|
Môùi ñaây ñaõ ñöôïc giôùi thieäu moät coâng trình ñòa lyù hoïc lòch söû ñoà soä cuûa Quoác söû quaùn trieàu Nguyeãn ra ñôøi cuoái tk XIX: Ñoàng Khaùnh Ñòa dö chí (1).
Nay
cuõng caàn giôùi thieäu moät coâng
trình lòch söû - vaên hoùa vaøo
loaïi ñoà soä nhaát cuûa trieàu
Nguyeãn xuaát hieän giöõa tk XIX : Khaâm
Ñònh Ñaïi Nam Hoäi Ñieån Söï
Leä.
Coù theå xem ñoù laø hai neùt son röïc rôõ cuûa vaên hoùa vaø khoa hoïc nhaân vaên thôøi ñaïi quaân chuû ñaõ qua.
Chuùng ta bieát Minh Maïng moät trong nhöõng vua coù vaên hoùa (cultiveù) cuûa thôøi ñaïi, trò vì töø 1820 ñeán 1840, ñaõ thaønh laäp hai cô quan lôùn: Quoác söû quaùn vaø Noäi caùc.
Quoác söû quaùn ñaõ ñeå laïi ngoùt moät traêm coâng trình söû hoïc, ñòa lyù hoïc, vaên hoïc, myõ hoïc ... nhö Ñaïi Nam Nhaát thoáng chí, Ñaïi Nam Thöïc luïc, Ñaïi Nam Lieät truyeän, Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc, Minh Maïng chính yeáu, Minh Maïng taáu nghò, Minh Maïng ngöï cheá vaên, Töï Ñöùc ngöï cheá thi, Ngöï ñeà Danh thaéng ñoà hoäi thi taäp, Ngöï ñeà Thaàn kinh nhò thaäp ñoà hoäi thi taäp, Ngöï ñeà Nhaân vaät ñoà hoäi thi taäp, Ngöï ñeà Coå tích ñoà hoäi thi taäp(2) ... v.v...*
Beân caïnh Quoác söû quaùn, trieàu Nguyeãn coù moät cô quan lôùn nöûa chính trò, nöûa vaên hoùa: Noäi caùc. Noù vöøa chuyeân giöõ coâng vieäc aán chöông, giaáy tôø, soå saùch caùc cô quan cuûa trieàu ñình, vöøa coù nhieäm vuï ghi cheùp lôøi noùi vieäc laøm cuûa caùc vua, coâng taùc cuûa caùc boä, vieän, ty, phuû, caùc ñieån cheá cuûa trieàu ñình ñaõ ñem thi haønh. Vôùi chöùc naêng aáy, noù ñaõ soaïn thaûo moät khoái löôïng coâng vaên khoång loà ñöôïc caùc vua xem xeùt ( " ngöï laõm " ) vaø pheâ duyeät baèng möïc son (" chaâu pheâ " hay " chaâu buùt " ). Ñoù laø boä "Chaâu baûn" goàm 3200 taäp veà caùc trieàu vua töø Gia Long ñeán Baûo Ñaïi, moãi taäp khoaûng 600 trang giaáy leänh hoäi. Coù theå xem ñoù laø boä Coâng baùo ( Journal Officiel ) cuûa trieàu Nguyeãn ( 1802 - 1945 ) maø ñeán naêm 1955, sau nhieàu côn binh löûa, chæ coøn soùt laïi 611 taäp (3).
Trong soá nhöõng boä saùch do Noäi caùc soaïn thaûo vaø xuaát baûn, coâng trình coù giaù trò nhaát laø Khaâm ñònh Ñaïi Nam Hoäi ñieån Söï leä ( töø nay goïi taét laø Hoäi ñieån ).
Trong lòch söû caùc cheá ñoä quaân chuû ôû Ñoâng AÙ (Vieät Nam, Trung Quoác, Nhaät Baûn, Trieàu Tieân) moãi trieàu ñaïi ñeàu toå chöùc bieân soaïn hoäi ñieån (coøn goïi laø ñaïi ñieån hay chính ñieån) cuûa trieàu ñaïi mình. ÔÛ Trung quoác caùc trieàu Ñöôøng, Toáng, Nguyeân, Minh, Thanh ñeàu coù hoäi ñieån, boä saùch ghi laïi caùc coâng vaên vaø caùc söï kieän lôùn cuûa trieàu ñaïi. Gs. Traàn Vaên Kheâ khi tham khaûo Ñaïi Thanh Hoäi ñieån Söï leä ñaõ phaùt hieän nhöõng ghi cheùp chi tieát veà 9 loaïi nhaïc nöôùc ngoaøi coù maët taïi trieàu ñình nhaø Thanh cuoái theá kyû XVIII trong ñoù coù daøn "An Nam quoác nhaïc" do vua Quang Trung gôûi sang cuøng vôùi söù boä Ñaïi Vieät (4).
ÔÛ nöôùc ta thôøi Nguyeãn, thôøi Traàn ñaõ coù Hoaøng trieàu Ñaïi ñieån, thôøi Leâ trung höng coù Quoác trieàu Hoäi ñieån (coøn goïi laø Leâ trieàu Hoäi ñieån), thôøi Leâ maït coù Quoác trieàu Chính ñieån luïc.*
Hoäi ñieån trieàu Nguyeãn ñaõ vöôït xa caùc hoäi ñieån, ñaïi ñieån hay chính ñieån caùc trieàu ñaïi tröôùc. Neáu ñöôïc dòch thuaät (töø chöõ Haùn) vaø xuaát baûn ñaày ñuû ñoù seõ laø boä saùch daøy hôn moät vaïn trang.
Hoäi ñieån ghi cheùp khaù ñaày ñuû caùc coâng vaên (chieáu chæ, taáu sôù, phieán duï) cuûa trieàu ñình veà caùc vieäc ñaõ ñem ra thi haønh thuoäc taát caû
- caùc boä (Laïi, Hoä, Leã, Binh, Hình, Coâng)Ghi cheùp laïi caùc coâng vaên vaø caùc söï kieän chính, caùc sinh hoaït lôùn töø Gia Long naêm thöù nhaát (1802) ñeán Duy Taân naêm thöù 8 (1914), Hoäi ñieån goàm coù 3 phaàn:
- caùc phuû (Toân nhaân, Noäi vuï)
- caùc vieän (Cô maät, Taäp hieàn, Haøn laâm, Thaùi y)
- caùc ty (hôn möôøi maáy ty)
- caùc töï (Ñaïi lyù, Thaùi thöôøng, Quang Loäc)
- caùc giaùm (Khaâm thieân, Quoác töû)
- caùc caùc (Noäi caùc, Ñoâng caùc ...)
- Phaàn thöù nhaát coù theå goïi laø phaàn chính bieân: Khaâm ñònh Ñaïi Nam Hoäi ñieån Söï leä, ghi cheùp töø 1802 ñeán 1851 (Töï Ñöùc naêm thöù 4), 1 quyeån thuû + 262 quyeån, moãi quyeån treân döôùi 30 tôø in treân giaáy leänh hoäi 30 X 20, toång coäng hôn 8000 tôø;
- Phaàn thöù hai laø Khaâm ñònh Ñaïi Nam Hoäi ñieån Söï leä Tuïc bieân, ghi cheùp töø 1852 ñeán 1889 (Thaønh Thaùi naêm thöù nhaát), 61 quyeån, khoaûng 2000 tôø;
- Phaàn thöù ba laø Khaâm ñònh Ñaïi Nam Hoäi ñieån Söï leä Tuïc bieân Haäu thöù, ghi cheùp töø 1890 ñeán 1914 (Duy Taân naêm thöù 8), 28 quyeån, khoaûng 850 tôø (taát caû ñöôïc vieát baèng chöõ Haùn) (5).
Nhö vaäy boä saùch naøy
ñeám ñöôïc hôn moät vaïn
tôø vaø ñöôïc bieân soaïn
coâng phu lieân tuïc trong hôn 70 naêm keå
töø chæ duï ñaàu tieân cuûa
Thieäu Trò (1843) ñeán nhöõng trang
baûn thaûo cuoái cuøng (1914). Hôn möôøi
baûn in vaø baûn cheùp tay hay sao chuïp
hieän ñang ñöôïc taøng tröõ
taïi Vieät Nam, Phaùp, Nhaät Baûn, Hoa Kyø.
 |
 |
 |
|
(Phaàn chính bieân) tôø 1a cuûa boä saùch |
Tuïc bieân EFEO, VIET/A HIST. 31 (1) |
Tuïc bieân Haäu thöù EFEO, VIET/A HIST. 32 (1) |
Vì nguyeân vaên Hoäi ñieån laø chöõ Haùn neân vieäc söû duïng, khai thaùc noù raát haïn cheá. Nhöõng naêm 1965-1968, Hoäi ñieån ñaõ ñöôïc trích dòch vaø xuaát baûn moät phaàn nhoû taïi Saøi Goøn (6).
Maõi ñeán naêm 1993 baûn dòch toaøn boä phaàn chính bieân do caùc baäc tuùc nho vaø caùc chuyeân gia Vieän Söû hoïc, Vieän Haùn Noâm Vieät Nam thöïc hieän môùi ñöôïc nhaø xuaát baûn Thuaän hoùa ôû Hueá coâng boá döôùi nhan ñeà Khaâm ñònh Ñaïi Nam Hoäi ñieån Söï leä (15 taäp) (7);
Phaàn tuïc bieân (61 quyeån) moät baûn in, moät baûn cheùp tay (4700 tr.) ñaõ ñöôïc dòch vaø chöa xuaát baûn, hieän taøng tröõ taïi Vieän Söû hoïc, Vieän Haùn Noâm (Haø Noäi) ;
Phaàn tuïc bieân haäu thöù (28 quyeån) 1 baûn in (1917) hieän taøng tröõ taïi Thö vieän Hoïc vieän Baùc coå Vieãn ñoâng Phaùp (Paris) ñang chôø ñöôïc dòch vaø xuaát baûn.
Laàn ñaàu tieân Hoäi ñieån ñöôïc in vaø ñeán tay ngöôøi ñoïc ôû Quoác söû quaùn, ôû Luïc boä vaø ôû caùc tænh laø vaøo naêm 1868. Möôøi taùm naêm sau, phaàn chính bieân naøy ñaõ ñöôïc in laïi (1886). Laàn cuoái cuøng Hoäi ñieån ñöôïc in laø vaøo nhöõng naêm 1917, 1921.
Taïi sao moät boä saùch chöõ Haùn nhö Hoäi ñieån trieàu Nguyeãn, ñöôïc bieân soaïn trong hôn 70 naêm, ñaõ ñöôïc in ñi cheùp laïi nhieàu laàn ? Taïi sao Hoäi ñieån duø ñöôïc dòch thuaät vaø xuaát baûn muoän maøng, roài vaãn khoâng ñöôïc quaûng baù roäng raõi trong giôùi Vieät Nam hoïc, Ñoâng phöông hoïc ?*
Duø ñaõ ñöôïc khoâng ít nhaø nghieân cöùu, nhaø baùc hoïc nhö Traàn Vaên Giaùp, Hoaøng Xuaân Haõn, Traàn Vaên Kheâ, Traàn Nghóa vaø Francois Gros, Philippe Langlet, caùc chuyeân gia cuûa Ñoâng döông Vaên khoá (Nhaät Baûn), cuûa Vieän Söû hoïc, Vieän Haùn-Noâm (Vieät Nam) ñeà cao, hình nhö Hoäi ñieån vaãn chöa ñöôïc ñaùnh giaù ñuùng möùc laø moät coâng trình lòch söû-vaên hoùa coù moät khoâng hai trong di saûn tinh thaàn cuûa cha oâng ta.
Chuùng ta coù nhöõng boä saùch lôùn töøng ñöôïc xem nhö nhöõng baùch khoa thö veà söû hoïc, y döôïc hoïc, vaên hoùa hoïc ... nhö :
- Vaân ñaøi loaïi ngöõ cuûa Leâ Quí Ñoân (1726-1784)
- Y toâng taâm lónh cuûa Leâ Höõu Traùc (1720-1791)
- Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí cuûa Phan Huy Chuù (1782-1840)
thôøi cuoái Leâ ñaàu Nguyeãn cuoái tk XVIII - ñaàu tk. XIX . Ñeán giöõa tk. XIX ta laïi coù Hoäi ñieån cuûa trieàu Nguyeãn cuõng ñaùng ñöôïc xem laø moät boä baùch khoa thö voâ cuøng haáp daãn vì dung löôïng phong phuù ñoäc ñaùo cuûa noù qua hôn 8000 trang saùch.
Toång muïc luïc daøy ñeán 57 trang cuûa Hoäi ñieån (phaàn chính bieân) ñaõ ñöôïc dòch vaø xuaát baûn naêm 1993 (taäp 1), ta caûm thaáy choaùng ngôïp veà soá löôïng haøng ngaøn taøi lieäu maø nhöõng nhaø khoa hoïc nhaân vaên caùc chuyeân ngaønh khaùc nhau coù theå söû duïng ñeå bieân soaïn caùc saùch chuyeân ñeà hay moät cuoán saùch lòch söû vaên hoùa vaên minh Vieät Nam.*
Nhöõng nhaø nghieân cöùu lòch söû chính trò, phaùp lyù, kinh teá, quaân söï ... caàn ñoïc haøng traêm quyeån maø Hoäi ñieån ñaõ daønh cho caùc ñieån cheá vaø hoaït ñoäng cuûa boä Laïi (quyeån 7-35), boä Hoä (quyeån 36-68), boä Binh (quyeån 137-178), boä Hình (quyeån 179-204) töø ñaàu tk. XIX ñeán giöõa tk XIX.
Nhöõng nhaø nghieân cöùu lòch söû vaên hoùa, ngheä thuaät, tö töôûng, toân giaùo ... caàn tham khaûo ngoùt 100 quyeån maø Hoäi ñieån ñaõ daønh cho boä Leã vaø boä Coâng (quyeån 69-136; quyeån 205-223). Hoùa ra caùi goïi laø boä Leã thôøi quaân chuû laø moät lieân boä roäng lôùn bao goàm caùc ngaønh vaên hoùa, giaùo duïc, ñaøo taïo, thoâng tin, tuyeân truyeàn, nghi leã, ngoaïi giao, toân giaùo tín ngöôõng. Coøn boä Coâng laø moät lieân boä Xaây döïng, Thuûy lôïi, Trò thuûy, Giao thoâng, Vaän taûi, Haøng haûi .
Nhöõng nhaø ñòa lyù hoïc, kinh teá hoïc, xaõ hoäi hoïc ... seõ raát thích thuù coù ñöôïc hình aûnh moät nhaân daân caàn cuø lao ñoäng saùng taïo ôû moät ñaát nöôùc Ñaïi Nam giaøu coù cuûa thònh thôøi trieàu Nguyeãn qua danh muïc haøng chuïc loaïi thueá ñaùnh vaøo caùc hoaït ñoäng noâng coâng thöông laâm ngö nghieäp, qua danh muïc haøng traêm saûn vaät maø boä Hoä thu mua cuûa nhaân daân hay caùc ñòa phöông phaûi daâng naïp cho vua: naøo laø gaïo thôm, quaû ngon ôû Thöøa Thieân, döøa vaø chanh ôû Phuù Yeân, Long Töôøng, chanh vaø looøng boong ôû Quaûng Nam, döa haáu, boät hoaøng tinh, thòt cöûu khoång, ñaäu töông, röôïu daâu ôû Quaûng Bình, naøo laø cam ñöôøng ôû Thanh Hoùa, Haûi Döông, röôi ôû Ninh Bình, Nam Ñònh, sa leâ , tuyeát leâ ôû Cao Baèng Tuyeân Quang ... vaø nhieàu thôøi traân khaùc nöõa (quyeån 64-67, quyeån 100).
Qua Hoäi ñieån trieàu Nguyeãn, caùc nhaø daân toäc hoïc, aâm nhaïc hoïc, aåm thöïc hoïc, vaên hoùa hoïc ... tha hoà nghieân cöùu leã hoäi cung ñình, ca muùa nhaïc cung ñình, aåm thöïc cung ñình ...*
Caùch nay nöûa theá kyû caùc hoïc giaû Ñoã Baèng Ñoaøn Ñoã Troïng Hueà ñaõ döïa vaøoHoäi ñieån ñeå vieát Nhöõng ñaïi leã vaø vuõ khuùc cuûa vua chuùa Vieät Nam, gs Traàn Vaên Kheâ ñaõ khai thaùc caùc quyeån 69-72, 86-89, 99 ... cuûa Hoäi ñieån vaø ñaõ vieát neân nhöõng trang sinh ñoäng veà ca muùa nhaïc trieàu Nguyeãn, ñeå roài hoâm nay UNESCO long troïng coâng nhaän aâm nhaïc cung ñình Hueá laø moät di saûn vaên hoùa phi vaät theå vaø truyeàn khaåu cuûa nhaân loaïi(8) : tin vui naøy ñaõ ñeán vôùi chuùng ta ngaøy 4.11.2003 vöøa qua.
Nhöõng nhaø nghieân cöùu vaên hoùa aåm thöïc Vieät Nam qua caùc thôøi kyø lòch söû coù theå döïng laïi caû moät neàn aåm thöïc cung ñình thôøi Nguyeãn nhôø caùc taøi lieäu veà yeán leã, tieäc tuøng, coã baøn ... ñöôïc ghi cheùp raát chi tieát (quyeån 59, 97-98, 130, 135, 237-238) qua ñoù ta bieát trieàu Nguyeãn coù moät cô quan chuyeân traùch aåm thöïc cung ñình. Ñoù laø Quang loäc töï, vaø ñænh cao cuûa ngheä thuaät aåm thöïc cung ñình laø tieäc yeán chieâu ñaõi caùc söù ñoaøn . Tieäc tieáp söù goàm 3 haïng coã :
- Coã haïng 1 laø hai maâm 60 moùnThöïc ñôn trong maâm coã haïng nhaát goàm :
- Coã haïng 2 laø baûy maâm 40 moùn
- Coã haïng 3 laø ba möôi maâm 30 moùn
- thöùc aên : 27 moùnCaùc moùn aên vöøa daân gian (choïn loïc) vöøa sôn haøo haûi vò (yeán saøo, gaân höôu, baøo ngö, vaây caù ... ) ñöôïc baøy bieän trong nhöõng cheùn kieåu, ñóa kieåu nhoû xinh.
- baùnh (maën vaø ngoït) : 15 loaïi
- möùt : 12 loaïi
- traùi caây : 3 loaïi
- xoâi, cheø : 3 loaïi . v.v ...
Vôùi nieàm hy voïng phaàn coøn laïi cuûa Hoäi ñieån seõ ñöôïc dòch thuaät vaø xuaát baûn trong nay mai, vaø toaøn boä Hoäi ñieån ñöôïc caùc nhaø vaên hoùa hoïc thöøa nhaän ñuùng möùc giaù trò lôùn cuûa noù, caàn löu yù laø taát caû nhöõng ai yeâu meán tha thieát vôùi vaên hoùa vaên minh Vieät Nam ñeàu deã daøng ñoïc baûn dòch tieáng Vieät boä Hoäi ñieån trieàu Nguyeãn (phaàn chính bieân) naøy taïi Thö vieän Hoïc Vieän Baùc coå Vieãn ñoâng Phaùp, soá 22 ñaïi loä toång thoáng Wilson, Paris 16, kyù hieäu VIET.HIST. 791 (1-15).
Leâ Vaên Haûo
Thaùng 1 / 2004
Chuù Thích vaø ThamKhaûo
(1)
Leâ Vaên Haûo , Ñoàng Khaùnh Ñòa
dö chí, coâng trình ñòa lyù
hoïc lòch söû lôùn cuoái tk.
XIX vöøa môùi ra maét naêm 2003,
treân trang nhaø Chim Vieät Caønh Nam (http://chimviet.free.fr
soá 14 / 8-11-2003 )
(2) Nguyeãn Xuaân Hoa, Di saûn vaên hoùa coá ñoâ Hueá, trong Phaùc thaûo chaân dung vaên hoùa Vieät Nam, coâng trình taäp theå, nxb Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2000, tr. 395. Caùc taäp Ngöï ñeà ... aáy laø nhöõng taäp thô cuûa Minh Maïng, Thieäu Trò ñöôïc minh hoïa baèng tranh veõ theo coâng thöùc "nhaát thi nhaát hoïa" ñaõ ñöôïc Quoác söû quaùn in vaøo thôøi Thieäu Trò . Thö vieän Hoïc vieän Baùc coå Vieãn ñoâng hieän ñang taøng tröõ boä Ngöï ñeà Danh thaéng ñoà hoäi thi taäp cuûa Minh Maïng daøy 910 trang in 28 X 18 coù ñaày ñuû hình veõ ñính keøm (kyù hieäu MF/1/2/272).
(3) Chaâu baûn trieàu Töï Ñöùc 1848-1883, gs. Traàn Nghóa giôùi thieäu, trung taâm nghieân cöùu Quoác hoïc vaø Nhaø xb. Vaên hoïc , 2003,tr. 6-7
(4) Traàn Vaên Kheâ, La Musique Vietnamienne Traditionnelle, Presses Universitaires de France, Paris, 1962, tr. 36-37.
(5) Traàn Vaên Giaùp, Tìm hieåu Kho saùch Haùn Noâm Vieät Nam, taäp I, nxb Vaên hoùa, H.N. 1984
Traàn Nghóa vaø Francois Gros (ñoàng chuû bieân), Di saûn Haùn Noâm Vieät Nam, Thö muïc ñeà yeáu, taäp 1, 2, 3, nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, HN 1993 (tieáng Vieät vaø tieáng Phaùp).
(6)Nhu vieãn trong Khaâm Ñònh Ñaïi Nam Hoäi ñieån Söï leä (Quyeån 132-136), Boä QGGD, Tuû saùch khaûo coå, taäp I, II, Saøi Goøn 1965-1966;
Bang giao trong KÑÑNHÑSL (Quyeån 128-131), Phuû QVK Ñaëc traùch Vaên hoùa, Tuû saùch Khaûo coå 1 taäp, Saøi Goøn 1968.
(7) Noäi caùc trieàu Nguyeãn, Khaâm ñònh Ñaïi Nam Hoäi ñieån Söï leä, chuû tòch hoäi ñoàng xuaát baûn : Nguyeãn Hoàng Phong. Ban dòch thuaät, Ban hieäu ñính, Ban bieân taäp: nhieàu ngöôøi, Vieän Söû hoïc vaø Nhaø xuaát baûn ThuaänHoùa, Hueá, 1993, 15 taäp, khoaûng 8500 tr. 14,5 X 20,5 .
(8) Traàn Vaên Kheâ, Nhaõ nhaïc cung ñình Hueá, Di saûn vaên hoùa cuûa nhaân loaïi , taäp san Doanh nhaân Saøi Goøn cuoái tuaàn, soá ra ngaøy 21/11/2003, tr. 18-19, keøm 3 aûnh.
Traàn Kieàu Laïi Thuûy, AÂm nhaïc cung ñình trieàu Nguyeãn lôøi giôùi thieäu cuûa gs. Traàn Vaên Kheâ, nhaø xb. Thuaän Hoùa, Hueá, 1997, 268 tr.
[ Trôû Veà ]