Vôùi nhöõng ngöôøi yeâu moân söû hoïc,coù nghieân cöùu thì thaáy chuyeän naøy laïi khaùc. Nhieàu nghi vaán ñöôïc ñaët ra:

* Leâ Lai cöùu chuùa ôû traän naøo, thôøi gian naøo ? 

* OÂng coù bò quaân Minh baét khoâng ?

* Hay oâng coøn soáng vaø sau ñoù cheát vì tay Leâ Lôïi ?

Veà vieäc naøy moãi nhaø vieát söû vieát moät khaùc.

a. Theo Döïc Toâng Anh Hoaøng Ñeá (vua Töï Ñöùc ) trong Ngöï Cheá Vònh Söû Toång Luaän cuoán 5 trang 49 ".....Coù laàn vua Leâ Thaùi Toå tieán ñoùng ôû Laïc Thuûy bò quaân nhaø Minh vaây saùt, vua yeáu theá, leùn ruùt veà ôû nuùi Chí Linh, giaëc Minh ruùt lui ñeå trôû laïi taán coâng xöù Myõ-Loäng, saùch Haø Ñaõ.

Trong tình caûnh nguy khoán, quaân ít theá coâ laïi nhieàu laàn bò quaân Minh vaây hieáp, vua ban hoûi caùc töôùng laõnh"trong caùc töôùng coù ai baèng loøng ñem mình thay ta ra ñaùnh ôû Taây Ñoâ ñeå laøm moài nhöû cho giaëc baét, tröôøng hôïp ñoù ta seõ raûnh tay chieâu taäp quaân só ñeå sau naøy möu ñoà ñaïi söï."

Leâ Lai lieàn tình nguyeän ñaûm ñöông vieäc naøy beøn xuaát binh ñeán thaønh Taây Ñoâ khieâu chieán vaø maëc aùo Ngöï baøo, töï xöng Bình Ñònh Vöông. Quaân giaëc troâng thaáy ngöôøi maëc aùo vaøng töôûng laø Bình Ñònh Vöông thaät, beøn ñem heát quaân ñeán vaây vaø baét soáng; ñem veà roài gieát ... Nhôø theá Bình Ñònh Vöông ñöôïc nghæ ngôi vaøi naêm ñeå lo tích döôõng binh ñoäi maø quaân Minh khoâng heà ñeå yù ñeán.

b. Theo Ngoâ Thì Syõ trong Vieät Söû Tieâu Auøn trang 298 thì " ... Tröôùc Vöông khôûi binh ôû Lam Sôn, theá quaân keùm vaø ít, ngöôøi Minh luøng baét maõi, beøn möu cuøng töôùng taù raèng ai coù theå ñem thaân ra thay ta, ñeå cho ta ñi aån naáp, giaáu toâng tích maø cho quaân nghó ñeå möu ñoà cöû binh laàn sau. Leâ Lai xin ñem thaân nhaän laáy vieäc aáy, Vöông laïy khaán trôøi noùi ; "Leâ Lai ñem thaân maø thay chuùa, neáu sau naøy khoâng nhôù ñeán coâng, nguyeän cung ñieän hoùa thaønh röøng nuùi, baûo aán hoùa thaønh ñoàng, thaàn kieám hoùa thaønh dao cuøn". Leâ Lai lieàn töï xöng laø Bình Ñònh Vöông, khieâu chieán vôùi quaân Minh roài cheát. Ñaâu cuõng truyeàn ñi laø Bình Ñònh Vöông ñaõ cheát. Ngöôøi Minh cuõng tin laø thaät khoâng löu yù. Ñeán luùc naøy Vöông rôøi ñoàn ñeán Mang Thoâi, .... Lyù Baân Phöông Chính (töôùng Minh) ñem 10 vaïn quaân ñeán vaây .Vöông phuïc binh ôû Thò Lang taäp kích ñòch....".

c. Theo Phan Huy Chuù, trong Lòch Trieàu Hieán Chöông Loaïi Chí trang 332, chæ noùi Leâ Lai vì nöôùc boû mình... cho neân khoâng rieâng cheùp ra maø chæ nhaân theå chuù phuï vaøo sau thoâi - trong phaàn chuù thích coù ghi "Leâ Lai laø ngöôøi laøng Duïng Tuù huyeän Löông Giang. Luùc môùi khôûi binh bò töôùng Minh vaây chaët, vua hoûi caùc töôùng baøn xem ñoåi aùo ñaùnh löøa giaëc nhö vieäc Kyû Tín ngaøy xöa, Leâ Lai xin ñi beøn maëc aùo baøo ñem quaân xoâng vaoø haøng traän cuûa giaëc, ñaùnh ñuoái söùc vaø bò baét , vua nhaân dòp naøy troán thoaùt.

d. Theo Leâ Quyù Ñoân trong Ñaïi Vieät Thoâng Söû "... Ñoùng ôû Mang Coác trong nuùi Linh Sôn hôn 10 ngaøy, phaûi duøng maät ong troän vôùi vuõ dö löông laøm böõa aên raát laø khoán ñoán. Hoaøng Ñeá beøn hoûi caùc Töôùng: "coù ai daùm baét chöôùc Kyû Tín thôøi xöa khoâng ?". Ngöôøi ôû thoân Duïng Tuù laø Leâ Lai khaúng khaùi vaâng meänh, töï nguyeän thay ñoåi maëc aùo baøo nhaø vua,xöng laø vua Leâ Lam Sôn, daãn quaân ra ñaùnh quaân Minh, quaân Minh möøng rôõ lieàn doàn caû löïc löôïng vaây chaët Leâ Lai, oâng choáng cöï ñeán kieät söùc roái bò baét, quaân Minh daãn oâng veà thaønh Ñoâng Quan gieát cheát, chuùng lieàn lui binh, ta thoaùt naïn...

e. Trong Vieät Nam Söû Löôïc cuûa Traàn Troïng Kim thaáy vieát " ... veà Chí Linh laàn thöù hai thaùng tö naêm Kyû Hôïi (1419) quan nhaø Minh bieát raèng Chí Linh laø choã Bình Ñònh Vöông lui tôùi beøn ñem binh ñeán vaây ñaùnh, Vöông bò vaây nguy caáp laém beøn hoûi caùc töôùng raèng coù ai laøm ñöôïc nhö Kyû Tín ngaøy tröôùc chòu cheát cho vua Haùn Cao khoâng? Baáy giôø Leâ Lai lieàu mình vì nöôùc xin maëc aùo baøo cöôõi voi ra traän ñaùnh nhau vôùi giaëc. Quaân nhaø Minh töôûng laø Bình Ñònh Vöông thaät xuùm nhau laïi vaây ñaùnh, baét ñöôïc gieát ñi roài ruùt quaân veà Taây Ñoâ.

f. Trong Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí laïi vieát " ... Leâ Lai ngöôøi thoân Döïng Tuù huyeän Thuïy Nguyeân, Thaùi toå khôûi nghóa bò quaân Minh vaây haõm, caùc töôùng baøn möu cho moät ngöôøi maëc aùo baøo giaû laøm Bình Ñònh Vöông ñeå ñaùnh löøa giaëc theo nhö vieäc cuõ cuûa Kyû Tín nhaø Haùn, Leâ Lai xin laøm vieäc aáy vì vaäy Thaùi toå môùi leùn ra ñi naêm Thuaän Thieân thöù nhaát ñöôïc taëng thaùi kyù..."

g.Trong Ñaiï Vieät Söû Kyù Toaøn Thö, cuoán thöù X coù leõ do Phan Phu Tieân vieát laø chính sau naøy caùc söû quan khaùc nhö Ngoâ Só Lieân, Vuõ Quyønh, Leâ Tung, Phaïm Coâng Tröù, Leâ Hy nhuaän saéc theâm thì chæ coù ghi theo bieân nieân caùc traän ñaùnh maø ôû ñoù Leâ Lôïi khoán ñoán vì bò vaây haõm vaø heát löông.

1. Muøa xuaân thaùng gieâng ngaøy Canh thaân, vua khôûi binh ôû Lam Sôn (1418) , ngaøy moàng 9 thaùng aáy boïn noäi quan nhaø Minh laø Maõ Kyø ñem ñaïi binh tôùi uy hieáp vua ôû Lam Sôn, vua beøn lui quaân ñeán ñoùng ôû Laïc Thuûy, ngaøy 13 dôøi quaân ñeán nuùi Chí Linh. Ngaøy 16 giaëc ñi loái taét ñaùnh uùp ñaèng sau vua baét maát gia thuoäc cuûa vua vaø raát nhieàu vôï con cuûa quaân daân. Thaùng 2 vua heát löông, khoâng coøn gì ñeå noåi löûa gaëp khi giaëc lui quaân beøn veà ñaép thaønh ôû ñaát Lam Sôn.

2. Thaùng 4 naêm Kyû Hôïi (1419) vua ñaùnh ñoàn Nga Laïc, thaùng 5 ñoùng ôû saùch Ñaø Sôn, quaân Minh tieán ñaùnh vua phuïc kích ôû Möôøng Chaùch... ít laâu sau dôøi sang Möôøng Thoâi roài laïi veà Vu Sôn.

3. Thaùng 10, naêm Canh Tyù (1420) quaân ta ñaùnh nhau vôùi quaân Minh ôû Möôøng Nanh.

4. Töø naêm 1420 - 1422 luùc naøo cuõng coù giao tranh vôùi quaân Minh.

5." Muøa ñoâng thaùng 12 naêm Nhaâm Daàn (1422) quaân ta bò giaëc Minh vaây ôû Saùch Khoâi, vua baûo caùc töôùng só " giaëc vaây ta boán maët, coù muoán chaïy cuõng khoâng coù loái naøo thoaùt. Ñaây chính laø töû ñòa maø binh phaùp ñaõ noùi, ñaùnh nhanh thì soáng, khoâng ñaùnh nhanh thì cheát. Vua noùi xong chaûy nöôùc maét, caùc töôùng só ñeàu xuùc ñoäng tranh nhau lieàu cheát quyeát chieán....Vua ñem quaân veà ñoùng ôû nuùi Chí Linh, quaân lính heát löông, hôn 2 thaùng chæ aên rau cuû vaø maêng tre maø thoâi, vua gieát 4 con voi vaø caû ngöïa cuûa mình cöôûi ñeå nuoâi quaân só...."

Töø traän ñoù cho ñeán khi toaøng thaéng giaëc Minh vaøo naêm 1428 khoâng coù traän naøo maø Leâ Lôïi bò vaây khoán nöõa.

Theo nhö lôøi cuûa vua Töï Ñöùc coù leõ vieäc Leâ Lai ñoåi aùo baøo cho Leâ Lôïi laø trong traän ngaøy 16 thaùng Gieâng naêm Maäu Tuaát (1418) hoaëc thaùng hai naêm ñoù - xöù Myõ coâng saùch Haø Ñaõ coù leõ laø vuøng thöôïng löu soâng Chu, phía treân Lam Sôn.

Theo Ngoâ Thôøi só thì coù leõ haønh ñoäng cuûa Leâ Lai ñöôïc thöïc hieän trong traän thaùng 5 naêm Kyû Hôïi (1419) khi quaân Minh tieán ñaùnh Leâ Lôïi ôû saùch Ñaø Sôn.

Coøn Phan Huy Chuù thì khoâng ghi roõ ñòa ñieåm cuõng nhö thôøi gian cuûa vieäc naøy.

Leâ Quùy Ñoân thì ghi "ñoùng quaân ôû Mang Coác trong nuùi Chí Linh hôn 10 ngaøy heát löông..." vaø haønh ñoäng maëc aùo baøo cuûa nhaø vua xöng laø Leâ Lam Sôn coù theå vaøo muøa ñoâng thaùng 12 naêm1422 trong khi ñoù Traàn Troïng Kim thì ghi roõ laø thaùng 4 naêm1419.

Moät ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø söû gia caùc ñôøi veà sau ñeàu cheùp truyeän Leâ Lai lieàu mình cöùu chuùa .Trong khi nhoùm söû thaàn ñôøi Leâ laïi khoâng ghi chuyeän naøy.Trong Ñaïi Vieät Söû Kyù Toøan Thö phaàn baûn kyû , quyeån soá 10, trang 27b chæ thaáy cheùp : "Ngaøy 13 thaùng gieâng naêm Ñinh Muøi (1427) gieát Tö Maõ Leâ Lai , tòch thu gia saûn vì Lai caäy coù chieán coâng noùi naêng khinh maïn " 

Ñieàu naøy cho pheùp ta hieåu raèng chuyeän Leâ Lai ñoåi aùo giaû laøm Leâ Lôïi laø coù thaät nhöng oâng ñaõ may maén thoaùt khoûi tay quaân giaëc ñeå trôû laïi haøng nguõ khaùng chieán .Nghóa laø oâng vaãn coøn soáng cho ñeán naêm 1427 töùc laø 8 naêm sau môùi bò Leâ Lôïi ra leänh gieát cheát 

" Ñieåu taän cuøng taøng" chim heát thì cung teân xeáp xoù; thoû heát thì choù saên bò baét ra laøm thòt, vieäc gieát coâng thaàn sau khi ñaõ laøm neân nghieäp lôùn laø vieäc thöôøng xaûy ra döôùi thôøi ñaïi phong kieán.Haùn Cao Toå gieát Haøn Tín, Vieät Vöông Caâu Tieãn gieát Vaên Chuûng , Phaïm Laõi nhôø troán sang nöôc Teà roài vaøo ñaát Ñaøo, caûi teân laø Ñaøo Chu Coâng môùi may coøn soáng soùt.

Theo nhaän xeùt cuûa caùc taùc giaû Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö ,quyeãn X ,trang 75b vieát : "Thaùi Toå töø khi leân ngoâi ñeán nay,thi haønh chính söï thöïc raát khaû quan....song ña nghi hieáu saùt laø choå keùm ". Khi thaønh coâng trong vieäc giaønh laïi ñoäc laäp - Leâ Lôïi ñaõ gieát cheát nhieàu coâng thaàn ñaõ saùt caùnh cuøng mình trong gian khoå chieán ñaáu. Ngaøy 10 thaùng gieâng Maäu thaân ( 1428 ) gieát Traàn Caûo,Naêm 1429 gieát Traàn Nguyeân Haõn , Naêm 1431 gieát Phaïm Vaên Xaûo ... vì lo raèng sau naøy hoï coù chí khaùc neân beân ngoaøi thì ñoái xöû theo leõ tieát haäu nhöng trong loøng laïi raát ngôø vöïc.

Leâ Lôïi ñaõ ra leänh gieát cheát Leâ Lai cuõng naèm trong yù ñoà naøy

Theâm moät yeáu toá xaùc ñònh vieäc thanh toaùn naøy laø trong danh saùch ban bieån ngaïch coâng thaàn cho 93 ngöôøi vaøo ngaøy 3 thaùng 5 naêm Kyû Daäu (1429 ) khoâng coù teân cuûa Leâ Lai vaø suoát caùc ñôøi vua Leâ veà sau trong caùc laàn phuïc hoài coâng traïng cho caùc coâng thaàn bò haøm oan cuõng khoâng thaáy coù teân Leâ Lai maø chæ noùi ñeán teân cuûa Leâ Laâm vaø Leâ NIeäm laø con vaø chaùu noäi cuûa Leâ Lai maø thoâi.Maõi cho ñeán naêm Nhaâm Tyù (1672) Leâ Gia Toâng nieân hieäu Döông Ñöùc naêm thöù nhaát môùi thaáy phuïc hoài cho Leâ Lai haï .Leâ Gia Toâng haï chieáu giaûm bôùt ruoäng theá nghieäp cuûa caùc coâng thaàn thôøi Leâ sô, ngoaïi tröø Leâ Lai (saùch Bieân Nieân Lòch Söù Coå Trung Ñaïi Vieät Nam trang 320 )

Gieát moät ngöôøi ñaõ cheát thay cho mình ,ñeå mình ñöôïc soáng maø baûo toøan löïc löïc löôïng,ñoåi nguy thaønh an, sau naøy leân ngoâi Hoøang Ñeá ; gieát maø coøn tòch thu gia saûn sau khi ñaõ theà thoát naëng lôøi " Leâ Lai ñem thaân maø thay chuùa , neáu sau naøy khoâng nhôù ñeán coâng, nguyeän cung ñieän hoùa thaønh röøng nuùi , baûo aán hoùa thaønh ñoàng, thaàn kieám hoùa thaønh dao cuøn " quaû Leâ Lôïi ñaõ laøm moät vieäc thaät laø......... Neáu caùc taùc giaû Ñaïi Vieät Söû Kyù Toaøn Thö ghi chuyeän" Leâ Lai lieàu mình" vaø sau ñoù coøn ghi vieäc Leâ Lai bò gieát thì khaùc naøo beâu xaáu Leâ Lôïi ,ñieàu maø caùc vua Leâ khoâng laáy gì thích thuù .Coù theå caùc söû gia coù cheùp chuyeän "Leâ Lai ñoåi aùo" vì raèng ñoù laø moät söï kieän ñaùng töï haøo, khoâng theå khoâng ghi, nhöng khi daâng vua xem thì e raèng vua haï leänh "bieân taäp " ñi chaêng !

Coøn taïi sao caùc söû gia nhö Leâ Quùy Ñoân, Traàn Troïng Kim vaø ngay caû vua Töï Ñöùc khoâng ghi vieäc Leâ Lôïi gieát Leâ Lai vaøo naêm 1427 laø vì hoï ñaõ cho giaëc Minh baét vaø gieát Leâ Lai ngay laàn cöùu chuùa vaøo naêm 1419 roài coøn ñaâu nöõa ! Chæ coù Ngoâ Thì Só laø khoâng ghi ai ñaõ gieát Leâ Lai , coøn Phan Huy Chuù thì chæ noùi khaí quaùt laø "Leâ Lai vì nöôùc boû mình"...

Trong saùch Lòch Söû lôùp 7 cuûa Boä Giaùo Duïc vaø Ñaøo Taïo aán baûn laàn thöù 9 thaùng 7/1996 ñang ñöôïc daïy taïi caùc tröôøng Phoå Thoâng, trang 69 vieát: " Tröôùc tình theá heát söùc nguy hieãm,Leâ Lai lieàn caûi trang laøm Leâ Lôïi chæ huy moät ñoäi quaân caûm töû xöng laø chuùa Lam Sôn, xoâng thaúng vaøo voøng vaây cuûa ñòch.Quaân Minh doàn heát söùc höôùng veà phía Leâ Lai . Chuùng baét ñöôïc Leâ Lai vaø ñoäi quaân caûm töû ñem gieát heát."

Moät caâu hoûi caàn thieát phaûi ñaët ra: Coù neân söûa laïi baøi hoïc lòch söû naøy hay khoâng ? vaø neáu khoâng thì phaûi giaûi thích chuyeän Leâ Lôïi ra leänh gieát Tö Maõ Leâ Lai vaøo ngaøy 13 thaùng gieâng naêm Ñinh Muøi (1427 ) nhö theá naøo ? Raát mong ñöôïc caùc baät cao minh ñoùng goùp yù kieán ,nhaát laø caùc nhaø söû hoïc .