû moïi öu ñieåm, nhöng thöïc chaát cuûa söï haùt thì... raát dôû. Nhö oâng thaày taän tình la maéng hoài xöa vaø coâ giaùo nhaõ nhaën thôøi nay. Lôùn leân, gaëp thaày, nghe thaày ñoái ñaõi baèng gioïng xung hoâ "tuïi bay..." quen thuoäc, chuùng toâi vui, vöøa theâm caûm ñoäng. Cho tôùi luùc tuoåi hôn 50, gaëp nhau, ngoài nhaéc chuyeän xöa, nhaéc ñeán thaày, chuùng toâi cöôøi thích thuù vaø theâm thöông thaày.
Nhöõng khoái oùc lyù luaän hình thöùc thöôøng ñoàng hoùa caùi moäc maïc thaân tình vôùi caùi thoâ loã, töôûng ai cuõng say meâ söï trôn laùng cuûa moät maùi toùc chaûi bi-aêng-tin eùp vuoát boùng nhaày. Hoï nghó raèng moät khuoân maët xaùc cheát phaán son chaûi goït ñuùng qui caùch haáp daãn hôn caùi aám aùp hoàn nhieân cuûa söï soáng.
Cöù gaàn cuoái nieân khoùa laø thaày ñöôïc cöû ñi chaám thi. Naêm ñoù, toâi nhôù thaày ñi chaám ôû Nha Trang. Luùc baáy giôø ñöôøng xe löûa xuyeân Ñoâng Döông môùi laøm ñöôïc hai ñoaïn: ñoaïn phía Baéc döøng laïi ôû Tourane (Ñaø Naüng), ñoaïn phía Nam döøng laïi ôû Nha Trang. Tourane coù xe thô do haõng STACA ñaûm traùch. Xe STACA daøi, roäng vaø cao nhö xe buyùt thôøi nay, sôn maøu xaùm traéng troâng thaät lòch söï. Haønh khaùch ngoài treân xe toaøn nhöõng ngöôøi sang troïng, khoâng nhö haønh khaùch ôû xe haøng (ôû mieàn Trung xe haøng laø xe chôû khaùch ñi ñöôøng ngaén, trong Nam goïi laø xe ñoø, coøn xe haøng chæ chuyeân duøng ñeå chôû haøng hoùa), aùo quaàn xoác xeách. Thaày gheù ñoùn xe ôû nhaø daây theùp (böu ñieän) tröôùc maët tröôøng, caùch tröôøng 100 thöôùc. Khi xe chaïy qua tröôøng, nhìn thaáy thaày ngoài oai veä trong xe, maët nhìn ra tröôùc. Thôøi ñoù khaùch ñi xe haøng phaûi ngoài treân nhöõng baêng goã keâ doïc thaân xe, löng quay ra hoâng xe thaønh thöû ôû döôùi ñaát nhìn leân chæ toaøn thaáy nhöõng löng ngöôøi. Coøn ngöôøi ngoài treân hai baêng thì ñaâu maët vaøo nhau neân suoát ñoaïn ñöôøng tröôøng cöù phaûi nhìn maët ngöôøi ngoài tröôùc. Coù traûi qua caûnh khoå nhoïc ñoù môùi hieåu ñöôïc söï sang quí cuûa moät tö theá ngoài nhìn ra tröôùc xe, thong thaû, roäng raõi, khoâng nhö xe haøng ngöôøi naøy giô tay vòn traàn xe cho khoûi teù nghieâng, ngöôøi kia neùp vaøo naùch ngöôøi noï, ngöôøi khaùc chaân bò keïp giöõa hai ñuøi cuûa ngöôøi thöù tö. Chieác xe STACA huøng duõng löôùt tôùi, bôùt toác ñoä, löôïn qua cöûa. Chuùng toâi ñöùng ngoaøi giô noùn chaøo, vaø thaày töôi cöôøi raïng rôõ chaøo laïi. Thaät laø vinh quang! Vaøi chuïc naêm sau toâi cuõng ñi daïy hoïc vaø cuõng ñöôïc cöû ñi chaám thi, ñi caû baèng maùy bay nöõa, nhöng caùi haøo quang röïc rôõ toâi nhaän thaáy nôi thaày ngaøy tröôùc, toâi khoâng coù nôi toâi. Ngöôøi Trung Hoa coù noùi "Töï kyû vaên chöông, tha nhaân theâ thieáp" coù nghóa laø vôï ngöôøi thì ñeïp, vaên mình thì hay. Chaúng leõ haøo quang laïi gioáng nhö theâ thieáp hay sao?
Vôùi caùi nhìn cuûa toâi luùc ñoù thì töông lai höùa heïn nhieàu trieån voïng thaønh ñaït cho thaày. Laáy oâng Kieåm hoïc Nguyeãn Ñình Caàm laøm tieâu chuaån thì toâi ñinh ninh chæ vaøi naêm nöõa thaày seõ thi ñaäu vaøo ngaïch Huaán ñaïo laø moät ngaïch hoïc quan. Nhìn söï tín nhieäm cuûa caáp treân ñaët nôi thaày vaø cung caùch laøm vieäc tích cöïc cuûa thaày thì ñoaùn ñöôïc. Muøa heø naøo cuõng vaäy, toâi cöù nghe maáy oâng höông sö taäp hoïp veà Soâng Caàu ñeå hoïc sö phaïm vaø hoï nhaéc ñeán thaày, moät trong nhöõng ngöôøi huaán luyeän höôùng daãn saéc saûo maø hoï toû yù neå sôï.
Nhaø thaày ôû naèm trong moät khu vöôøn nhoû nhìn ra bieån. Toâi löu yù ñeán nhöõng chuøm ti-goân nôû hoa maøu hoàng treân loái ñi. Khaùc vôùi nhöõng cuùc, vaïn thoï, töôøng vi... moïc laâu ñôøi treân vuøng ñaát queâ höông, hoa ti-goân nhö môùi ñöôïc nhaäp caûng töø moät laân quoác haûi ñaûo naøo doù neân chæ môùi hieän dieän ôû vaøi ngoâi nhaø nôi thaønh phoá. Maøu hoàng raát töôi laùm maùt caû moät khung caûnh. Ngoâi nhaø thaày môùi caát, coù gioù bieån thoåi maùt suoát ngaøy, coù aùnh saùng maët trôøi doïi naéng suoát ngaøy, coù hoa nôû röïc rôõ treân loái ñi... ñôøi soáng cuûa thaày thaät eâm ñeàm. Caùc thaày giaùo khaùc vaø haàu heát caùc oâng thoâng, oâng phaùn ñeàu phaûi thueâ nhaø ôû ngay treân phoá. Thaày ñoác Nguyeãn Vieát Nguyeân - maõi ñeán khi oâng Phaïm Quyønh laøm Thöôïng thö boä Quoác gia Giaùo duïc môùi ñaët teân "Hieäu tröôûng" - Ngöôøi Thanh Hoùa, maët ñeïp vaø phuùc haäu thì thueâ moät caên phoá cuûa anh Neân, tröôùc tieäm oâng Bang Chín. Caên phoá cuûa thaày Huy - hoïc troø öa keâu laø thaày Huy luøn - naèm ôû phía caàu Thò Thaïc thì vöøa thaáp vöøa heïp. Ñaõ vaäy maø thaày coøn döïng moät thuøng nuoâi ong maät nôi maùi hieân khieán treû con, ngöôøi lôùn cöù taáp naäp nom doøm. Baày ong thì bay vuø vuø suoát ngaøy. Chæ caàn 100 con maø moãi con cöù bay löôïn 100 voøng laø soá ong töôûng ñaâu tôùi möôøi vaïn.
Ñaäu Tieåu hoïc xong, toâi giaõ töø Soâng Caàu ñi Qui Nhôn hoïc Trung hoïc. Roài cöù theá con ñöôøng hoïc vaán daãn toâi ñi caøng xa, nhöõng caûnh môùi Haø Noäi, Ñaø Laït, Saøi Goøn, nguy nga nhoän nhòp caøng laøm toâi yeâu caùi vaéng laëng hieàn hoøa cuûa Soâng Caàu, nhö yeâu ngöôøi baïn gaùi ñaàu tieân ngaây thô, ít noùi. Möôøi laêm naêm sau, ngaãu nhieân toâi ñöôïc ñieàu ñoäng veà daïy taïi tröôøng Trung hoïc Löông Vaên Chaùnh nôi thaày laøm Hieäu tröôûng. Roài laïi ngaãu nhieân, ba naêm sau thaày ñi nhaäm chöùc Tröôûng ty Giaùo duïc, toâi thay thaày laøm hieäu tröôûng tröôøng Löông Vaên Chaùnh. Sau hieäp ñònh Geneøve laïi theâm moät söï ngaãu nhieân thöù ba: thaày ôû Saøi Goøn, toâi ôû Nha Trang ñeàu ñi daïy thueâ ôû caùc tröôøng tö thuïc. Naêm 1983, thaày töø Saøi goøn ra, coù gheù thaêm toâi. Toâi xuùc ñoäng vì loøng aân caàn cuûa thaày, caøng xuùc ñoäng vì nhìn daáu veát thôøi gian nôi "ngöôøi huøng thuôû nhoû" cuûa toâi. Thaèng hoïc troø töøng sôï thaày laø toâi maø toùc ñaõ nhieàu sôïi traéng roài, huoáng chi baäc toân sö cuûa noù. Maét thaày ñaõ yeáu. A quelque chose, malheur est bon, caùi baát haïnh nhieàu khi cuõng coù ích. Chaéc thaày khoâng coøn soi göông nöõa ñeâ khoûi nhìn thaáy boùng mình trong göông. Maét toâi coøn saùng, nhöng may nhôø caùi göông nôi tuû aùo toâi noù môø neân baèng moät thaùi ñoä quaân töû cao khieát vaø vôùi moät loøng nhaân aùi voâ bieân, noù xoùa ñi nhöõng khuyeát ñieåm nôi khuoân maët toâi, noù chæ phaûn chieáu laïi baèng nhöõng neùt môø aûo. Maø phaøm caùi gì môø aûo thì troâng cuõng ñeïp. Hoâm 20 thaùng 11, ngaøy nhaø giaùo, laø moät thaày giaùo nieân tröôûng, toâi ñöôïc môøi leân phaùt bieåu. Giôø giaûi lao, moät thaày keùm toâi chöøng 5-7 tuoåi tieán tôùi baét tay: "Xin chaøo laõo sö". Toâi thaân aùi caàm hai tay ngöôøi baïn, caûm ôn, vöøa noùi: - Toâi muoán chöõ "sö" coù boä Khuyeån moät beân (caùch vieát chöõ Haùn. Chöõ SÖ (thaày) neáu theâm boä Khuyeån ôû tröôùc thì coù nghóa laø "con sö töû". "Laõo sö" laø con sö töû giaø, chôù khoâng phaûi laø ngöôøi thaày giaùo giaø. Thaày giaùo phaûi coù coát caùch cuûa sö töû, khoâng ñöôïc coù coát caùch cuûa loaøi caùo, loaøi choàn.
Thaày toâi! Con sö töû cuûa vuøng röøng nuùi Hoùc Laù! Vì thaày maø toâi yeâu caùi teân Hoùc Laù, teân cuûa vuøng queâ höông thaày. Cöù nghó ñeán thaày laø toâi thaáy caùnh doàng Chôï Ñeøo, treân ñoù moät boùng hoïc sinh laàm luõi caàn maãn böôùc, baét ñaàu laø nhöõng böôùc ruït reø, tieáp theo laø nhöõng buôùc maïnh daïn hôn, vöõng chaéc hôn, kieâu haõnh hôn, nhöõng böôùc ñi tôùi.
... Maãu chuyeän treân, toâi vieát gôûi taëng moät thaày hoïc cuõ nhaân sinh nhaät thöù 75 cuûa thaày. Toâi coù nhaén ruû vaøi ngöôøi baïn cuøng laøm. Hoï "öø" nhöng roát cuoäc khoâng ai thöïc hieän. Ngaãu nhieân sau ñoù, moät coâ hoïc troø cuõ, vöøa coù hoïc toâi vöøa coù hoïc thaày, tôùi thaêm. Toâi trao cho coâ ñoïc. Ñoïc vöø xong, coâ phaûn öùng:
- Nhöng "thaày" khoâng coâng baèng. Thöông neå hoïc sinh ñeïp giaøu. Coi thöôøng hoïc sinh ngheøo.
Toâi cöôøi nheï haøng:
- Toâi bieát. Vaø chính toâi ñaây cuõng töøng laø naïn nhaân.
Coâ hoïc troø cuõ môû to maét ngaïc nhieân.
Toâi nhôø trôøi hoïc khaù, ñöùng nhaát nhì trong lôùp. Nhöng toâi xuaát thaân töø nhaø queâ thì laøm sao thaày khoâng cöng Leâ Phuùc Haùn con quan AÙn Saùt, cöng Hoà Thò Yeán con oâng chuû Daây theùp... hôn toâi? Ngaøy Teát cha toâi ñoùn xe ñi hôn 20 caây soá, mang theo neáp töôïng giaõ thaät traéng vaø con gaø coà thieán ñeå teát thaày theo tuïc leä Nho hoïc maø cha toâi chòu aûnh höôûng. Cha toâi ñaâu coù ngôø nhöõng phuï huynh ôû thaønh thò laø con quan Tuaàn Vuõ, quan Tham Luïc loä, thaày Phaùn toøa söù, oâng chuû tieäm buoân Hoa kieàu, chuû haõng xe, chuû khaùch saïn. Hoï ñi teát thaày nhöõng boâm, nho, taùo, xaù lò... nhöõng xaáp haøng Caåm Chaâu, Thöôïng Haûi ñeå may aùo daøi. hoï ñi tôùi baèng xe laùng boùng. Chæ caàn moät thoaùng maét nhìn laø cha toâi ñaõ caûm thaáy buoàn. Toâi noùi toâi cuõng laø naïn nhaân laø yù ñoù. Nhöng maø naøy coâ Lieân Vuõ (teân coâ hoïc troø cuõ), ta chæ neân nhìn phía ñeïp cuûa cuoäc ñôøi. Thaày lôùn tuoåi roài, sinh nhaät nhaän quaø vaø lôøi chuùc tuïng laø chuyeän thöôøng tình. Toâi ôû xa, gôïi nhôù vaøi "kyû nieäm ñeïp" thaày thöôûng thöùc laâu heát hôn.
Quaû ñoù laø moät caùch soáng ñaïm baïc vöøa taàm khaû naêng cuûa nhieàu ngöôøi. Laøm ngheà daïy hoïc, cöù gaàn ngaøy nghæ heø laø toâi baûo hoïc sinh vieát keå laïi nhöõng kyû nieäm trong lôùp, raát ngaén, raát goïn, chæ caàn nhaéc sô laïi söï vieäc. Vieát treân tôø giaáy lôùn nhoû gì cuõng ñöôïc. Toâi gom nhöõng tôø giaáy ñoù veà ñoùng thaønh taäp. Möôøi naêm, hai möôi naêm sau môû ra ñoïc laïi, queân raèng toùc mình ñang baïc, töôûng mình ñang caàm vieân phaán ñöùng tröôùc baûng ñen.
Quanh ta ngöôøi ta than khoå, hai möôi tuoåi coøn than huoáng keû saùu möôi, baûy möôi. Vaø thöôøng ta chæ lo caùi khoå cuûa ta maø queân giaûi khoå giuùp ngöôøi. Toâi gôïi nhôù nhöõng kyû nieäm ñeïp cho thaày laø nhaèm taïo moät nieàm vui nhoû, giaûi moät noãi khoå nhoû cho thaày toâi ñoù. Vì ai khoûi khoå? Khoâng coù caùi khoå lôùn thì ngöôøi ta coá tìm nhöõng caùi khoå nhoû ñeå maø khoå.
*
* *
Laàn ñaàu tieân taäp ñöùng saép haøng, taäp giôû muõ chaøo, taäp voøng tay ngoài im, taäp giô tay xin noùi. Y nhö môùi ngaøy naøo meï taäp ñöùng taäp ñi.
Ñöøng naëng lôøi ñoái vôùi quan nieäm Quaân Sö Phuï maø gheùt laây vò trí cuûa thaày giaùo. Vaøo caùi thôøi moäng muoäi xa xöa, noâng nghieäp thoâ sô ñoù, ngöôøi ñaøn oâng coù uy quyeàn lôùn nhaát laø vua. Roài tôùi ngöôøi ñaøn oâng coù nhieàu chöõ nghóa vaø truyeàn daïy chöõ nghóa, môû ñöôøng cho con chaùu mình thi cöû ñoã ñaït, ñoù laø oâng thaày. Ngöôøi cha khieâm toán nhaän ñòa vò thöù ba vì cha thöôøng laø noâng daân ít noùi, oâng thôï caàn cuø. Maø coù chi phaûi ganh ngheùt oâng thaày, vì oâng thaày, thaày ñoà, thì luoân luoân ngheøo, vaên chöông thöông tình taëng cho hai chöõ "thanh baïch", khoâng nôõ noùi traéng ra laø "baàn khoå". Vaø thôøi nay thì cuõng ñaâu coù khaùc maáy thôøi xöa?
Chöa daùm keå raèng caùc baäc thoâng thaùi thôøi xa xöa ñeàu ñoùng vai thaày chôù ít ai ñoùng vai teå töôùng. Nhö Ñöùc Khoång Töû, vaïn theá sö bieåu maø khoâng maáy ai khoâng bieát. Ngöôøi thaày coù söùc hoïc uyeân baùc, bieát con vaät ñaøo ôû döôùi ñaát nöôùc loã laø con Phaàn döông chôù nhaát ñònh khoâng phaûi laø con choù, bieát vaät laï vôùt ñöôïc ôû soâng Ñaïi giang nöôùc Sôû laø traùi beøo, böûa ra ngoït nhö maät, bieát dò nhaân ôû nöôùc Traàn caàm giaùo ñaâm mình laø con caù chieâm Ñaïi ngö, bieát con chim lôùn mình ñen coå traéng, coù moät chaân ôû nöôùc Teà laø con Thöôïng döông, bay ñeán ñaâu laø nôi ñoù coù möa to luït lôùn. Ngöôøi thaày ñoù suoát ñôøi chu du traûi khaép baûy nöôùc Loã, Veä, Toáng, Trònh, Taán, Taàn, Sôû. Coù hoài laøm tôùi Töôùng quoác, coù hoài ngoài giaûng cho hoïc troø döôùi moät goác caây (quan Tö maõ thaáy ngöùa maét lieàn sai chaët goác!), coù hoài nhòn ñoùi ba ngaøy maø vaãn ñieàm nhieân ngoài gaûy ñaøn, ñoïc saùch. Suoát ñôøi chaêm daïy Leã, Nghóa, Lieâm, Sæ, boû nöôùc Loã ra ñi vì vua Loã thieáu Leã, boû nöôùc Veä ra ñi vì vua Veä thieáu Ñöùc.
Baäc thaày ôû AÙ Ñoâng laø vaäy, coøn ôû phöông Taây? Laàn trang söû cuõ thaáy oâng Socrate. Laï thay, cuõng ñoàng thôøi vôùi Khoång Töû, nhích nhau chaúng maáy naêm, khi Khoång Töû qua ñôøi thì Socrate leân chín.
Socrate, ñoù laø moät ngöôøi khieâm toán hieàn laønh, maëc aùo sôøn vai, ñi chaân traàn ngao du treân nhöõng con ñöôøng cuûa thuû ñoâ Hy Laïp, noùi chuyeän vôùi moïi ngöôøi veà nhöõng ñeà muïc taàm thöôøng: thôøi tieát, muøa maøng, chôï buùa... Nhöng khi giaõ töø; keû ñoái thoaïi chôït nhìn thaáy caùi oâng maët muõi xaáu trai ñoù coù noùi cho mình moät caùi gì ñoù khieán mình suy nghó vaø mình ñang hieåu mình hôn. Ngheä thuaät cuûa thaày Socrate ñoù. Thaày chæ ñaët nhöõng caâu hoûi vaø ngöôøi hoïc troø hoïc suy nghó. Thaày môû maét cho hoï hieåu laø hoï chöa bieát ñöôïc bao nhieâu, chöa bieát ñuùng vaø khieán hoï öôùc muoán nhöõng hieåu bieát chaân chính. Thaày so saùnh phöông phaùp giaùo duïc cuûa mình vôùi phöông phaùp ñôõ ñeû, - maãu thaân cuûa thaày laø moät baø muï - giuùp trí tueä con ngöôøi ñeû ra caùi Chaân lyù maø noù coù mang saün trong ñoù.
Ñeä töû theo Socrate caøng ngaøy caøng ñoâng vaø nhöõng quan nieäm môùi cuûa oâng khieán oâng coù nhieàu keû thuø. Ngay caû nhieàu baäc phuï huynh cuõng khoâng baèng loøng vì ñaàu oùc con em hoï traøn ngaäp nhöõng suy nghó môùi. Vaø oâng bò ñöa ra toøa, laáy côù laø oâng phæ baùng chaân lyù, phæ baùng thaàn linh vaø laøm hö giôùi treû. OÂng traû lôøi raát ít, khoâng töï baøo chöõa. Toøa tuyeân aùn töû hình. OÂng töø choái khoâng xin giaûm aùn, hy voïng raèng caùi cheát cuûa mình seõ khaéc saâu vaøo löông taâm cuûa ngöôøi coâng nhaân Nhaõ Ñieån, baây giôø vaø caû ôû theá heä töông lai, coøn huøng hoàn hôn caû nhöõng lôøi rao giaûng.
Trong nguïc thaát, oâng uoáng caïn ly thuoác ñoäc moät caùch bình tónh, caùc ñeä töû bao quanh oâng, nöôùc maét chaûy roøng. Ñeä töû Criton vuoát maét cho thaày.
Lyù töôûng cuûa ngöôøi Thaày vó ñaïi (chöõ duøng cuûa söû gia: grand Maître) ñöôïc caùc moân sinh khai trieån thaønh nhöõng moân phaùi, trong soá coù nhöõng moân phaùi töôûng nhö traùi ngöôïc nhau: phaùi Khuyeån nho, phaùi khaéc kyû, phaùi Höôûng laïc... Ñeä töû saùng choùi nhaát cuûa Socrate laø Platon, ñöôïc ngöôøi ñôøi toân vinh laø "oâng vua cuûa ngaønh Trieát hoïc", ngöôøi ñöôïc Hoaøng ñeá Denys tieáp long troïng nhö tieáp moät vò quaân vöông. Ñeä töû cuûa Platon laø Aristote, thaày hoïc cuûa A-Lòch-Sôn Ñaïi ñeá, nhaø thoâng thaùi toaøn dieän maø thôøi Trung coå ñaõ toân vinh laø "Thaày cuûa moïi khoa hoïc". Thaät laø thôøi ñaïi hoaøng kim cuûa söï keá tuïc thaày troø!
ÔÛ ta thuôû xöa, ngheà daïy hoïc ñaõ thaønh caùi nghieäp cuûa ngöôøi bieát chöõ. Nhaø Nho khi coøn haøn só, khi thi ñaäu ñôïi boå ra laøm quan, khi hoài höu hoaëc khi phaûi treo aán töø quan lui veà aån daät... ñeàu môû tröôøng daïy hoïc. Tröôøng chæ sô saøi moät maùi tranh ñaõ ñuû, khoûi thuû tuïc xin giaáy pheùp kinh doanh. Hoïc khoâng phaûi nhieàu moân neân khoûi caàn môøi nhieàu thaày chuyeân moân. Thænh thoaûng lòch söû coù neâu teân nhöõng baäc thaày khaû kính, coù kieán thöùc uyeân thaâm, coù ñaïo ñöùc cao khieát, coù moân ñeä thaønh ñaït. Tieâu bieåu laø thaày Chu Vaên An ñôøi Traàn, thanh lieâm chính tröïc, daâng sôù xin cheùm baûy gian thaàn, vua khoâng nghe lieàn töø quan lui veà aån giaät, môû tröôøng daïy hoïc, ñaøo taïo nhieàu moân sinh hieån ñaït nhö Phaïm Sö Maïnh...). Chöøng nhö danh nhaân vaên hoùa naøo cuõng töøng laø thaày giaùo: Phan Huy Chuù, Buøi Höõu Nghóa, Ñaëng Huy Tröù, Phan Vaên Trò, Nguyeãn Ñình Chieåu, Nguyeãn Khuyeán...
Thaày coâ giaùo hoâm naykhoâng daùm saùnh vôùi nhöõng baäc sö bieåu ñoù. Tröôøng sö phaïm ñaïo taïo nhöõng thaày coâ giaùo daïy ñuùng chöông trình, daïy coù löông taâm, vaø chæ baáy nhieâu ñoù thoâi, hoïc sinh vaø phuï huynh ñaõ phaûi coù boån phaän ñoái xöû coù nhaân coù nghóa. Ñöøng nhö baø phuï huynh noï yû mình coù saïp buoân lôùn, quen thaân vôùi caáp tænh caáp khu, moät hoâm nhaän ñöôïc giaáy coâ giaùo chuû nhieäm thoâng baùo con mình voâ kyû luaät lieàn ñôïi tôùi giôø coâ, xoâng thaúng voâ lôùp, taùt tai ñaám ñaù tuùi buïi ñöùa con, chöûi maéng aàm yõ roài huøng duõng boû ñi ra. Khieán toâi chôït nhôù tôùi cuoäc dieän kieán giöõa A-Lòch- Sôn Ñaïi ñeá vôùi nhaø hieàn trieát Diogeøne thuoäc moân phaùi Khuyeån nho.
Diogeøne soáng vôùi moät con choù, ôû trong moät caùi thuøng goã, haïn cheá toái ña nhu caàu ñeán möùc moät caùi moät caùi cheùn ñeå muùc nöôùc uoáng cuõng neùm ñi khi thaáy hai baøn tay buïm laïi cuõng höùng ñöôïc nöôùc. Nghe danh nhaø hieàn trieát, moät hoâm Ñaïi ñeá ñeán ñöùng caïnh caùi thuøng leã ñoä thöa:
- Tieân sinh coù caàn gì, quaû nhaân xin...
Trieát gia traû lôøi:
- Ta caàn ngöôi ñöùng xe ra ñeå naéng doïi ñöôïc voâ cöûa thuøng.
Töôùng tuøy tuøng ruùt göôm toan cheùm teân voâ leã (ngheà chuyeân moân maø!), nhöng vua gaït ñi, noùi:
- Neáu ta khoâng laø A-Lòch-Sôn thì ta muoán ñöôïc laø Diogeøne.
A-Lòch-Sôn troïng Diogeøne nhö troïng thaày mình, ngöôøi thaày maø nhaø vua ñaõ töøng noùi: "Sinh ra ta laø cha ta, Hoaøng ñeá Philippe. Daïy ta soáng xöùng ñaùng laø thaày ta, Aristote".
Leân ngoâi naêm 20 tuoåi maø ñaùnh Ñoâng deïp Baéc, xua quaân töø Hy Laïp sang taän Ba Tö, AÁn Ñoä, caùi theá anh huøng, nhöng nhaø vua bieát cuùi ñaàu tröôùc caùi Ñöùc cuûa baäc haøn só. Thöû ñaët baø phuï huynh chuû saïp vaøo ñòa vò nhaø vua, thì baø seõ ñaù cho caùi thuøng laên loâng loác maáy chuïc voøng!
"Nhaát töï vi sö, baùn töï vi sö", vaäy maø toâi gaëp tröôøng hôïp coù ngöôøi hoïc troø cuõ xöng hoâ vôùi toâi baèng "anh". Toâi hoaøn toaøn khoâng caûm thaáy bò xuùc phaïm maø chæ thaáy thöông haïi cho anh ta. Roõ raøng laø anh ta coù toû ra luùng tuùng khi saép phaûi choïn giöõa hai tieáng "thaày" vaø "anh". Toâi muoán voã vai thaân maät an uûi: "Sao em khoå chi vaäy?" Tieáng "thaày" coù gì laø cao giaù ñaâu maø em phaûi caân nhaéc? Xung quanh ta thieân haï duøng tieáng "thaày" khoûe ru maø: thaày thuoác, thaày cuùng, thaày voõ, thaày phuø thuûy, thaày ñòa!..."
Keû aùc taâm nghó vaø ngöôøi aùc khaåu noùi: truyeàn ñaït kieán thöùc cho hoïc sinh thì noùi coù coâng ôn gì? Chæ laø ngheà sinh nhai, coøn nheï hôn ngheà ñaép ñöôøng, khoûe hôn ngheà böûa cuûi. Kieán thöùc thöùc ñoù cuûa danh nhaân kim coå chôù ñaâu phaûi cuûa chính thaày coâ maø phaûi thaùn phuïc? Vaäy laø bao nhieâu caùi ôn phuûi ñi, baáy nhieâu caùi oaùn laõnh ñuû, vì kieán thöùc truyeàn rao, hoïc sinh phaûi nghe, phaûi hoïc, phaûi thuoäc, phaûi bieát vaän duïng ñeå laøm baøi. Löôøi hoïc, caåu thaû, laøm sai, thaày coâ phaûi la phaûi phaït, vaäy laø mang oaùn. Gaëp phuï huynh coù quyeàn coù chöùc thì töø oaùn chuyeån sang uy hieáp.
Coù moät laàn moät baø meï caàm tôø ñôn ñeán tröôøng kieän coâ giaùo. Toâi môøi ngoài nôi phoøng khaùch vaø môû lôøi tröôùc:
- Toâi bieát vuï naøy. Con baø veà meùt laø bò coâ giaùo baït tai. Coâ giaùo noùi khoâng. Khoâng coù ai laøm nhaân chöùng. Nhöng maø ñoâi co chöùng taù laøm gì, chuùng ta cuøng giaûi quyeát caùi caên baûn. Con baø ñöôïc baø cöng, hoïc löôøi vaø hoãn vôùi coâ giaùo töø lôùp Moät. Coâ giaùo raày la, caûnh caùo nhöng baø beânh con: aên hieáp laïi coâ giaùo. Leân lôùp 2 cuõng vaäy, lôùp 3, lôùp 4 vaø baây giôø lôùp 5 ñeàu cuõng vaäy. Noäi dung ñang raát bi ñaùt maø baø ñaâu coù hieåu. Con baø khoâng hoïc thì söùc ñaâu maø leân lôùp? Nhöng ñeå hoïc laïi moät naêm nöõa thì coâ giaùo chòu sao noåi vôùi noù, vôùi baø? Vaäy laø naâng ñieåm, cho leân. Cöù lieân tieáp nhö vaäy. Roát cuoäc nay hoïc lôùp 5 maø trình ñoä ñaâu chöøng tôùi lôùp 3 röôõi. Maø phaøm hoïc keùm thì ngoài nghe giaûng khoâng hieåu, phaûi nghòch phaù. Baø ôi, roát cuoäc coâ giaùo naøo ruûi daïy truùng con baø ñeàu cuõng phaûi nhaãn naïi chòu ñöïng cho qua naêm hoïc, chòu khoù ngoài tuïng nieäm moät traêm chöõ NHAÃN. Nhöng coøn baø, thöa baø, baø seõ phaûi khoå vôùi noù suoát cuoäc ñôøi baø.
Ngöôøi ñaøn baø chaêm chaêm nhìn toâi. Caùi ñôn kieän ñeán cuoän troøn khaù lôùn, giôø nhö ñöôïc xeáp cho nhoû laïi.
Nhaø giaùo bò uy hieáp boán beà. Laø ngöôøi thôï xaây, nhöng taâm hoàn hoïc troø ñaâu coù deã uoán nhö caây, nhö gaïch? Quaû laø coù moät soá ít nhaø giaùo keùm phaåm chaát nhöng taïi sao laïi vin vaøo soá ít nhoû nhoi naøy ñeå phuû nhaän caøi ña soá lôùn lao kia?
Rieâng ngöôøi hoïc troø cuõ ngoài noùi chuyeän vôùi thaày, vieát thö thaêm thaày thì coøn ñöôïc höôûng theâm moät nieàm vui ích kyû: ñoù laø thaáy mình vaãn coøn treû. Bôûi moät khi caùc baäc tröôûng thöôïng: cha, meï, thaày giaùo ñeàu töø traàn thì mình seõ caûm thaáy coâ ñoäc laï thöôøng, mình nhö giaø ñi trong phuùt choác. Nhö nhöõng ngaøy caây coå thuï ngaõ xuoáng, caùc caây nhoû baáy laâu neùp boùng chôït bò phôi traàn ra chòu ñöïng naéng, gioù, möa.
Gaéng taïo nieàm caûm thoâng, nieàm an uûi cho caùc thaày coâ giaùo ñeå ngaøy ngaøy hoï daïy doã con cuûa baïn trong nieàm vui. Cuõng deã hieåu thoâi maø: khi coù nöôùc maùt töôùi ñeàu, buïi thuùy cuùc nôû nhöõng ñoùa hoa röïc rôõ. Vaø con cuûa baïn ñang ngoài vaây quanh, höôûng höông saéc cuûa hoa.
Coøn thaày coâ giaùo cuõ thì coù mong chôø gì ôû baïn ñaâu? Vì vaäy maø moät lôøi thaêm hoûi ñuû ñem laïi nieàm vui thanh khieát.
Voõ Hoàng
[ Trôû Veà ]