Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [Trang chuû ]
Thô thieàn Lyù-Traàn hay
ñöôøng veà coõi Phaät qua thô vaên xöa
Quaùch Thanh Taâm Ñaët moät töïa baøi vöøa mô hoà vaø vöøa ñeøo boàng nhö theá, khoâng phaûi laø moät söï voâ tình hay caàu kyø cuûa ngöôøi vieát. Thöïc ra ñoù laø bieåu hieän cuûa moät thaùi ñoä voâ cuøng deø daët cuûa toâi. Toâi ñeán vôùi vaên hoïc cuûa giai ñoaïn lòch söû naày chæ laø moät söï ngaãu nhieân, khoâng ñònh tröôùc vaø khoâng ñöôïc toan tính chuaån bò ñaày
ñuû. Vì theá khi maïo muoäi trình ra nhöõng nhaän xeùt cuûa mình, toâi laøm vieäc naày vôùi taát caû söï khieâm nhöôøng cuûa moät ngöôøi ñang "taàm sö hoïc ñaïo ", ñang ñoùn chôø nhöõng aâm vang phong phuù hôn.Thôøi ñaïi Lyù-Traàn keùo daøi töø theá kyû X ñeán heát XIV, nhöng noù coù nhieàu giai ñoaïn, tuøy theo goùc ñoä nhìn. Bôûi theá, caùi mô hoà ñaõ neâu treân laø muoán cho thôøi ñieåm luaän baøn cuõng nhö maët tieáp caän khoâng coù moät ranh giôùi toû roõ. Vì vaên chöông cuõng nhö vaên hoïc, vöøa laø tieáng noùi vöøa laø saûn phaåm cuûa thôøi ñaïi khoâng theå nhö theá ñöôïc. Toâi coù theå loàng ñoái töôïng nghieân cöùu vaøo moät giai ñoaïn thôøi gian (vaên hoïc theá kyû X vv...), nhöng giôùi haïn naày coù yù nghóa gì ñeán nhöõng ñoái töôïng khoâng döùt ñoaïn haún vôùi moät theá heä naøo nhaát ñònh, maø noù coù theå toàn taïi, bieán daïng, nhöng vaãn coøn giöõ ñöôïc caùi coát loõi nguyeân sinh töø theá heä naày sang theá heä khaùc, ñeå hun ñuùc cho söï hình thaønh cuûa caù tính moät coäng ñoàng, cuûa ñaëc thuø moät daân toäc, cuûa khí thieâng moät ñaát nöôùc, cuûa tinh tuùy moät nhaân sinh hay vuõ truï quan ?
Goïi laø vaên hoïc (1) Lyù-Traàn laø coá yù gaén lieàn lòch söû vaên hoïc voùi lòch söû chính trò, maëc duø " töï thaân noù khoâng noùi leân ñieàu gì veà vaên hoïc " (Leâ Trí Vieãn : Ñaëc tröng vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, 18) (2). Coøn gheùp giai ñoaïn vaên hoïc naày vaøo moät thôøi kyø trung ñaïi laø moät laäp tröôøng nghieân cöùu coù theå töï baøo chöõa neáu caùch duøng töø vaø caùch tieáp caän traùnh neù ñöôïc nhöõng söï nhaàm laãn coù theå coù giöõa AÂu Taây vaø ñaëc thuø cuûa lòch söû vaên hoïc Vieät Nam.
Ñaët vaên hoïc maø toâi seõ baøn ñeán trong baøi naày döôùi danh ñeà " Lyù-Traàn " laø moät nguï yù ñeã nhaán maïnh vai troø cuûa giai caáp coù theå goïi laø trí thöùc töø vua chuùa, hoaøng gia, ñeán tu só trong tieán trình cuûa giai ñoaïn vaên hoïc thaønh vaên naày. Noùi theá khoâng coù nghóa laø nhaân daân khoâng tham döï vaøo coâng vieâc aáy. Nhöng taát caû caùc baøi vieát veà lòch söû vaên hoïc töø tröôùc ñeán nay ñeàu nhaán maïnh ñeán söï thieáu thoán, maát maùt veà tö lieäu lieân quan ñeán khía caïnh naày cuûa vaán ñeà. Söï deø daët cuûa toâi moät phaàn lôùn laø do söï kieän treân gaây ra.
Caùc yeáu toá kinh teá, xaõ hoäi, lòch söû, ñòa lyù ñaõ boäc loä raønh raønh qua nhöõng taùc phaåm cuûa thôøi kyø naày, may maén coøn giöõ laïi ñöôïc. Vaø maëc duø vaên hoïc duøng chöõ vieát ta (noâm) khoâng coøn ñeã laïi moät soá löôïng saùng taùc ñaùng keå, vaø maëc duø caùc taùc phaåm coøn laïi phaàn lôùn ñöôïc vieát baèng chöõ Haùn, vaên hoïc trong giai
ñoaïn lòch söû naày ñaõ goùp phaàn tích cöïc vaøo haønh trình taâm linh Vieät nam, vaøo xaây döïng caù tính tö töôûng, taâm hoàn Vieät Nam. Vaên hoïc thôøi naày ñaõ ñöôïc saùng taùc trong moät boái caûnh vaên hoïc, tö töôûng, taâm linh ñaëc thuø.Boái caûnh vaên hoïc : Taùc gia laø thieàn sö duøng chöõ Haùn
Chöõ noâm xuaát hieän töï bao giôø ?
Ta khoâng theå laáy thôøi ñieåm vieäc Haøn (Nguyeãn) Thuyeân duøng vaên teá noâm dieät caùsaáu naêm 1282 laøm khôûi ñieåm cho söï xuaát hieän chöõ noâm. Noù chæ coù tính caùch töôïng tröng khaúng ñònh moät quaù trình hình thaønh ñaõ coù töø tröôùc.
Nhieàu nhaø hoïc giaû ñaõ khaúng ñònh söï ra ñôøi cuûa loái vieát naày vaøo theá kyû X-XV (3), vôùi nhieàu giai ñoaïn : cuoái theá kyû thöù X chöõ noâm ñöôïc daàn daàn hình thaønh, theá kyû thöù XI, XII, noù tieáp tuïc phaùt trieån, töï hoaøn chænh, cuoái theá kyû XIII cô baûn ñöôïc hoaøn cheá thöïc söï. Nhöng nhöõng vaên phaåm, tö lieäu coøn laïi hieän nay raát hieám hoi : bia chöõ noâm Tam Noâng, Yeân Laõng (Phuù Thoï), Hoä Thaønh Sôn (Ninh Bình), baøi vieát treân chuoâng chuøa Phaùp Vaân, Ñoà Sôn... Veà caùc saùng taùc khaùc, neáu phaûi ñôïi ñeán Quoác aâm thi taäp cuûa Nguyeãn Traõi ra ñôøi vaøo giöõa theá kyû thöù XV ñeå coù moät baèng chöùng vaên noâm giaø daën, thì bieát bao nhieâu caâu chuyeän ñöôïc löu truyeàn veà vieäc duøng chöõ noâm ñeå saùng taùc : thô phuù Haøn Thuyeân, thô noâm trong Phi sa taäp, thô noâm Nguyeãn Só Coá, Tieàu aån quoác ngöõ thi taäp cuûa Chu Vaên An...., nhöng nay vaên baûn ñeàu khoâng coøn :
" Chöõ noâm luùc ñaàu chaéc laø moät loái chöõ ñöôïc saûn sinh ra vaø ñöôïc söû duïng chuû yeáu laø ôû nhaø chuøa, saûn sinh treân cô sôû vay möôïn caùc yeáu toá chöõ vuoâng Haùn vaø phöông thöùc caáu taïo cuûa chöõ Haùn. Nhöng vì chöõ noâm laø thöù chöõ duøng ñeå ghi tieáng noùi daân toäc, coù khaû naêng phuïc vuï caùc nhu caàu bieân cheùp, saùng taùc vaên hoïc cuûa daân toäc, neân nghieãm nhieân noù daàn daàn trôû thaønh chöõ vieát cuûa daân toäc, ñöôïc moïi taàng lôùp xaõ hoäi chaáp nhaän vaø goùp phaàn vaøo söï xaây ñaép. Söï xuaát hieän cuûa chöõ noâm ñaùng ñöôïc coi nhö laø moät caùi moác lôùn treân con ñöôøng tieán leân cuûa lòch söû, vaø gia taøng vaên baûn chöõ noâm cuõng nhö baûn thaân chöõ noâm ñaùng ñöôïc coi nhö laø moät gia taøi vaên hoùa quyù baùu cuûa daân toäc...." (Nguyeãn Taøi Caån..., 516).
Ngay caû vaên hoïc chöõ Haùn, söï maát maùt cuõng khoâng phaûi nhoû. Ngoaøi nhöõng lyù do thöôøng noùi ñeán nhö söï huûy hoaïi chöùng tích vaên minh Vieät Nam cuûa ngöôøi nhaø Minh, ngoaøi nhöõng vaán ñeà khoù khaên lieân quan ñeán vieäc toàn tröõ baûo trì vaên phaåm trong moät moâi tröôøng noùng aãm nhieät ñôùi, vieäc in aán vaø phoå bieán saùng
taùc trong thôøi kyø naày laø moät vieäc raát khoù laøm (4). Chæ coù nhaø chuøa hoaëc trieàu ñình môùi coù töông ñoái ñaày ñuû phöông tieän. Sao, cheùp, löu truyeàn trong daân gian moät caùch taát nhieân giôùi haïn cuõng laø nhöõng lyù do taïo khoù khaên cho vieäc nghieân cöùu vaên hoïc. Ñaâu laø nguyeân baûn, ñaâu laø dò baûn ?Chæ trong laõnh vöïc thô keä (5), saùng taùc cuûa caùc nhaø sö Khaùnh Hyû : Ngoä Ñaïo Ca thi taäp ; cuûa sö Vieân Thoâng-Baûo Giaùc : Vieân Thoâng taäp, Hoàng chung vaên bi kyù, Taêng gia taäp luïc ; cuûa sö Hueä Sinh ñeàu thaát truyeàn... Nhieàu taùc giaû chæ coøn ñeå laïi moät vaøi baøi thô, hai ba caâu keä (Ñaøm Cöùu Chæ ?- ?, taùc phaåm coøn
laïi moät baøi thô, coù keøm lôøi daãn giaûi ; Töø Loä : Ñaïo Haïnh ?-1117, taùc phaåm hieän coøn 4 baøi thô ; Hoaøng Vieân Hoïc 1072-1136, hieän coøn moät baøi thô.... Thô Vaên Lyù-Traàn : TVLT, I, 253, 343, 448) (6).Caên cöù vaøo hai taäp taøi lieäu " Thieàn Uyeãn Taäp Anh " (7) vaø " Thô Vaên Lyù-Traàn", toâi seõ maïo muoäi ñi vaøo theá giôùi thô thieàn. Vaãn bieát raèng thôøi ñaïi Lyù-Traàn laø moät " thôøi kyø ñaáu tranh giöõa nhieàu traøo löu tö töôûng, nhaát laø giöõa ba luoàng tö töôûng Phaät, Nho, Laõo, neân thô vaên cuûa thôøi ñaïi naày cuõng coù nhöõng boä phaän khoâng thoaùt khoûi mang maøu saéc cuûa caùc heä thoáng toân giaùo khaù ñaäm " (Thô Vaên Lyù-Traàn, I, 9), vaø doøng tö töôûng ñaõ tieán trieån ñeàu ñeàu, nhöng vaên hoïc cuõng giuùp ta ñònh ñöôïc trong chöøng möïc naøo ñoù caùc moác thôøi gian cuûa söï dieãn bieán ñoù.
Caùc maøu saéc aáy coù ñi ra ngoaøi ñôøi soáng taâm linh cuûa coäng ñoàng hay noù ñaõ hoøa huyeän vaøo taâm thöùc cuûa con ngöôøi Vieät Nam moät caùch tröôøng toàn vónh vieãn ? Nhöõng taùc phaåm coøn laïi cuûa giai ñoaïn lòch söû naày tuy khoâng vieát baèng tieáng ta, nhöng khoâng ai coøn cho laø khoâng phaûi cuûa ta nöõa (8).
Boái caûnh tö töôûng, toân giaùo, taâm linh :
söï quan troïng cuûa Phaät giaùo thieàn toâng. Töø caùc doøng Thieàn Nam Phöông,
Quaùn Bích ñeán Thaûo Ñöôøng, Truùc Laâm hay laø töø söï tieáp thu
beân ngoaøi ñeán vieäc xaây döïng caùc doøng Thieàn mang nhieàu maøu saéc Vieät nam.Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ xaùc ñònh söï hieän dieän raát sôùm cuûa ñaïo Phaät treân ñaát Giao Chæ (9). Nhöng maõi ñeán cuoái theá kyû VI môùi baét ñaàu coù söï xuaát hieän caùc doøng thieàn.
Doøng thieàn Tì-ni-ña-löu-chi (580-1216)
Vinitarucci (Tì-ni-ña-löu-chi), ngöôøi AÁn Ñoä, doøng doõi Baø La Moân goác Nam Thieân Truùc , vaân du qua Trung Hoa, ñeán Tröôøng An naêm 562. Vì luùc baáy giôø coù söï ñaøn aùp Phaät giaùo taïi Trung Quoác, oâng ñi veà ñaát Nghieäp, mieàn Haø Nam gaëp toå Taêng Xaùn cuõng ñang tî naïn taïi ñaây, vaø xin thuï giôùi cuøng vò toå thöù ba naày cuûa thieàn toâng Trung Hoa. Theo lôøi khuyeân cuûa Taêng Xaùn oâng ñi veà phía nam, döøng chaân laïi ñaát Quaûng Chaâu ñeå dòch kinh, roài vaøo ñaát Giao Chæ vaøo naêm 580 (10) truï trì taïi chuøa Phaùp Vaân (11). Doøng thieàn ñaàu tieân naày ñaõ truyeàn thöøa treân ñaát Vieät ñöôïc 19 theá heä töø Tì-ni-ña-löu-chi ñeán Y Sôn (1216). Nhö theá tö töôûng Phaät giaùo, nhaát laø tö töôûng cuûa Long Thoï boà taùt ñaõ ñöôïc nghieàn ngaãm, lyù giaûi, luaän baøn trong caùc nôi tu haønh cuûa caùc thieàn sö treân ñòa baøn chaâu thoå soâng Hoàng. Ngaøi Long Thoï (12) teân phaïn Nagarjuna laø toå thöù möôøi boán trong hai möôi taùm vò toå noái truyeàn chaùnh phaùp cuûa Phaät ôû AÁn Ñoä, sanh khoaûng 160 sau C.N. ngöôøi Nam AÁn (Vidharba : Tì-ñaït-baø). Ngaøi laø ngöôøi doøng Baø La Moân, ñaõ töøng theo Baø La Moân giaùo, sau theo Phaät giaùo, haønh ñaïo chuù troïng nhieàu veà thieàn ñònh, moät ñaëc ñieåm cuûa thieàn AÁn Ñoä. Ngaøi raát noåi danh veà pheùp thaàn thoâng, veà lyù maät aån. Ngaøi cuõng chòu nhieàu aûnh höôûng tö töôûng Baùt Nhaõ. Ngaøi coøn ñeå laïi nhieàu boä kinh, luaän trong ñoù coù boä Trung quaùn luaän (Madhyaâmika-çastra) môû ñaàu baèng baøi keä " taùm khoâng " : khoâng sinh khoâng dieät, khoâng thöôøng khoâng ñoaïn, khoâng moät khoâng khaùc, khoâng ñeán khoâng ñi. Thieàn Nam Phöông chuù troïng nhieàu veà thöïc haønh vaø thieân veà thaàn bí (Nguyeãn Lang, I, 95), naëng aûnh höôûng AÁn Ñoä, thuoäc Phaät giaùo ñaïi thöøa (Nguyeãn Lang,I, 133). Nhöng khoâng phaûi theá maø caùc vaán ñeà sieâu hình, thaân taâm khoâng ñöôïc baøn ñeán. Tuy nhieân, tinh thaàn baát laäp vaên töï, ñaët troïng taâm vaøo vieäc truyeàn taâm aán, coù khuynh höôùng nhaäp theá, duøng phong thuûy, saám vó, ñaõ ghi daáu aán trong khoâng khí cuûa ñôøi soáng taâm linh coøn phaûng phaát laïi qua tieåu söû cuûa caùc thieàn sö, cuõng nhö qua caùc vaên hoïc coøn laïi.
Nhöõng baøi keä cuûa caùc moân ñeä, tieáp tuïc khôi saùng ngoïn ñuoác cuûa toå Tì-ni-ña-löu-chi ñaõ baøn nhieàu ñeán chaân taâm ñeán thöïc töôùng cuûa caùc phaùp maø ngöôøi haønh ñaïo chæ coù theå nhaäp vaøo khi trí tueä Baùt Nhaõ ñöôïc böøng saùng. Caùc baøi keä coøn löu laïi cho chuùng ta nghe ñöôïc tieáng noùi vöøa ngaén goïn vöøa haøm
suùc cuûa lôøi caùc toå daën doø.Doøng thieàn Quaùn Bích (826-1221)
Doøng thieàn naày coøn ñöôïc bieát döôùi teân cuûa ngöôøi saùng laäp laø thieàn sö Voâ Ngoân Thoâng hay Baát Ngöõ Thoâng (Truyeàn Ñaêng Luïc). Ngaøi laø ngöôøi Quaûng Chaâu, vì ít noùi neân ñöôïc ngöôøi ñöông thôøi taëng teân hieäu treân. Ít noùi vì tính tình, maø coøn laø moät thaùi ñoä hieåu ñaïo vaø haønh ñaïo cuûa ngaøi vì thieàn " laø moät
söï tænh thöùc, söï sinh hoaït trong theá giôùi thöïc taïi, chæ coù theå theå nghieäm maø khoâng theå ñaøm luaän vaø giaûng giaûi " (Nguyeãn Lang, I, 167). Ngaøi laø ñeä töû cuûa thieàn sö Baùch Tröôïng (13) maø Baùch Tröôïng tuy laø moân ñeä cuûa doøng Nam toâng, nhöng ñòa baøn hoaèng phaùp ñöôïc phaùt trieån veà phöông baéc, hai phaùi Laâm Teá vaø Qui Ngöôõng ñaõ taän löïc truyeàn baù thieàn taïi phöông Baéc, coù leõ vì theá maø coù saùch ñaõ ghi laø Baéc Toâng (Di tích lòch söû vaên hoùa Vieät Nam, 371) (14). Ngaøi ñeán Baéc Vieät vaøo naêm 820 truï taïi chuøa Kieán Sô (15). Toân chæ cuûa doøng thieàn naày vaãn nhaèm vaøo ñoán ngoä caên cöù treân quan nieäm taâm ñòa, baûn nguyeân vaïn phaùp (taâm ñòa baûn nguyeân) maø khi ñaõ khai thoâng ñöôïc thì ñoat ñeán giaùc ngoä. " Töùc taâm töùc Phaät ", taâm laø Phaät, phaùp laø Phaät, taát caû nhöõng gì töø taâm ñòa phaùt sinh ñeàu laø Phaät moät khi ñaõ giaùc ngoä (Nguyeãn Lang, I, 179). Thieàn phaùi naày coøn nhaán maïnh ñeán söï töï löïc ñeå ñi ñeán giaùc ngoä. Töï löïc töï tieán, laáy tính khoâng laøm caên baûn luaän sieâu hình, nhöng luùc naøo cuõng laäp luaän baèng nhöõng hình aûnh ví duï cuûa ñôøi soáng thöïc taïi.Nhöng trong suoát thôøi gian hoaèng truyeàn trong nhieàu theá kyû cuûa Phaät giaùo thieàn toâng, aûnh höôûng cuûa Maät giaùo vaø Tònh ñoä giaùo ñöôïc theå hieän nhieàu qua caùc baøi kinh keä cuûa caùc thieàn sö.
Tònh ñoä truyeàn phaùp moân vaõng sinh tònh ñoä laáy Phaät thuyeát voâ löôïng thoï kinh, Phaät thuyeát quaùn voâ löôïng thoï kinh, Phaät thuyeát A Di Ñaø kinh vaø Vaõng sinh tònh ñoä luaän laøm caên baûn giaùo nghóa. Tònh ñoä khôûi ñaàu töø Trung Hoa vôùi Tuïeâ Vieãn (334-416) ñôøi Ñoâng Taán, ngöôøi saùng laäp hoäi nieäm Phaät taïi Lö Sôn (Giang Taây). Ngaøi coøn saùng laäp hoäi nieäm Phaät ñaët teân " Baïch Lieân Xaõ " vì trong ao tröôùc chuøa Ñoâng Laâm coù troàng sen traéng. Taïi Vieät nam chieàu höôùng tu tònh ñoä ít nhaát ñaõ coù töø nhaø Lyù (chuøa Dieân Höïu, hay chuøa Moät Coät, quaän Ba Ñình Haø Noäi, xaây döïng naêm 1049 ñôøi Lyù Thaùi Toâng, caàu Phaät Quan AÂm gia taêng tuoåi thoï cho vua ; chuøa ñöôïc söûa laïi ñôøi Lyù Thaùnh Toâng naêm 1080 ñeå baùo aân Phaät Quan AÂm cho con caàu töï). Nhöng Tònh ñoä chöa phaùt trieån maïnh vaøo thôøi ñaïi naày, tu thieàn vaãn coøn vöõng öu theá haøng ñaàu.
Maät giaùo ñaïi khaùi ñöôïc thaønh laäp ñôøi Ñöôøng do Thieän Voâ UÙy, Kim Cöông Trí vaø Baát Khoâng ñem töø AÁn Ñoä truyeàn sang Trung Hoa thaønh heä thoáng rieâng coù teân laø Maät Toâng. Thieàn Uyeån Taäp Anh khoâng cheùp coù vò sö naøo thuoäc Maät toâng caû, chæ cheùp laø thieàn sö Ma Ha tuïng kinh Ñaïi Bi Taâm chuù vaø sö Vaïn Haïnh chuyeân hoïc taäp pheùp toång trì tam ma ñòa (16) (TUTA, 182, 188), Khoâng Loä tu thieàn, tu maät, cuøng Giaùc Haûi. Nguyeãn Giaùc Haûi ( ?- ?) vaø Thoâng Huyeàn chaân nhaân coøn ñeå laïi truyeàn thuyeát duøng phaùp trò beänh laï cho Lyù Nhaân Toâng. Nhöõng coät kinh ôû Hoa Lö ñaõ chöùng minh söï thònh haønh cuûa Phaät phaùi naày treân khoâng gian kinh ñoâ Vieät xöa. Vieäc duøng phaùp thuaät, buøa chuù, thaàn thoâng ñeå trò bònh, traán an, giuùp daân hay phuïc vuï cho moät trieàu ñaïi ñöôïc TUTA ghi laïi trong quaù trình haønh ñaïo cuûa nhieàu vò thieàn sö (Ñaïo Haïnh, Khoâng Loä, Giaùc Haûi...). Vaø nhöõng neùt naày cuõng ñaõ boäc loä qua lôøi thô tieáng keä taïo ra moät khoâng khí huyeàn aûo, chôùp nhoaùng, nhö nöûa moäng nöûa tænh cuûa theá giôùi Laõo-Trang. Nhöng khi duøng söï bieán thieân dôøi ñoåi ñeå noùi leân tö töôûng coù-coù, khoâng-khoâng, nhöõng vò thieàn sö khoâng gaây aán töôïng tieâu cöïc, yeám theá maø traùi laïi ñaõ toû ra moät thaùi ñoä thanh thaûn ñieàm nhieân laâng laâng yeâu ñôøi cuõa nhöõng ngöôøi ñaõ ñaït ñöôïc chính ngoä, trong troïn veïn, voâ thuûy voâ chung, vöôït leân treân caùi ñoåi dôøi cuûa saéc töôùng nhaát thôøi. Yeâu ñôøi trong voâ bieân phaät tính, trong voâ taän vuõ truï cuõng nhö trong taän cuøng ñaùy loøng cuûa töøng caù nhaân laø lôøi daïy cuûa Phaät phaùp ñaïi thöøa. Vaø luùc naøo ngöôøi haønh ñaïo cuõng phaûi taän duïng taâm löïc cuûa chính mình ñeå giöõ vöõng chaân taâm baát bieán, lung linh vaø moûng manh, nhöng trong saùng nhö haït söông mai ñaàu coû.
Vôùi doøng thieàn Thaûo Ñöôøng, Maät Toâng caøng ñöôïc roû neùt hôn nöûa. Doøng thieàn naày ñaõ phaùt trieån trong suoát theá kyû XII (khoaûng sau 1069-1210) töø luùc thieàn sö Thaûo Ñöôøng thaønh laäp toâng phaùi truyeàn thöøa qua saùu theá heä vôùi 19 vò thieàn sö, trong ñoù coù caùc vì vua nhö Lyù Thaùnh Toâng, Lyù Anh Toâng, Lyù Cao Toâng (theo Nguyeãn Lang, I, 205-209). Thaûo Ñöôøng huyù laø Troïng hieáu ngöôøi Trung Hoa, laø moät trong nhöõng tuø nhaân maø Lyù Thaùnh Toâng ñaõ baét ñöôïc trong cuoäc ñi ñaùnh Chieâm Thaønh naêm 1069, vaø ñöôïc ñöa ñi phuïc vuï cho moät vò taêng luïc taïi kinh ñoâ. Sau khi bieát roû trình ñoä thaâm hieåu ñaïo phaùp cuûa Thaûo Ñöøông, Lyù Thaùnh Toâng phong ngaøi laøm thieàn sö truï trì taïi chuøa Khai Quoác (Haø Noäi). Ngaøi laø moân ñeä cuûa thieàn sö Tuyeát Ñaäu-Minh Giaùc (980-1052), ngöôøi ñaõ laøm höng thònh laïi phaùi Vaân Moân, moät trong naêm toâng thieàn Trung Hoa. Tuyeát Ñaäu-Minh Giaùc laø moät vò baùc hoïc vaø coøn coù taøi vaên hoïc vaø saùng taùc. Thieàn Thaûo Ñöôøng coù nhieàu tín ñoà phaàn lôùn thuoäc thaønh phaàn thöôïng löu trí thöùc vua quan cö só taïi gia. Dó nhieân laø vôùi töøng lôùp trí thöùc aáy vaø ôû vaøo thôøi ñieåm naày (17), Khoång hoïc ñaõ coù cô thaâm nhaäp Phaät giaùo. Khuynh höôùng thi ca cuøng nhöõng aûnh höôûng phong phuù kia ñaõ ñem ñeán cho ñôøi soáng taâm linh luùc baáy giôø moät söï soâi ñoäng noàng nhieät qua caùc thô, keä, vaán, ñaùp maø chuùng ta coøn ñöôïc thöôûng thöùc trong thô vaên, nhaát laø qua caùc baøi coøn löu truyeàn cuûa sö Khoâng Loä vaø Giaùc Haûi. AÛnh höôûng cuûa phaùi Thaûo Ñöôøng ñeán hai thieàn phaùi Voâ Ngoân Thoâng vaø Tì-ni-ña-löu-chi qua boä Tuyeát Ñaäu Ngöõ Luïc ñaõ laø moät böôùc ñaàu ñöa ñeán thoáng nhaát toâng phaùi treân ñaát Ñaïi Vieät. Söï ra ñôøi cuûa doøng thieàn Truùc Laâm laø moät chöùng minh cuûa chieàu höôùng aáy.
Doøng thieàn Truùc Laâm
Ñaëc ñieåm ñaàu laø doøng thieàn phaùt xuaát töø moät vò trí ñòa lyù xa kinh ñoâ, treân nuùi Yeân Töû (huyeän Ñoâng Trieàu, Quaûng Ninh). Ngöôøi saùng laäp laø thieàn sö Hieän Quang (1184-1220). Söï töông phaûn giöûa khoâng khí trí thöùc thöôïng löu cuûa thieàn phaùi Thaûo Ñöôøng vaø loái tu khoå haïnh tòch mòch cuûa sö Hieän Quang noùi leân ñöôïc söï ña daïng vaø khaû naêng löïa loïc, caûi tieán cuûa tö töôûng Phaät giaùo vaøo ñaàu theá kyû XIII qua haønh traïng cuûa caùc thieàn sö.
Thieàn sö Hieän Quang (Leâ Thuaàn) ñöôïc thieàn sö Thöôøng Chieáu thuoäc phaùi Voâ Ngoân Thoâng, truï trì taïi chuøa Luïc Toå nhaän laøm moân ñeä luùc möôøi tuoåi. Nhöng neáu ngaøi thoâng hieåu tam giaùo, ngaøi chöa kòp suy cöùu yeáu chæ thieàn toâng thì thaày ngaøi ñaõ tòch (1203). Vaø Hieän Quang ñaõ leân ñöôøng tìm thaày hoïc ñaïo, vaøo nôi yeân tónh nhö nuùi Uyeân Tröøng phuû Ngheä An thuï giôùi. Chính ngaøi ñaõ töøng noùi " Boà Taùt ñöôøng roäng, Phaät giaùo voâ löôøng, laáy nhaãn nhuïc laøm giaùp truï, laáy tinh tieán laøm giaùo maùc... Ta sinh ra khoâng ích gì cho ai, chæ laøm cho moïi ngöôøi phaûi cung ñoán... " (TUTA, 160). Caùi tinh thaàn chuoäng thanh baàn, xa tuïc luî ñaõ ñöa ngaøi ñeán nuùi Yeân Töû soáng thanh ñaïm trong am tranh, khai sôn chuøa Hoa Yeân, vaø ñaõ töø choái lôøi môøi veà kinh cuûa Lyù Huïeâ Toâng. Nhöng ngöôøi chính thöùc döïng doøng thieàn Truùc Laâm ñöôïc söû ghi laïi laø vua Traàn Nhaân Toâng (Traàn Khaâm 258 - 1308), moân ñeä cuûa Tueä Trung thöôïng só (Traàn Tung 1230-1290). Traàn Nhaân Toâng laø vò Truùc Laâm ñeä nhaát toå coøn ñöôïc goïi laø Truùc Laâm Ñaïi Ñaàu Ñaø, toå thöù nhì laø sö Phaùp Loa (Ñoàng Kieân Cöông 1281-1330), toå thöù ba laø sö Huyeàn Quang (Lyù Ñaïo Taùi 1251-1334). Lòch söû truyeàn thöøa Truùc Laâm vaø danh saùch caùc vò sö tieáp noái tu taïi chuøa Hoa Yeân (theo Thieàn Uyeån Keá ñaêng luïc cuûa hoøa thöôïng Phuùc Ñieàn in vaøo khoaûng 1858) cho thaáy sau Huyeàn Quang coøn ñeán 15 vò nöõa vaøo ñôøi Traàn, nhöng lòch keá thöøa khoâng ñöôïc minh ñònh chính xaùc. Vaø Hieän Quang ngöôøi khai sôn chuøa Hoa Yeân, Yeân Töû laïi thuoäc thieàn phaùi Voâ Ngoân Thoâng. Nhö theá tö töôûng cuûa Phaät giaùo Vieät Nam ñaõ gaàn nhö lieân tuïc trong thôøi gian.
Sau Huyeàn Quang lòch söû truyeàn thöøa khoâng ñeå laïi ñaày ñuû chi tieát nöõa vì khi Hoà Quí Ly ñoaït ngoâi (1400), hoaøng gia vaø nhöõng ngöôøi thaân caän quyeàn theá ñaõ vaøo nôi tu haønh naày ñeå aån laùnh, daáu danh.
Sau khi Leâ Lôïi leân ngoâi (1428), hoaøng gia cuõ, vì sôï trieàu ñình môùi truy naõ ñaõ troán traùnh trong röøng nuùi xa xoâi heûo laùnh ñeán taän cöïc nam quoác gia thôøi baáy giôø, thay teân ñoåi hoï, vaø daáu luoân caû toâng phaùi cuûa mình. Taøi lieäu veà lòch söû Truùc Laâm môø mòt töø Huyeàn Quang ñeán theá kyû thöù XVI. Raát nhieàu vò thieàn sö tuy thuoäc Truùc Laâm nhöng aån danh döôùi doøng Laâm Teá.
Trong thôøi kyø Trònh Nguyeãn phaân tranh, doøng Truùc Laâm baét ñaèu taùi hoaït ñoäng coâng khai trôû laïi beân caïnh caùc chuùa Nguyeãn, nhöng naêm 1682 vì bò tình nghi coù thieän caûm vôùi caùc chuùa Trònh, nhieàu thieàn sö Truùc Laâm laïi phaûi boû ñi, laån traùnh, vaø chuùa Nguyeãn Phuùc Traên (1687-1691) laïi phaûi nhôø vaøo caùc sö ngöôøi Trung Hoa doøng thieàn Laâm Teá nhö Nguyeân Thieàu-Sieâu Baïch veà hoaèng ñaïo. Vì theá maø ta coù caûm giaùc laø hai doøng Laâm Teá, Truùc Laâm khoâng coøn phaân bieät nhau nöõa.
Vaøo theá kyû XIX hai tröôøng phaùi naày ñöôïc goïi chung laø Lieân Toâng. Sau vì kî uùy (Thieäu Trò huùy laø Mieân Toâng) teân treân ñoåi thaønh Lieân Phaùi (18). Ngaøy nay thieàn Truùc Laâm vaãn soáng vôùi daân toäc vaø vaãn hoaït ñoäng taâm linh caïnh caùc toân giaùo khaùc hay caùc toâng phaùi khaùc.
Tö töôûng vaø giaùo lyù Truùc Laâm doài daøo, ña giaïng khoâng theå noùi heát ñöôïc trong moät baøi vieát nhoû. Chæ xin neâu ra ñaây moät vaøi neùt tröôøng toàn ñaõ döï phaàn vaøo söï ñuùc keát taâm hoàn, tö töôûng daân toäc. Tieáp noái yù höôùng dung hoaø cuûa Traàn Thaùi Toâng ñaõ loä roõ trong taùc phaåm Khoùa Hö Luïc, tinh thaàn " hoøa quan ñoàng traàn ", thoâng trieát lyù cao sieâu cuûa Phaät nhöng khoâng tìm thuù vui ôû thoaùt ly traàn theá cuûa Tueä Trung, Traàn Nhaân Toâng ngöôøi saùng laäp ra doøng thieàn Truùc Laâm, moät vò vua daán thaân vaøo ñôøi hoaït ñoäng tích cöïc ñaõ döïng ra moät neàn Phaät giaùo nhaäp theá ñöôïc quaàn chuùng haâm moä. Phaät töùc taâm, phaùp cuõng laø taâm, maø phaùp voán khoâng phaùp thì taâm laïi laø khoâng taâm. Moïi ngöôøi ñeàu coù theå töï giaùc ngoä nhöng khoâng neân coá truy taàm ñoái töôïng nhö ñaõ ñöôïc noùi leân trong baøi keä keát baøi Cö traàn laïc ñaïo :
Cö traàn laïc ñaïo thaû tuøy duyeân (Coõi traàn vui ñaïo, haõy tuøy duyeân)
Cô taéc xan heà khoán taéc mieân (Ñoùi cöù aên no, meät nguû lieàn)
Gia trung höõu baûo höu taàm mòch (Baùu saün trong nhaø, thoâi khoûi kieám)
Ñoái caûnh voâ taâm maïc vaán thieân (Voâ taâm tröôùc caûnh, hoûi chi thieàn)
Traàn Nhaân Toâng
Hueä Chi dòch, TVLT, II, 510
Thieàn ñôøi Traàn keá thöøa caùc tö töôûng toân giaùo trieát lyù caùc ñôøi tröôùc dung hoøa ñoán ngoä, tieäm ngoä, thieàn, tònh, maät, duøng coâng aùn cuõng nhö dieãn giaûng toû roõ ñeå truyeàn ñaïo. Nhöõng laäp luaän tröøu töôïng ñeå baøn veà thaân-taâm, sinh-töû, höõu-voâ, ñaïi thöøa-tieåu thöøa, baát voâ-baát nhò, voâ ngaõ-höõu ngaõ thöôøng ñöôïc dieãn giaûng baèng nhöõng hình aûnh ñaày thô moäng laáy töø phong caûnh, saéc höông cuûa thieân nhieân voâ taän, cuûa nöôùc non gaám voùc. Caùc nhaø sö Ñaïi Vieät duø laø vua hay taêng ñaõ laø nhöõng thi nhaân tha thieát vôùi ñôøi vaø vôùi ngöôøi. Ñoïc thô thieàn laø ñi vaøo theá giôùi taâm linh linh ñoäng, tónh mòch, cao sieâu laø ñi vaøo cöûa Phaät.Chuøa Quyønh Laâm (19) (xaõ Haï Loâi, huyeän Ñoâng Trieàu, Quaûng Ninh) coù töôïng Phaät lôùn ñöôïc xeáp vaøo haøng moät trong boán baûo vaät lôùn ngaøy xöa (töù ñaïi quí), laø moät trung taâm quan troïng cuûa tö töôûng Phaät-Ñaïo-Nho ñôøi Traàn. Töông truyeàn sö Khoâng Loä (Nguyeãn Minh Khoâng ?-1119) laø ngöôøi ñaàu tieân ñeán ñaây vaø truyeàn thuyeát cho laø ngöôøi saùng laäp chuøa naày, thuoäc theá heä 9 doøng thieàn Voâ ngoân thoâng, trì ñöôïc pheùp thieàn vaø maät cuõng laø vò thieàn sö ñöôïc truyeàn thuyeát gaén boù vôùi nhieàu huyeàn thoaïi, pheùp thaàn, vôùi vaên hoùa daân gian. Nhöng vôùi sö Phaùp Loa toå thöù hai Truùc Laâm, chuøa Quyønh Laâm ñöôïc döïng thaønh quoác töï vaø trôû thaønh moät trung taâm quan troïng cuûa Phaät giaùo vôùi leã hoäi, vôùi tu vieän, vôùi phöông phaùp thuyeát giaûng qui ñoäng caû thaân taâm, giaùc quan trí tueä vaø ngheä thuaät. Nhöng vôùi hoäi thô Traàn Quang Trieàu, vaên hoïc tuy coøn ñöôïm maøu thieàn nhöng ñaõ ra khoûi phaàn naøo theá giôùi taêng sö vaø ñaõ ñi vaøo quaàn chuùng maëc duø ñaây chæ laø quaàn chuùng thöôïng löu ñaøi caùc quaân vöông (20).
Vaên hoïc coù ñeán vôùi ñaïi chuùng khoâng ? Nhieàu nhaän xeùt ñaõ vieát ra cuûa lòch söû Phaät giaùo cho thaáy ñaïo Phaät ñaõ ñöôïc chuoäng nhö laø moät quoác giaùo döôùi trieàu Lyù, ñaõ thu huùt nhieàu quaàn chuùng, ñaõ coù nhieàu cô sôû trang traïi chuøa chieàn lôùn döôùi hai trieàu Lyù Traàn, thì ta coù theå tin laø giaùo lyù Phaät ñaõ ñeán vôùi quaàn chuùng duø vôùi daïng thöùc vaên chöông thöôïng löu trí thöùc hay laø vaên chöông bình daân.
Daãn loái veà nguoàn : thô thieàn Lyù-Traàn trong taâm thöùc
Thô thieàn laø thô vieát baèng chöõ Haùn.
Thô thieàn phaàn lôùn laø ngöõng baøi keä, hoaëc laø vaán ñaùp giöõa sö phuï vaø moân ñeä coát ñöa ñeán vieäc khai thoâng trí tueä. Nhieàu baøi cuõng khoâ khan nghieâm khaéc nhö nhöõng phaùp cuù, nhöng cuõng coù nhieàu baøi ñeïp nhö moät baøi thô. Nhieàu khi nhöõng caâu traû lôøi coøn coù daïng coâng aùn khoâng tröïc tieáp lieàn nghóa vôùi caâu hoûi nhö trong baøi Tham ñoà hieån quyeát (Chæ roõ bí quyeát ñaïo thieàn cho moân ñeä) cuûa Vieân Chieáu (Mai tröïc, 999-1091) (21) veà Phaät vaø Thaùnh. Sö ñaùp ôû hai caâu ñaàu :
Ly haï truøng döông cuùc (Truøng döông ñeán cuùc vaøng döôùi daäu)Noùi veà söï gaàn guõi cuûa Phaät baèng nhöõng hình aûnh voâ cuøng linh ñoäng, traøn ñaày söùc soáng trong cao ñieåm cuûa muøa thu (truøng döông hay truøng cöûu nhaàm 9 thaùnh 9 aâm lòch), moät muøa thöôøng ñöôïc xem laø muøa buoàn ñi veà ñìu hiu, cheát choùc, nhöng laïi ñöôïc söôûi aám baèng maøu vaøng cuûa hoa cuùc quanh quaån beân theàm. Laïi ñeán luùc xuaân veà thì bao nhieâu laø caûm giaùc cuûa söùc soáng maïnh meõ ñeán vôùi con ngöôøi moät caùch töï nhieân, khoâng ngaïi keâu goïi ñeán luïc caên (thaân caên vaø nhó caên : xuaân aám, oanh naùo). Theá cuõng laø caùch ñeán vôùi Phaät Thaùnh. Chuùng sinh vaø Phaät Thaùnh raát gaàn nhau, haøm chöùa trong caûnh vaät thieân nhieân trong tieáng chim choùt voùt ñaàu caønh. Nhöng taát caû ñeàu ñeán vôùi nhöõng ai bieát traàm mình trong thieân nhieân, khoâng thaønh kieán coá chaáp, khoâng ray röùc, khoâng daáy ñoäng trong tuaàn huôøn vuõ truï. Chæ coù bao nhieâu töø maø giaùc quan con ngöôøi traàn tuïc ñöôïc vaän duïng ñeå ñöa con ngöôøi veà vôùi Phaät. Veà khoâng phaûi ñeå toân thôø, ñeå ñeà cao phaùp lyù maø veà ñeå thaáy vaø höôûng ñöôïc caùi ñeïp cuûa cuùc vaøng, ñeå söôûi aám trong naéng xuaân, ñeå queân meät nhoïc phieàn naõo khi nghe tieáng oanh thuùc duïc (hay nhö trong dò baûn khi thaáy saéc noàng cuûa hoa ñaøo). Thôøi gian nhö khoâng coøn xa xoâi leâ theâ, maø ñoïng laïi trong vaän chuyeån, khoâng gian aáp uû thaân maät khieán con ngöôøi khoâng caûm thaáy bô vô. Caùi thaân maät ñöôïc gôïi ra töø nhöõng töø raát bình daân cuûa caây coû quanh nhaø nhö " döôùi daäu, ñaàu caønh ". Thôøi gian, khoâng gian, saân khaáu cuûa theá giôùi hieän töôïng trong tuïc ñeá quaán quyeän laáy con ngöôøi ñöa theá giôùi nhaân sinh vaøo bao la baát taän, trong vónh cöõu tröôøng toàn.
Chi ñaàu thuïc khí oanh (Xuaân aám veà, oanh naùo ñaàu caønh) (22)
Hueä Chi - Baêng Thanh dòch, TVLT, I, 266-293Thieàn sö Vaïnh Haïnh (?-1018) (23) cuõng noùi veà con ñöôøng töø baûn theå chaân ly
vöôït leân nhöõng caùi phieàn naõo do theá giôùi hieän töôïng gaây ra, baèng caùch kheâu gôïi trí töôûng töôïng. Kieáp ngöôøi nhanh nhö moät chôùp ñieän coù roài khoâng trong khoaûnh khaéc, moûng manh ñaày ñe doïa nhö haït söông ñoäng rung rinh ñaàu coû. Nhöng nhöõng ai bieát nhaän thöùc vôùi caùi nhìn beân kia nhöõng saéc töôùng do nguõ uaån keát caáu thì khoâng nhöõng khoâng coøn sôï haõi maø coøn ñi ñeán ñöôïc traïng thaùi an nhieân, baát dieät ñieàm tónh döûng döng nhö caùc pho töôïng Thích Ca. Phuùt choác laø voâ taän. Söï xoay vaàn bieán hoùa cuûa trôøi ñaát (xuaân vinh, thu khoâ) cuõng nhö söï thònh suy treân ñôøi ñi theo leõ töï nhieân cuûa noù, khoâng heà haán gì ñeán chaân lyù vónh haèng.Thaân nhö ñieän aûnh höõu hoaøn voaâ (Thaân nhö boùng chôùp, coù roài khoâng)Thieàn sö Chaân Khoâng (Vöông Haûi Thieàm 1046-1100) (24), thieàn phaùi Nam Phöông cuõng nhaéc ñi nhaéc laïi caùi maàu nhieäm cuûa chaân khoâng laøm töôi thaém laïi vaïn vaät khi baõo löûa (löïc löôïng to lôùn cuûa Phaät phaùp phaù voâ minh) ñaõ ñoát taøn ruïi heát nhöõng veát u minh chaát chöùa beân trong. Chaân phaùp thöôøng truï nhö nuùi röøng xanh thaãm. Maây coù traéng ñeán ñaâu, coù tan mau nhöng luùc naøo cuõng chöïc saün ñeå taùi hieän ñe doïa nhöõng ai sô hôû cheånh maûng. Söùc soáng taùi hoài maïnh hôn, thôm hôn vì ñaõ ñöôïc löûa laøm tinh khieát.
Vaïn moäc xuaân vinh, thu höïu khoâ (Caây coái xuaân töôi, thu naõo nuøng)
Nhaäm vaän thònh suy voâ boá uùy (Maëc cuoäc thònh suy ñöøng sôï haõi)
Thònh suy nhö loä thaûo ñaàu phoaâ (Kìa kìa ngoïn coû gioït söông ñoâng)
Ngoâ Taát Toá dòch trong Vaên hoïc ñôøi Lyù,
VHÑL (NXB Mai Lónh, Haø Noäi, 1942).......hoaëc daõ ngaøi coøn noùi veà caùi baát dieät, caùi söùc soáng voâ cuøng cuûa vaïn vaät baèng
Kieáp hoûa ñoãng nhieân haøo maït taän (Löûa buøng thieâu ñeán maûy tô,)
Thanh sôn y cöïu baïch vaân phi (Ngaøn xanh, maây traéng baây giôø coøn bay)
.......
Bình nguyeân kinh hoûa haäu (Ñoàng baèng traûi löûa thieâu)
Thöïc vaät caùc thuø phöông (Coû caây thôm hôn nhieàu)
caûnh cuûa muøa xuaân trong coõi Phaät :Xuaân lai xuaân khöù nghi xuaân taän (Xuaân qua xuaân laïi ngôõ xuaân taøn,)Nhöõng caâu treân nhaéc ta nhôù ñeán baøi keä cuûa thieàn sö Maõn Giaùc (Lyù Tröôøng 1052-1096) (25) thieàn phaùi Bích Quaùn theá heä thöù taùm laøm tröôùc khi tòch dieät. Tö töôûng, lôøi thô, giaùo lyù ñöôïm moät maøu xuaân vónh cöûu, traøn ñaày nieàm tin vaøo chaân khoâng bao la. Cheát khoâng coâ ñôn, khoâng laø heát maø cuõng khoâng phaûi laø sa vaøo caùi voøng laån quaån traàm luaân. Caønh mai laø töôïng tröng cho caùi ñeïp, caùi töôi cuûa Phaät phaùp, raát gaàn guõi (tröôùc saân), khoâng bò che laáp ñoái vôùi ngöôøi bieát tìm ñöôøng, maëc duø boùng toái (ñeâm qua). Ngaøi khuyeân moïi ngöôø ñöøng laàm luõi chaïy theo nhöõng vieäc ñôøi khoâng ñaùng keå :
Hoa laïc hoa khai chæ thò xuaân (Hoa duø ruïng nôû, vaãn hoaøn tieát xuaân)
Phaïm Tuù Chaâu dòch trong TVLT, I, 303Xuaân khöù baùch hoa laïc, (Xuaân ruoåi, traêm hoa ruïng,)Caùc vaán ñeà sinh töû thaân taâm luoân luoân laø noøng coát cuûa laäp luaän. Nhöng ít khi caùc vò thieàn sö luaän baøn moät caùch tröøu töôïng sieâu hình, xa traàn tuïc. Vieân Chieáu(26) ñaõ so saùnh thaân xaùc con ngöôøi vôùi böùc töôøng ñoå naùt xieâu veïo. Maø thaân xaùc hay laø caû kieáp ngöôøi cuõng theá ! Luùc naøo cuõng phaûi ñöông ñaàu vôùi thöû thaùch, vôùi khoå ñau. Thaân xaùc laø nguõ uaån keát hôïp vôùi nhöõng ñoøi hoûi cuûa noù, vôùi nhöõng thích thuù hay ñau ñôùn, môùi thaáy ñeïp ñeõ ñoù thì laïi thoái röõa ra ñoù :
Xuaân ñaùo baùch hoa khai. (Xuaân tôùi, traêm hoa cöôøi.)
Söï tröïc nhaõn tieàn quaù, (Tröôùc maét, vieäc ñi maõi,)
Laõo toøng ñaàu thöôïng lai. (Treân ñaàu, giaø ñeán roài.)
Maïc vò xuaân taøn hoa laïc taän, (Ñöøng töôûng xuaân taøn hoa laïc taän)
Ñình tieàn taïc daï nhaát chi mai. (Ñeâm qua, saân tröôùc, moät caønh mai)
Ngoâ Taát Toá dòch, VHÑLThaân nhö töôøng bích dó ñoài thì, (Thaân nhö töôøng vaùch ñaõ lung lay,)Caùi nhìn vaø loái giaûng cuûa thieàn sö thaät laø saâu saéc, ñaày chi tieát hieän thöïc ñaäp maïnh vaøo taâm trí con ngöôøi (böùc töôøng ñaõ daõi daàu vôùi möa naéng neân ñeán luùc phaûi ñoå naùt). Thaáy beân ngoaøi laø theá, noù gôïi leân tröôùc maét ngöôøi nhìn (sö laø ngöôøi tu Quaùn Bích) nhöõng haønh ñoäng taùc duïng ñöa ñeán traïng thaùi aáy (ngöôøi ta phí söùc sinh hoaït haáp taáp khoâng ngöøng ñeå suy nghó : cöû theá thoâng thoâng). Phöông tieän giaûi thoaùt ñi ñeán töï do khoâng bò duïc voïng raøng buoäc ôû gaàn keà, chæ caàn ñeå cho taâm khoâng bò dao ñoäng, tin vaøo phaùp thaân baát dieät thì, cuõng nhö ngaøi ñaõ daïy " maëc vaän thònh suy voâ boá uùy ".
Cöû theá thoâng thoâng thuïc baât bi. (Laät ñaät ngöôøi ñôøi, nhöõng xoùt thay.)
Nhöôïc ñaït taâm khoâng voâ saéc töôùng, (Neáu ñöôïc"loøng khoâng"khoâng töôùng saéc,)
Saéc khoâng aån hieän nhaäm thoâi di . (" Saéc " " khoâng ", aån hieän, maëc vaàn xoay.)
Ngoâ Taát Toá dòch, VHÑLNhö theá, töø nhöõng thí duï raát cuï theå, gaàn guõi caùc thieàn sö ñaõ ñeà caäp ñeán nhöõng vaán ñeà sieâu hình moät caùch raát töï nhieân khoâng caàu kyø tröøu töôïng nhö saéc, khoâng, tuïc ñeá, dieäu ñeá. Taùc duïng chaân khoâng, moâ taû, ñònh nghóa dieäu tính chaân khoâng ñeàu ñöôïc noùi leân ñi töø rieâng reõ ñeán ñaïi ñoàng.
Khuoâng Vieät, nhaø sö lôùn khuoâng phoø ñaát Vieät (Ngoâ Chaân Löu 933-1011) (27) chæ baèng hai caâu ngaén goïn nhöng haøm suùc, ñaõ ñoâng ñaëc giaùo lyù vaø ñònh vò trí baûn theå caù nhaân trong meânh moâng vaïn vaät, qui veà caùi troïn veïn cuûa chaân khoâng :
Thuûy chungVöôït qua ñöôïc caùi nhìn traàn tuïc, chaân khoâng khoâng phaûi laø troáng roãng maø laø nôi " voâ vi " khoâng giaáy ñoäng nhaân duyeân nöõa. AÙnh saùng dieäu huyeàn luoân luoân daãn loái nhöõng ai khoâng ñeã cho saéc töôùng duïc voïng laøm laïc höôùng, vaø nhöõng ai bieát vöõng taâm baûo veä, naâng niu, trìu meán yù chí quay veà bôø giaùc.
Thuûy chung voâ vaät dieäu hö khoâng
Hoäi ñaéc chaân nhö theå töï ñoàngSau tröôùc coù gì ñaâu !
Hö khoâng môùi nhieäm maàu.
Chaân nhö baèng hieåu ñöôïc,
Taâm theå cuõng nhö nhau.
Hueâ Chi dòch thô, TVLT, I, 210Ñaïo Haïnh (Töø Loä ?-1117) (28) ñaõ ñònh nghóa quan nieäm chaân khoâng dieäu höõu cuûa trung quaùn luaän, vôùi hình aûnh soâng nöôùc traêng ñeâm gôïi caûm ñaày thô moäng :
Höõu KhoângTöø caù nhaân phaøm tuïc maø nhìn vôùi maét thòt thì caùi gì cuõng coù, töø troïng ñaïi cho ñeán ti li nhö haït buïi cuõng laø coù. Nhöng ñöùng töø chaân taâm, vôùi aùnh saùng cuûa dieäu lyù thì moïi saéc ñeàu khoâng, moïi saéc ñeàu chæ laø söï keát hôïp cuûa caùc nguyeân toá, hieän ra ñoù roài laïi tan raõ trong giaây phuùt. AÅn duï Phaät giaùo coù theå thaáy trong caâu " höõu khoâng nhö thuûy nguyeät " : soâng nöôùc laø beå khoå, laø doøng luaân hoài voâ taän (neáu cöù nhìn theo tuïc ñeá), maø aùnh traêng laø aùnh saùng trong ñeâm toái daãn ñöôøng cho ngöôøi tu qua beân kia bôø giaùc (ñaùo bó ngaïn). Ngöôøi dòch baøi thô naày ra noâm phaûi laø moät thieàn sö naëng taâm hoàn thi só, duø neáu khoâng phaûi laø Huyeàn Quang (29), hay laø moät thi só cao ñoä tu thieàn, môùi duøng ñöôïc nhöõng töø nhö " vaèng vaëc ".
Taùc höõu traàn sa höõu ( Coù thì coù töï maûy may)
Vi khoâng nhaát thieát khoâng (Khoâng thì caû theá gian naày cuõng khoâng)
Höõu khoâng nhö thuûy nguyeät (Vöøng traêng vaèng vaëc in soâng)
Vaät tröôùc höõu khoâng khoâng (Chaéc chi coù coù, khoâng khoâng mô maøng)
Huyeàn Quang (1254-1334) dòch thô (?) TVLT, I, 345Nhöng ñòa vò cuûa con ngöôøi caù nhaân trong tö töôûng naày coù bò hoøa tan maát khoâng ?, noù coù bò loaõng maát trong " khoâng khoâng voâ thuûy voâ chung " chaêng ? Con ngöôøi neáu coù ñöôïc trôû veà ngoâi nhaø cuûa cha nhö ngöôøi cuøng töû trong kinh Phaùp Hoa coù coøn giöõ ñöôïc caù tính khoâng ? Ñeå giaûi ñaùp nhöõng thaéc maéc trieát lyù sieâu hình aáy caùc thieàn sö cuõng duøng nhieàu aån duï cuï theå laáy töø caûnh trí thieân nhieân ñeå noùi leân tính voâ nhò cuûa caùc phaùp. Töø ñoù khoaûng caùch ñöa ñeán laäp luaän cuûa AÂu Ñaïo Hueä ( ?-1173) (30) noùi veà saéc thaân vaø dieäu theå " chaúng hôïp chaúng phaân li ", xaùc nhaän nhuïc theå traàn gian laø thöïc taïi khoâng coøn xa maáy nöõa. Ai muoán phaân bieät höõu ngaõ vaø voâ ngaõ thì haûy xem caønh hoa toàn taïi trong loø löûa (" loâ trung hoa nhaát chi "). Hình aûnh hoa trong löûa cuõng ñöôïc Ngoä AÁn (Ñaøm Khí 1020-1088) (31) duøng ñeán ñeå daën doø moân ñeä luùc saáp maát : lieân phaùt loâ trung thaáp vò can (trong loø sen nôû saéc thöôøng töôi).
Töø beân ngoaøi thöïc theå vaät chaát vôùi thô thieàn ta coù theå theo tö töôûng caùc sö maø traàm mình vaøo chaân khoâng dieäu höõu. Roài töø söï khoâng phaân bieät voâ ngaõ baûn ngaõ ta coù theå ñi ñeán söï xaùc nhaän thaân, taâm con ngöôøi trong coûi ñôøi naày, trong kieáp soáng naày ñeàu coù quan troïng ngang nhau. Chaân taâm vaø nhuïc theå ñeàu laø moät. Phaät toå laø moät. Phaät vaø chuùng sinh laø moät. Traàn gian vaø thieân ñöôøng ñeàu taïi nôi taâm. Phaät töùc taâm.
Haûy nghe sö Tònh Khoâng (Ngoâ Tònh Khoâng ?-1170) (32), hoïc troø cuûa Ñaïo Hueä ñem kinh nghieäm phaù voâ minh cuûa mình truyeàn giaûng cho moân ñeä baèng moät böùc hoïa huøng traùng lung linh voâ taän :
.....
Vaán : Nhö haø thò Phaät ? (Theá naøo laø Phaät ?)
Sö vaân : Nhaät nguyeät leä thieân haøm öùc saùt, (Naéng toûa traêng soi trieäu coõi ñôøi,)
Thuøy tri vaân vuï laïc sôn haø. (Ai ngôø soâng nuùi moùc möa rôi)
.....
Nhaät nhaät hoäi chuùng (Moät buoåi hoïp maët hoïc troø)
Baêng Thanh dòch, TVLT, I, 479-480Nguyeãn Trí Baûo (?-1190) (33), hoïc troø Ñaïo Huïeâ, coøn duøng hieän töôïng cuûa vuõ truï bao la gôïi leân caùi quyeàn löïc cuûa Phaät phaùp, xeù tan voâ minh nhö gioù thaàn queùt saïch maây muø, ñem laïi baàu trôøi quan ñaõng nhö taâm trí cuûa ngöôøi ngoä ñaïo:
Taï Ñaïo Huïeâ thieàn sö (Caûm taï thieàn sö Ñaïo Huïeâ)Nhöng ñaõ chaáp nhaän thaân taâm hoøa vaøo caùt buïi (Phan Tröôøng Nguyeân 1110-1165, theá heä 10 Quaùn Bích : taïi quang taïi traàn, thöôøng ly quang traàn) (34) thì laøm sao traùnh khoûi nhöõng phieàn luïy nhoû nhen, nhöõng duïc voïng taàm thöôøng. Nhöõng saùng taùc cuûa caùc nhaø sö daàn daø xoay quanh nhöõng vaán ñeà kieân trì giöõ gìn cho loøng daï ñöøng baùm vaøo buïi ñôøi, ñöøng vò kyû, vaø höôùng veà neáp soáng töï nhieân. Töø bình dieän laäp luaän trieát lyù daàn daø caùc baøi thô höôùng veà vieäc tìm phöông thöùc nhaäp theá trong töï nhieân, veà caùch soáng khoâng dô baån traàm mình vaøo haøi hoøa caûnh vaät. AÛnh höôûng cuûa Ñaïo giaùo vaø Nho giaùo caøng luùc caøng loä roõ neùt.
Baát nhaân phong quyeån phuø vaân taän, (Khoâng nhôø gioù cuoán saïch maây muø,)
Tranh kieán thanh thieân vaïn lyù thu ? (Sao thaáy trôøi xanh muoân daäm thu ?)
..........
Nguyeãn Trí Baûo
Hueä Chi dòch, TVLT, I, 517-518Thô vaên laø chöùng tích cuûa söï hoøa giaûi ñoù. Vaø thieàn sö khoâng coøn chieám ñòa vò gaàn nhö duy nhaát trong saùng taùc. Nhieàu taùc gia quan troïng laø ngöôøi ñôøi, hoaëc laø ngöôøi laên loùc trong tröôøng ñôøi roài môùi xuaát gia. Thô vaên trong theá kyû XIII coøn phaùt trieån theo khí thieân ñaát nöôùc, trong tình yeâu toå quoác, trong hy sinh giöõ nöôùc tröôùc xaâm löôïc Nguyeân-Moâng, trong tình thöông ngöôøi (Vaên Hoïc Vieät Nam, 71-138) (35). Nhöng caùc thi só vaãn naëng maøu thieàn, moät loái haønh thieàn raát gaàn vôùi thöïc teá. Traàn Thaùi Toâng (Traàn Caûnh 1225-1277) vôùi Khoùa Hö Luïc, ñaõ noùi laïi nhöõng vaán ñeà töøng ñöôïc ñeà caäp ñeán veà thaân taâm, vaø ñaõ xaùc ñònh söï hieän höõu cuûa thaân xaùc. Saùch coøn laø nhöõng baøi thuyeát phaùp töôøng taän veà caùch nieäm Phaät, caùch khai thoâng trí tuïeâ. Traàn Thaùi Toâng khoâng nhöõng ñaõ dung hoøa nhöõng trieát lyù cuûa Phaät giaùo maø coøn dung hoøa Nho-Phaät qua töø ngöõ laáy töø Laõo-Trang (chaân teå). Nhöng nhöõng taùc phaåm cuûa ngaøi laø nhöõng taùc phaåm trieát lyù, daïy ñôøi. Chaát thô rung caûm duø coù nhöng cuõng gaây ít daáu aán ngheä thuaät thoâi. Ñeán Traàn Thaùnh Toâng (1240-1290) thì Nho giaùo laïi caøng ñaäm neùt. Söï hieáu thaûo, tình huynh ñeä, nghóa quaân thaàn ñöôïc ñeà cao. Vôùi thi ca cuûa Tueä Trung thöôïng só (Traàn Tung 1230-1291) (36) moät ngöôøi ñaõ töøng vaøo sinh ra töû treân chieán tröôøng, caùi cheát khoâng coøn laø tuyeät voïng laø sôï haõi maøthaät ñuùng laø " töû qui ". Lôøi thô trong saùng, tinh thaàn töï tin ñöôïc boäc loä qua baøi " Thò hoïc " :
Thò hoïc (Gôïi baûo ngöôøi hoïc ñaïo)Söùc maïnh dieäu huyeàn cuûa Phaät löïc ñöôïc theå hieän qua nhöõng hình aûnh thoâng duïng trong kinh keä nhö chæ caàn moät aùnh saùng xuaân maø muoân hoa ñua nôû (nhaát ñieåm). Dung hoøa thuyeát " baát nhò " trong Phaät giaùo vôùi Nho giaùo treân laäp tröôøng trung dung ñöôïc xem gaàn nhö moät thaùi ñoä ñöông nhieân. Coù leõ ñaây laøcon ñöôøng töï nhieân ñi ñeán thaùi ñoä " kheá lyù kheá cô ", tuyø thôøi khoâng quaù khích cöôõng baùch cuûa Phaät giaùo Vieät Nam, maø cöûa thieàn luùc naøo cuõng roäng môû. Trong baøi " Ngaãu taùc " Thöôïng só ñaõ cho thaáy caùi nhìn baèng " nguõ nhaõn " theo thuaät ngöõ Phaät giaùo goøm nhuïc nhaõn, thieân nhaõn, tueä nhaõn, phaùp nhaõn, Phaät nhaõn, duø coù saùng suoát ñeán ñaâu ñi nöõa thì ñoái vôùi ngöôøi nhaäp theá - maø nhaäp theá cuõng laø moät caùch tu - vì ñôøi nhieàu caùt buïi, nhieàu taïo taùc ñoái ñaõi, cuõng khoâng ñaày ñuõ troïn veïn ñeå höôùng daãn vieäc laøm. Tuøy thôøi maø laøm môùi ñuùng caùch (Vaät baát naêng dung : Vaøo xöù mình traàn boû aùo ñi ; Phaûi ñaâu voâ leã, chæ tuøy nghi...., dòch theo Truùc Thieân, TVLT, II, 257). Troïng ngöôøi nhö theá thì coøn ai daùm baûo laø xuaát theá ! Nhö vaäy Nho giaùo, vaø con ngöôøi traàn tuïc, theá giôùi traàn tuïc ñeán ñaây ñaõ ñöôïc ñònh moät ngoâi vò quan troïng. Töø Phaät ñeán Nho nhö trong tö töôûng Traàn Thaùi Toâng, hay töø Nho veà Phaät nhö trong con ñöôøng haønh ñaïo cuûa Thöôïng só, töïu trung con ngöôøi töø nhieàu bình dieän ñaõ ñöôïc chaáp nhaän. Chöõ " nhaøn ", vaø thaùi ñoä aån daät luyeän chaân taâm trong thieân nhieân caây coû raát quen thuoäc vôùi caùc só phu nhöõng theá heä sau cuõng ñöôïc Thöôïng só noùi ñeán, ñoâi khi coøn coù Phaät Quan AÂm baùc aùi voâ bieân phoø trì (baøi Thoaùi cö : .... Choïn choán thanh u göûi gaám mình ; ... Ñeâm moäng Quan AÂm vaøo coû raäm ; Doøng thu trong vaét, moùc long lanh, Ñaøo Phöông Ñình dòch, TVLT, II, 270-271). Nhöng coù leõ baøi " Giang hoà töï thích " laø baøi thô chan chöùa nhieàu chaát thô, chuyeãn tieáp tôùi loái thô tröõ tình gôïi caûm cuûa Traàn Nhaân Toâng, Huyeàn Quang vaø gaàn ta hôn nöõa laø nhöõng nhaø thô laõng maïng naëng khoâng khí Laõo-Trang :
Hoïc giaû phaân phaân baát naïi haø (Hoïc ñaïo meânh mang ai coù hay,)
Ñoà töông linh ñích khoå töông ma(Gaïch ñem maøi gaïch, nhoïc nhaèn thay !)
Baùo quaân höu yû tha moân boä (Cöûa ngöôøi anh haõy thoâi nöông döïa,)
Nhaát ñieåm xuaân quang xöù xöù hoa (Moät aùnh xuaân veà hoa ñoù ñaây.)
Tueä Trung Thöôïng só
Ñoã Vaên Hyû dòch, TVLT, II, 232-233Giang hoà töï thích (Vui thích giang hoà)Con ngöôøi - tuy chöa ñöôïc noùi roõ ra nhöng ta cuõng ñoaùn ñöôïc söï hieän dieän treân chieác thuyeàn con - sao nhoû nhoi theá, sao voâ ñònh theá (leânh ñeânh), treân doøng soâng ñònh meänh ! Ngaøy giaûi thoaùt coøn xa (soâng daøi). Nhöng sao cuõng can ñaûm, töï tin theá, laøm chuyeän to maø vaãn thaûn nhieân, khoâng hoâ haøo töï troïng (caát maùi cheøo qua thaùc gheành). Maø khi cöù töôûng laø voâ voïng (muøa thu) thì chæ caàn moät tieáng vaêng vaúng cuûa chaân taâm (khoâng nhieàu lôøi giaûng daïy (nhaát thanh) maø chæ caàn khôi laïi (vaüng ñeán) Phaät löïc coù saün trong moïi ngöôøi (ñoán ngoä ñaïi thöøa) thì Phaät löïc (gioù) seõ daäy leân voâ bôø beán (moâng meânh).
Tieåu ñónh tröôøng giang ñaõng daïng phuø, (Soâng daøi, thuyeàn nhoû noåi leânh ñeânh,)
Du döông traïo baùt quaù than ñaàu. (Caát maùi cheøo qua ñoaïn thaùc gheành.)
Nhaát thanh haø xöù taân lai nhaïn (Moät tieáng nhaïn trôøi ñaâu vaúng ñeán,)
Traéc giaùc thu phong bieán thaäp chaâu (Gioù thu nhö ñaõ daäy moâng meânh)
Tueä Trung Thöôïng só
Ñaøo Phöông Bình dòch, TVLT, II, 244Vôùi thieàn sö Huyeàn Quang (Lyù Ñaïo Taùi 1254-1334) (37), thô ñaõ ñi saâu vaøo loøng ñaïo. Baøi " Xuaân nhaät töùc söï " (TVLT, II, 681), neáu khoâng haún laø cuûa Huyeàn Quang thì ít ra cuõng cho thaáy caûm höùng thaâm thuùy cuûa nhaø sö Vieät Nam khi ñoïc thô thieàn ñôøi Toáng (38). Vaø cuõng cho thaáy nhaø sö ñaõ rung caûm tröôùc ngheä thuaät thieâng lieâng hoùa phuùt giaây ngöng ñoïng, tinh tuùy cuûa caùi ñeïp caùi soáng trong Phaät giaùo thieàn. Thô Huyeàn Quang coøn ñöa ngöôøi ñoïc vaøo theá giôùi taâm linh thaân maät, ñeïp ñeõ. Ñaâu laø thô ñaâu laø ñaïo ? Caû hai hoøa huyeän, traàm mình vaøo thieân nhieân trong laønh, duø cuoäc ñôøi hay thaân theá coù ra sao ñi nöõa. Nhaïy caûm caùi ñeïp laø caûm ñöôïc taâm linh, bao nhieâu oâ ueá cuoäc ñôøi traàn tuïc nhoû nhen ñeàu xoùa ñi trong giaây phuùt tình thô rung ñoäng. Nhöõng baøi nhö " Phieám chu ", " Ñeà Ñoäng Hieân ñaøn vieät giaû sôn ", " Quaù Vaïn Kieáp " " Taûo thu " laø nhöõng baøi raát thanh tao tình töù, phi thôøi gian.
Taûo thu (Thu sôùm)Trong thôøi Traàn Nhaân Toâng (Traàn Khaâm 1258-1308, Giaùc Hoaøng Ñieàu Ngöï, Höông Vaân Ñaïi Ñaàu Ñaø, Truùc Laâm Ñaïi Ñaàu Ñaø) (39) tinh thaàn daân toäc soâi ñoäng trong nhieàu laõnh vöïc Vaø trong laõnh vöïc vaên hoùa caâu chuyeän Haøn (Nguyeãn) Thuyeân laøm thô noâm thaû soâng ñuoåi caù saáu naêm 1282 laø thôøi ñieåm moác treân con ñöôøng xaây döïng vaên hoùa daân toäc. Thô nhaäp theá cuûa ngaøi cuõng ñeà cao tinh thaàn naày (Xuaân nhaät yeát Chieâu Laêng). Tình thöông ngöôøi cuõng nhö nhöõng neùt u hoaøi tröôùc caûnh coâ ñôn hiu quaïnh ñoåi thay cuûa cuoäc ñôøi traàn tuïc phaùt hieän qua nhieàu baøi thô (Khueâ oùan ; Vuõ laâm thu vaõn...). Nhöng caùi u buoàn cuûa nhaø thô khoâng ñöa ngöôøi vaøo yeám theá maø traùi laïi gôïi cho ta caûm giaùc tòch mòch thaâm traàm cuûa ngöôøi tònh thieàn, khoâng coâ ñôn nhö tình thöôøng maø yeân tænh baát bieán nhö caùc pho töôïng Nhö Lai. Caûm thoâng nhau khoâng caàn tieáng noùi. Hoøa mình trong dieäu lyù chaân nhö, ngöôøi nhö ta, ta nhö ngöôøi. Thô cuûa ngaøi duøng nhieàu hình aûnh boùng traêng trong doøng nöôùc, boùng maây treân theàm, hay boùng theàm treân saân loøng boùng maây troâi ( ?), nöûa thöïc nöûa hö, laøng maïc aån hieän trong khoùi söông. Thô khoâng lôøi, nhö tranh khoâng neùt, nhöng laïi chan chöùa tình, lyù, ngöôøi vaät, töïa hoà nhö böùc tranh thöù taùm cuûa boä " Thaäp Ngöu ñoà " (nhaân ngöu caâu vong). Vaø khoâng gian cuõng nhö thôøi gian khoâng caàn thieát nöõa. Caù nhaân cuõng hoøa trong ñaïi ñoàng, caùi ta vaø caùi toâi khoâng caàn phaân bieät nöõa vì khoâng coøn ñoái ñaõi, thieät hôn :
Daï khí phaùn löông nhaäp hoïa bình, (Hôi maùt ñeâm thaâu loït tôùi maønh,)
Tieâu tieâu ñình thuï baùo thu thanh. (Caây saân xaøo xaïc, baùo thu thanh.)
Truùc ñöôøng vong thích höông sô taän, (Beân leàu queân baüng höông vöøa taét,)
Nhaát nhaát tuøng chi voõng nguyeät minh. (Löôùi buûa vaàng traêng, khoùm maáy caønh.)
Huyeàn Quang
Nguyeãn Ñoång Chi dòch, TVLT, II, 699Xuaân caûnh (Caûnh xuaân)Ñaïo lan toûa vaøo ñôøi, lan traøn trong vuõ truï. Ñaïo khoâng caàn danh xöng, khoâng caàn phaân ñònh. Giaûi thoaùt hay traàm luaân, vónh haèng hay nhaát thôøi, dieäu ñeá hay tuïc ñeá khoâng ai hoâ haøo cho ai caû. Moãi ngöôøi ñeàu töï do choïn löïa laáy. Choïn caùi vónh haèng trong thöïc theå tieâu taøn, tan röõa, cheát choùc, khoâng traùnh neù ñöôïc cuûa moïi kieáp soáng. Caùi coâ ñôn laø theá, coâ ñôn sieâu hình nhöng laïi thaät rai röùc con tim. Vaø ñoù cuõng laø caùi giaù phaûi traû cho töï do, töï do löïa choïn loïc löøa.
Döông lieãu hoa thaâm ñieåu ngöõ trì, (Chim nhaån nha keâu, lieãu troå daøy,)
Hoïa ñöôøng thieàm aûnh moä vaân phi (Theàm hoa chieàu rôïp boùng maây bay.)
Khaùch lai baát vaán nhaân gian söï, (Khaùch vaøo chaúng hoûi chuyeän nhaân theá,)
Coäng yû lan can khaùn thuùy vi (Cuøng töïa lan can nhìn nuùi maây)
Traàn Nhaân Toâng
Hueä Chi dòch, TVLT, II, 460Nhöng Phaät khoâng queân chuùng sinh vaø aùnh saùng dieäu huyeàn, töø bi voâ löôïng nhö aùnh traêng muoân thuûô, nhö dö aâm cuûa tieáng chuoâng chuøa töø ngaøn xöa coøn voïng laïi, chôø ñoùn ñöùa con cuøng töû ñeå daãn ñöôøng veà ngoâi nhaø xöa cuûa cha :
Ñöôøng veà chaân taâm tuy coù heïp
Nhaø cuõ coù troùng khoâng ?
Nhöng
Loái ñi haèng vaãn ñöôïc saùng soi
Cho
Nhöõng ai vöõng chí höôùng, kieân trì,
Cuøng vaïn vaät hoøa ñoàng trong baát dieät
Quaùch Thanh Taâm
Rambouillet, 28 thaùng 11 naêm 1999Taâm KhoângThaân nhö töôøng bích dó ñoài thì,
Cöû theá thoâng thoâng thuïc baát bi.
Nhöôïc ñaït taâm khoâng voâ saéc töôùng,
Saéc khoâng aån hieän nhaäm thoâi di
Thieàn sö Vieân Chieáu (Mai Tröïc 999-1091)
Theá heä 7 doøng thieàn Bích QuaùnThaân nhö töôøng vaùch ñaõ lung lay,
Laät ñaät ngöôøi ñôøi, nhöõng xoùt thay.
Neáu ñöôïc " loøng khoâng " khoâng töôùng saéc,
" Saéc " " khoâng ", aån hieän, maëc vaàn xoay.
Ngoâ Taât Toá dòch
Thô vaên ñôøi Lyù, Mai Lónh, Haø Noäi, 1942Thuûy Chung
Thuûy chung voâ vaät dieäu hö khoâng,
Hoäi ñaéc chaân nhö theå töï ñoàng
Khuoâng Vieät (Ngoâ Chaân Löu 933-1011)
theá heä 4 Quaùn BíchSau tröôùc coù gì ñaâu !
Hö khoâng môùi nhieäm maàu.
Chaân nhö, baèng hieåu ñöôïc,
Taâm theå, cuõng nhö nhau.
Hueä Chi dòch thô,
Thô Vaên Lyù-Traàn, I, 210
Ñaâu laø ñaàu, ñaâu laø cuoái ?
Nhaø cuõ coù troáng khoâng ?
Nhöng :
Ñöôøng veà chaân taâm tuy coù heïp,
Loái ñi haèng vaãn ñöôïc saùng soi,
Cho nhöõng ai vöõng chí, höôùng veà nguoàn
Cuøng vaïn vaät hoaø ñoàng trong baát dieät.Höõu Khoâng
Taùc höõu traàn sa höõu
Vi khoâng nhaát thieát khoâng
Höõu, khoâng nhö thuûy nguyeät
Vaät tröôùc höõu khoâng khoâng
Töø Loä (Ñaïo Haïnh ?-1117)
theá heä 12 Nam Phöông
Coù thì coù töï maûy may,
Khoâng thì caû theá gian naày cuõng khoâng.
Vöøng traêng vaèng vaëc treân soâng,
Chaéc chi coù coù, khoâng khoâng mô maøng.
Huyeàn Quang dòch (?)
TVLT, I, 345Taï Ñaïo Hueä thieàn sö
Baát nhaân phong quyeån phuø vaân taän
Tranh kieán thanh thieân vaïn lyù thu ?
Nguyeãn Trí Baûo ( ?-1190)
theá heä 10 Quaùn Bích
Khoâng nhôø gioù cuoán saïch maây muø
Sao thaáy trôøi xanh muoân daäm thu ?
Hueä Chi dòch
TVLT, I, 518
(1) Ñònh nghóa theo töø ñieån Leâ Vaên Ñöùc, Leâ Ngoïc Truï hieäu ñính : Vieät Nam Töï-ñieån, Khai Trí, 1970, 2 quyeån : Vaên hoïc : söï hoïc hoûi veà chöõ nghóa ; söï nghieân cöùu veà vaên chöông hoïc thuaät (Leâ Ngoïc Truï, II, 1750). Vaên minh : aùnh saùng cuûa vaên hoùa, töùc caùch aên ôû, xöû söï cuûa loaøi ngöôøi nhôø hoïc thöùc saâu xa maø tieáng tôùi choã cao ñeïp (LNT, id) ; Vaên hoùa : Vaên hoïc vaø giaùo hoùa töùc söï hoïc hoûi, daïy doã baèng chöõ nghóa vaên chöông ; moïi caàn duøng veà ñôøi soáng coù toå chöùc cuûa moät daân toäc (LNT, 1749) ; Vaên chöông : baøi vaên vieát coù maïch laïc, quy cuû (LNT, 1749). Trong baøi vieát naày "Vaên hoïc " laáy theo nghóa dung hoøa bao goàm saùng taùc vaên chöông vaø nghieân cöùu saùng taùc(2) Leâ Trí Vieãn : Ñaëc tröng Vaên hoïc trung ñaïi Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1996
(3) Nguyeãn Taøi Caån-N.V. Stankevitch : Chöõ noâm, moät thaønh töïu cuûa thôøi ñaïi Lyù - Traàn, trong Tìm hieåu xaõ hoäi Vieät Nam thôøi Lyù-Traàn,Vieän söû hoïc Haø Noäi, nhieàu taùc giaû,198, tr. 476-516
(4) Löông Nhö Hoäc caûi tieán ngheà in vaøo giöõa theá kyû XV
(5) Caùc nhaän xeùt naày vieát theo Vaên Taán-Nguyeãn Hoàng Phong-Nguyeãn Ñoång Chi : Lòch söû vaên hoïc Vieät Nam, Q. II, töø theá kyû X ñeán theá kyû XVII, taøi lieäu sao laïi roneùo, daønh rieâng cho ban Vaên hoïc tröôøng Ñaïi Hoïc Sö Phaïm Saigon , tröôùc 1975
(6) UÛy ban khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Vieän Vaên hoïc : Thô vaên Lyù-Traàn, HaøNoäi, I (1977) ; II : thöôïng (1989) vaø haï (1988). Saùch coù noùi nhieàu ñeán caùc khoù khaên nghieân cöùu, caùc maát maùt, coù so saùnh caùc dò baûn
(7) Thieàn Uyeån Taäp Anh (TUTA, Anh Tuù Vöôøn Thieàn) do Ngoâ Ñöùc Thoï-Nguyeãn Thuùy Nga dòch vaø chuù thích, Ngoâ Ñöùc Thoï giôùi thieäu, Vieän Nghieân Cöùu Phaät Hoïc, NXB Vaên Hoïc, Haø Noäi 1999. TUTA laø moät cuoán saùch coå ñöïôc Thoâng Bieän Thieàn sö ( ?-1134) khôûi thaûo ñeán ñn Khoâng Thieàn Sö ( ?- ?, nhöng ta coù theå ñònh thôøi ñieåm tòch cuûa sö vaøo 1228-1230, vì sö laø ñeä töû cuûa Thaàn Nghi coøn soáng ñeán ñaàu ñôøi Traàn) laø ngöôøi bieân soïan cuoái cuøng. Saùch laøm ra ñeå ghi cheùp theá thöù caùc doøng phaùi Thieàn Toâng Vieät Nam trong khoaûng baåy theá kyû, töø cuoái theá kyû thöù VI ñeán theá kyû thöù XIII. Baûn dòch theo nguyeân baûn chöõ Haùn Truøng san Thieàn Uyeån Thaäp Anh khaéc in naêm Vónh Thònh thöù 11 (1715). Tuy nhieân TUTA vì laø saùch cheùp tieåu söû vôùi muïc ñích ca ngôïi, neân coù nhieàu truyeàn thuyeát huyeàn hoaëc khoù tin (Khoâng Loä, Giaùc Haûi, Ñaïo Haïnh...)
(8) Ñaây khoâng phaûi laø moät söï kieän rieâng reõ cho Vieät Nam. Taïi Nhaät cuõng coøn laïi nhieàu baøi thô thieàn trong nhoùm Nguõ Sôn, vieát baèng chöõ Haùn. Xem Alain-Louis Colas (traduction et commentaire) : Poeømes du zen des cinq montagnes, Colleøge de France, Bibliotheøque de l'Institut des Hautes Etudes japonaises, Maisonneuve&Larose, Paris, 1991
(9) Traàn Vaên Giaùp : Le bouddhisme en Annam des origines au XIIIeø sieøcle, BEFEO XXXII 1932 ; Nguyeãn Lang : Vieät Nam Phaät giaùo söû luaän, Saigon Laù Boái 1973 ; Laù Boái Paris 1977 ; Vaên Hoïc Haø Noäi 1992, caùc trang daãn trong baøi vieát naày laáy töø vaên baûn Haø Noäi, 3 taäp. Muoán coù theâm nhieàu thö muïc veà toân giaùo vaø vaên hoïc, xem theâm Quach Thanh Taâm-Philip Langlet : Reùfeùrences bibliographiques : histoire ancienne du Vietnam, Sudestasie diffusion, 17 rue Cardinal Lemoine, 75005 Paris, 5eø eùbauche, septembre 1999. Leâ Manh Phaùt : Phaät giaùo truyeàn vaøo nöôùc ta luùc naøo, Taäp san Tö Töôûng, caùc soá thaùng 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12/1973
(10) Veà thôøi ñieåm naày, xem Vieän trieát hoïc : Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam Nguyeãn Taøi Thö chuû Bieân, caùc taùc giaû : Minh Chi, Lyù Kim Thoa, Haø Thuùc Minh, Haø Vaên Taán, Nguyeãn Taøi Thö Haø Noäi 1988, 98-99
(11) Phaùp Vaân töï laø moät chuøa coå xaõ Khöông töï, huyeän Sieâu loaïi, nay laø xaõ Thanh Khöông, huyeän Thuaän Thaønh, tænh Haø Baéc, teân noâm laø Chuøa Daâu. Teân ñaàu tieân laø Thieàn Ñònh, sau goïi laø Phaùp Vaân, coøn ñöôïc goïi laø chuøa Dieân ÖÙng. Chuøa coù töø theá kyû II ñaàu III luùc Só Nhieáp laøm thaùi thuù Giao Chæ (187-226). Chuøa coøn laø nôi maø truyeàn thuyeát ñaõ choïn laøm khoâng gian cuûa söï tích Man Nöông vaø sö Taây Truùc A Ñaø La Vaân. Vinitarucci ñaõ choïn chuøa naày laøm nôi hoaèng phaùp vaø töông truyeàn ñoàng thôøi coøn coù moät vò sö ngöôøi Vieät laø sö Quaùn Duyeân cuøng tu taïi ñaây. Vinitarucci daõ choïn Phaùp Hieàn laøm ñeä töû, saùng laäp doøng thieàn ñaàu tieân treân ñaát Vieät. Ñaàu theá kyû XIV chuøa ñoå naùt, vua Traàn Anh Toâng, naêm 1313 giao phoù coâng vieäc truøng tu cho Maïc Ñænh Chi. Caùc laàn truøng tu quan troïng sau hoaëc ñuùc chuoâng ñöôïc laøm vaøo nhöõng naêm 1675, 1727, 1793
(12) Ñoaøn Trung Coøn : Phaät hoïc töø ñieån, 3 Q., Saigon, 1967, Q. II, 208-209
(13) Thieàn ñònh hay tónh löï laø laøm cho tónh caùi taâm bò giao ñoäng haèng ngaøy. Tröôùc khi Boà-ñeà-ñaït-ma (Bodhidharma) vaøo Trung Hoa laäp ñaïo, ñaõ coù nhöõng pheùp tieåu thöøa thieàn quaùn löu haønh ñôøi Haäu Haùn, ñaïi thöøa thieàn quaùn ñôøi Ñoâng Taán. Boà-ñeà-ñaït-ma, toå ñôøi thöù 28 AÁn Ñoä, tôùi Quaûng Ñoâng naêm 520 laøm sô toå Ñoâng Ñoä truyeàn baù tö töôûng chuû tröông " tröïc chæ nhaân taâm kieán tính thaønh Phaät " (toái thöôïng thieàn, Nhö lai thieàn, Nhö lai thanh tònh thieàn). Thôøi baáy giôø ôû Trung hoa ít ngöôøi tu hieåu theo voâ vi, neân ngaøi vaøo nuùi Tung, truï taïi chuøa Thieáu Laâm, tu thieàn ñònh 9 naêm maát naêm 529. Ngaøi ñem kinh Laêng Giaø truyeàn cho Hueä Khaû (toå thöù 2). Hueä Khaû truyeàn cho Taêng Xaùn (3), Taêng Xaùn truyeàn cho Ñaïo Tín (4), Ñaïo Tín truyeàn cho Hoaèng Nhaãn : 602-675 (5), Hoaèng Nhaãn truyeàn cho Thaàn Tuuø. Ñeán ñaây, thì doøng thieàn Trung Hoa chia laøm hai toâng : Baéc toâng do Thaàn Tuù (606-706) vôùi quan nieäm tieäm ngoä hoaèng truyeàn, vaø Nam toâng do Hueä Naêng : 638-713 (ñöôïc xem laø toå thöù 6 vaø sô toå cuûa Nam thieàn) vôùi quan nieäm ñoán ngoä hoaèng truyeàn. Hai vò naày ñaõtruyeàn baù vaø hoaøn thaønh giaùo lyù thieàn döôùi ñôøi Ñöôøng. Nam thieàn sau laàn löôït chia thaønh 5 toâng Laâm teá, Quy Ngöôõng, Taøo Ñoäng, Vaân Moân, Phaùp Nhaõn. Roài Laâm Teá laïi chia thaønh Hoaøng Long vaø Döông Kyø. Toaøn theå caùc toâng phaùi naày ñöôïc Phaät giaùo söû goïi laø " Nguõ gia thaát toân ". Laâm Teá vaø Taøo Ñoäng ñöôïc hoaèng truyeàn roäng raõi vaøo Vieät Nam. Ngaøi Baùch Tröôïng thuoäc heä thoáng Nam Nhaïc (Nam Nhaïc Hoaøi Nhöôïng, Nam Nhaïc laø teân nuùi nôi haønh thieàn, Hoaøi Nhöôïng: 677-744 laø phaùp danh). Luïc toå Hueä Naêng (638-713) coù raát nhieàu moân ñeä trong soá ñoù Maõ Toå Ñaïo Nhaát (709-788) laø moät. Ngaøi ñaõ truyeàn ñaïo taïi Giang Taây. Baùch Tröôïng (Hoaøi Haûi : 720-814) laø ñeä töû cuûa Maõ Toå coù soaïn boä Baùch Tröôïng Thanh Quy deå quy ñònh phaùp cheá thieàn vieän. Sau Baùch Tröôïng thì heä thoáng Nam Nhaïc chia ra laøm hai phaùi : Nghóa Huyeàn ( ?-867) truï trì taïi vieän Laâm Teá, Chaán Chaâu (Haø Baéc) saùng laäp Laâm Teá Toân ; Linh Höïu (771-853) haønh ñaïo ôû nuùi Quy Sôn, Ñaøm Chaâu (Hoà Nam) vaø ñeä töû laø Tueä Tòch ôû nuùi Ngöôõng Sôn Vieân Chaâu (Giang Taây) saùng laäp ra Quy Ngöôõng toân. Taøo Ñoäng toân, maø trung taâm haønh truyeàn ban ñaàu naèm trong cöông giôùi vuøng Giang Taây do ngaøi Baûn Tòch (840-901) ôû Taøo Sôn saùng laäp thuoäc heä thoáng Thanh Nguyeân (Thanh Nguyeân Haønh Tö ( ?-740, Thanh Nguyeân laø teân nuùi Haønh Tö laø phaùp hieäu), moân ñeä cuûa luïc toå Hueä Naêng cuõng nhö Nam Nhaïc Hoaøi Nhöôïng (theo HT. Thích Thanh Kieåm : Lòch söû Phaät giaùo Trung Quoác, TP Hoà Chí Minh, 1991)
(14) Vieän nghieân cöùu Haùn Noâm : Di tích lòch söû vaên hoùa Vieät Nam, NXB khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi 1991. Caùc chi tieát veà caùc chuøa vieát theo taøi lieäu naày
(15) Chuøa Kieán Sô laø moät chuøa coå toïa laïc taïi höông Phuø Ñoång, huyeän Tieân Du phuû Töø Sôn, Kinh Baéc nay laø xaõ Phuø Ñoång huyeän Gia Laâm, Haø Noäi, do thieàn sö Caûm Thaønh ( ?-860) döïng khoûang tröôùc 820. Caûm Thaønh tröôùc tu taïi chuøa Phaät Tích (nuùi Tieân Du) ñöôïc moät ngöôøi giaøu môøi veà ñaây hieán ñaát laäp chuøa. Khi Voâ Ngoân Thoâng ñeán Baéc Vieät, Caûm Thaønh luùc baáy giôø coù phaùp danh laø Laäp Ñöùc bieát laø ngöôùi cao ñaïo, toân laøm thaày vaø thænh ngaøi veà hoaèng phaùp taïi chuøa Kieán Sô. Töø ñaáy ñeán thieàn sö Thieän Hoäi ( maát naêm 900), Ña Baûo (theá heä 6) chuøa laø toå ñình hoaèng phaùp cuûa thieàn phaùi naày
(16) toång trì tam ma ñòa : daranisamadhi laø duøng tam muoäi (tam ma ñòa : samadhi, moät pheùp thieàn ñònh böïc cao ñeå naém giöõ vaø duy trì (toång trì) haàu ngaên aùc phaùp vaø giöõ thieän phaùp. Ñaø-la-ni (dhaõrani) laø toång trì, laø thaàn chuù, maät ngöõ linh nghieäm coù nhieàu quyeàn löïc. Ñaïi bi taâm ñaø la ni laø moät thaàn chuù ñöôïc coi troïng vaøo theá kyû X, XI. Ñeán nay coù ñoä 20 coät kinh ôû Hoa Lö, gaàn soâng Hoaøng Long baèng ñaù. Treân coät ñeàu coù khaéc baøi thaàn chuù Phaät ñænh toân thaéng ñaø la ni, coù theå tröø ñöôïc moïi khoå naõo sinh töû, moïi nghieäp chöôùng, moïi khoå hình ñòa nguïc (xem theâm Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, 134-143)
(17) Neáu ôû Trung Quoác " tam giaùo ñoàng nguyeân " ñöôïc xaùc nhaän baèng tö lieäu lòch söû ñôøi Ngoâ (229-280), thì ôû Ñaïi Vieät, thaáy noùi ñeán " con em tam giaùo " vaøo naêm 1196 (theo Vieät söû löôïc ; Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ; Cöông Muïc). Hôn nöûa trieàu Lyù döïng nöôùc töø ñaàu theá kyû XI, nhu caàu nhaân söï quaûn lyù haønh chaùnh caøng luùc caøng maïnh qua söï tuyeån choïn baèng thi cöû. Caùc vò vua Lyù cuõng muoán thieát laäp moät phaùi thieàn môùi (theo Traàn Vaên Giaùp). Caùc vò thieàn sö trong phaùi Vaân Moân, Tuyeát Ñaäu ñeàu chuû tröông dung hoøa Phaät giaùo vaø Nho giaùo. Khuynh höôùng toång hôïp Nho, Ñaïo, Phaät naày raát thònh haønh vaøo thôøi Baéc Toáng (960-1126). Maø Thaûo Ñöôøng laø moân ñeä cuûa phaùi thieàn naày
(18) theo Nguyeãn Hieàn Ñöùc : Lòch söû Phaät giaùo ñaøng trong, NXBTP Hoà Chí Minh, 1995
(19) Chuøa ôû trong nuùi Quyønh Laâm, xaõ Haï Loâi, huyeän Ñoâng Trieàu (Quaûng Ninh), moät trong ba trung taâm Phaät giaùo lôùn cuûa doøng Truùc Laâm ñôøi Traàn, vôùi chuøa Vaân Yeân (hay chuøa Hoa Yeân, Yeân Töû) vaø chuøa Baùo AÂn (ôû Sieâu Loaïi). Truyeàn thuyeát cho laø chuøa ñöôïc caát thôøi Lyù vaø coù moät töôïng Phaät to, moät trong boán vaät baùo nöôùc Daïi Vieät (Nam thieân töù khí). Vì khoâng ñöôïc tö lieäu söû xaùc ñaùng, neân Leâ Quí Ñoân, Phan Huy Chuù vaø Tröông Quoác Duïng ñeàu cho laø chuøa ñöôïc Traàn Anh Toâng (1293-1314) caát ñeã sö Phaùp Loa giaûng ñaïo, coù Quyønh Laâm vieän vaø am Bích Ñoäng nôi sö Phaùp Loa tieáp taêng höõu vaø ñoïc saùch. Chuøa coù cô sôû saûn xuaát luùa quan troïng do phaät töû cuùng döôøng (1000 maãu, 1000 taù ñieàn). Chuøa bò quaân Minh phaù huûy, ñaàu thôøi Leâ môùi döïng laïi. Trònh Giang caáp tieàn vaø moä daân cuûa nhieàu huyeän laân caän truøng tu (1728-1732 ; 1735-1746), trang trí thaät ñeïp. Thôøi Thieäu Trò (1840-1847) chuøa bò phaù ñoát nhieàu boä phaän chính
(20) Theo baøi baùo caùo chöa in cuûa Nguyeãn Hueä Chi veà chuøa Quyønh Laâm taïi hoäi thaûo quoác teá Vieât hoïc 7/1998 Haø Noäi. Traàn Quang Trieàu 1286-1325, Töùc Maëc, Nam Ñònh, con caû Traàn Quoác Taûng, chaùu noäi Traàn Quoác Tuaán, anh vôï vua Traàn Anh Toâng, choàng coâng chuùa Thöôïng Traân. Ñaõ töøng ra gaùnh vaùc vieäc nöôùc, nhöng chuoäng an nhaøn ôû aån. Laäp thi xaõ Bích Ñoäng xöôùng hoïa vôùi Nguyeãn Trung Ngaïn, Nguyeân ÖÙc, Nguyeãn Söôûng. Thô oâng giaøu tình caûm, tinh teá, phoùng khoaùng, taøi hoa, thanh thoaùt.
(21) Vieân Chieáu : chaùu hoaøng haäu Linh Caûm (meï Lyù Thaùnh Toâng), theo hoïc thieàn sö Laõ Ñònh Höông trong nuùi, lónh hoäi nhanh choùng vaø thoâng saâu Phaät phaùp. Coù veà kinh ñoâ thuyeát phaùp, hoïc troø theo hoïc raát ñoâng. Sö coù nhieàu taâm hoàn thi só vaø thöôøng duøng thô ñeå giaûng ñaïo. Thuoäc theá heä thöù 7 doøng thieàn Voâ Ngoân Thoâng
(22) Xem tranh luaän veà chöõ Oanh vaø Anh, TV LT, 290
(23) Nguyeãn Vaïn Haïnh ( ?-1018) ngöôøi phuû Thieân Ñöùc, thuoäc Haø Baéc, raát say meâ ñaïo Phaät. Tu taïi chuøa Luïc Toå (Haø Baéc) thuoäc theá heä 12 doøng thieàn Nam Phöông (Vitinarucci). Coù ra laøm quan vaø coù tham döï vaøo vieäc Leâ Ñaïi Haønh choáng ngoaïi xaâm. OÂng laø ngöôøi tìch cöïc giuùp nhaø Lyù döïng nghieäp, khoâng ngaàn ngaïi keâu goïi ñeán tieân ñoaùn, huyeàn hoaëc ñeå cho daân tin. Ñöôïc Lyù Thaùi Toå (1010-1028) phong laøm Quoác sö
(24) Chaân Khoâng, ngöôøi höông Phuø Ñoång, huyeän Tieân Du, Haø Baéc. Raát hieáu hoïc vaø ñaõ ñi khaáp chuøa chieàn trong nöôùc, tu Phaät theá heä 16 Nam Phöông. Nghieân cöùu ñaïo Phaät trong nhieàu naêm ñöôïc vua Lyù Nhaân Toâng môøi giaûng kinh Phaùp Hoa. Ñöôïc ngöôøi quyeàn löïc ñöông thôøi troïng voïng
(25) Sö Maõn Giaùc laø ngöôøi thoâng hieåu Nho vaø Phaät thuoäc gia ñình trí thöùc quan lieâu. Ñöôïc Lyù Nhaân Toâng tuyeån vaøo cung. Xuaát gia ñi tu vaø ñi nhieàu nôi tìm baïn vaø daïy hoïc, coù nhieàu hoïc troø. Ñöôïc vua xaây chuøa gaàn cung ñeå tu vaø phong Nhaäp noäi ñaïo traøng. Hieäu Maõn Giaùc ñöôïc vua phong sau khi maát
(26) Sö Vieân Chieáu : xem treân, chuù thích 21
(27) Sö Khuoâng Vieät thuoäc theá heä 4 doøng thieàn Bích Quaùn, luùc nhoû hoïc Nho sau theo hoïc Phaät vôùi sö Vaân Phong taïi chuøa Khai Quoác. Raát ñöôïc Ñinh Tieân Hoaøng moä vaø ñaõ tham gia vieäc trieàu chính. Cuøng sö Ñoå Phaùp Thuaän tieáp söù giaû Toáng.
(28) Sö Ñaïo Haïnh thuoäc theá heä 12 Nam Phöông. Nhöng pheùp tu coù nhieàu neùt gaàn vôùi Maät toâng. Tu taïi chuøa Thieân Phuùc (chuøa Thaày), treân nuùi Phaät Tích (Saøi Sôn) huyeän Quoác Oai, Haø Taây. Nhaân vaät thieàn sö lieân quan ñeán nhieàu truyeàn thuyeát cuõng nhö hai vò sö khaùc baïn cuûa ngaøi laø Giaùc Haûi vaø Minh Khoâng. Caõ ba ñaõ coù laàn tìm ñöôøng sang ...n Ñoä hoïc ñaïo
(29) theo TVLT, lôøi thô quaù löu loaùt vaø boùng baåy neân khoù ra vaøo thôøi ñieåm naày neáu laáy thô noâm Nguyeãn Traõi vaøo ñaàu theá kyû XV laøm moác
(30) AÂu Ñaïo Huïeâ ( ?-1173), ngöôøi ñaát Nhö Nguyeät, theá heä 9 Quaùn Bích, tu taïi chuøa Quang Minh, nuùi Thieân Phuùc, huyeän Tieân Du. Tinh thoâng giaùo lyù Phaät vaø trì pheùp " tam quaùn " (khoâng quaùn : moïi phaùp voán khoâng ; giaû quaùn : vaïn vaät chö phaùp voâ thöôøng ñeàu laø giaû ; trung quaùn : khoâng phaûi khoâng, khoâng phaûi giaû) vaø " tam muoäi ". Coù môû tröôøng daïy ñaïo taïi chuøa Baùo Thieân hoïc troø ñoâng hôn 1000 ngöôøi
(31) Ngoä AÁn, thoâng Nho hoïc vaø gioûi chöõ Phaïn. 19 tuoåi sang tu Phaät. Thuoäc theá heä 8 Bích Quaùn. Tröôùc tu ôû nhieàu nôi sau veà tu trong chuøa Ninh Sôn, thuoäc phuû ÖÙng Thieân (Nam Kinh), kinh thaønh Thaêng Long. Chæ coøn ñeå laïi moät baøi thô
(32) Ngoâ Tònh Khoâng ( ?-1170) ngöôøi goác Phuùc Kieán, Trung Hoa, sang Ñaïi Vieät luùc 30 tuoåi, tu taïi chuøa Khai Quoác, tröôùc theo phöông phaùp khoå haïnh, sau theo hoïc Ñaïo Hueä ôû nuùi Tieân Du
(33) Nguyeãn Trí Baûo, ngöôøi Töø Lieâm. Caäu cuûa Toâ Hieán Thaønh. Theo Phaät luùc coøn treû, luùc ñaàu tu khoå haïnh, nhöng khoâng hieåu ñöôïc giaùo lyù thieàn hoïc. Sau nhôø thaày khai thoâng gioûi tranh luaän. Thuoäc theá heä 10 Quaùn Bích
(34) Ngöôøi hoï Phan, thuoäc daân toäc ít ngöôøi Nam Trung Quoác, sang sinh soáng nöôùc ta, laáy queâ laø höông Tröôøng Nguyeân, huyeän Tieân Du ñeå goïi. Tu Phaät töø nhoû. Thöoäc theá heä 10 Quaùn Bích. Raát chaân chính, troán khoâng nhaän lôøi môøi cuûa Lyù Anh Toâng veà kinh
(35)Ñinh Gia Khaùnh, Buøi Duy Taân, Mai Cao Chöông : Vaên hoïc Vieät Nam (theá kyû X - nöûa ñaàu theá kyû XVIII), Haø Noäi, NXB Giaùo Duïc, (taùi baûn laàn thöù hai) 1997
(36) Traàn Tung (Tueä Trung thöôïng só 1230-1291) con Traàn Lieãu, anh ruoät Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán, anh vôï vua Traàn Thaùnh Toâng. OÂng ñaõ tham gia khaùng chieán choáng Nguyeân Moâng (1257-58 ; 1285 ; 1287-88). OÂng cuõng laø hoïc troø cuûa thieàn sö Tieâu Dao, nhöng khoâng bao giôø xuaát gia. Haønh ñaïo cuûa oâng raát phoùng khoaùng, khoâng baùm vaøo saùch vôû hay khaùi nieäm coù tröôùc. Ñöôïc Traàn Thaùnh Toâng toân laøm sö huynh, vaø Traàn Nhaân Toâng toân laøm thaày.
(37) Sö Huyeàn Quang ngöôøi Haø Baéc, coù khieáu vaên chöông ngay töø luùc nhoû, ñoã ñaàu khoa thi hoäi naêm 21 tuoåi. Ra laøm quan ñöôïc ít laâu thì xin töø chöùc ñi tu. Ñöôïc Traàn nhaân Toâng quí meán, giao cho Phaùp Loa thuï ñaïo. Toå thöù ba doøng thieàn Truùc Laâm. Huyeàn Quang vöøa laø nhaø tu laïi vöøa laø moät nhaø thô hay " yù tinh teá cao sieâu, lôøi bay böôùm phoùng khoaùng " (theo Leâ Quí Ñoân, Phan Huy Chuù)
(38) nhö trong hai caâu cuûa baøi " Xuaân nhaät töùc söï : Töùc caûnh ngaøy xuaân " thöôøng ñöôïc gaùn cho Huyeàn Quang, nhöng thaät ra, laø moät baøi thô cuûa moät ngöôøi Trung Hoa ñôøi Toáng. Theo Leâ Maïnh Thaùt (Vaên Hoïc, soá 1, 1984 ñaêng laïi trong Giaùc Ngoä Xuaân 2000, soá 46, PL 2543, TP HCM, 16-9) baøi naày do thieàn sö AÛo Ñöôøng Trung Nhaân ( ?-1203), ngöôøi Laïc Döông Trung Quoác, saùng taùc. Baøi naày ñöôïc cheùp laïi trong " Thieàn toâng tuïng coå lieân chaâu thoâng taäp " cuûa Nam Taåu Söïc hoaøn thaønh giöõa nhöõng naêm 1295-1418 vaø ñaõ ñöôïc löu haønh khaù roäng töø thôì Huyeàn Quang vaø ñaõ coù moät dò baûn
.......(39) Traàn Nhaân Toâng laø moät trong caùc vì vua anh huøng cuûa söû Vieät. Laøm vua töø 127-1284 (Thieäu Baûo) vaø 1285-1293 (Truøng Höng). Luùc nhoû coù nhieàu teân nhö Khaâm, Phaät Kim, Nhaät Toân. Ñöôïc bieát nhieàu qua caùc chieán coâng thaéng quaân Nguyeân (1285, 1288). Cuõng ñöôïc bieát qua hai hoäi nghò Bình than vaø Dieân Hoàng ñeå tìm möu choáng giaëc. Ñöôïc noåi tieáng laø vua khoan hoøa vaø nhaân aùi. Traàn nhaân Toâng laïi coøn laø ngöôøi saùng laäp doøng thieàn Truùc Laâm, laø moät nhaø thô lôùn, coù tinh thaàn töï trò, thöông ngöôøi. OÂng nhöôøng ngoâi cho con vaøo naêm 1293 vaø ñi saâu vaøo Phaät hoïc, töø 1298, ñi thuyeát phaùp khaáp ñoù ñaây, roài veà tu taïi nuùi Yeân Töû
Khaû lieân voâ haïn thöông xuaân yù, (Bao noãi thöông xuaân, thöông bieát maáy,)
Taän taïi ñình chaâm baát ngöõ thì. (Laø khi khoâng noùi, chôït döøng theâu)
Hueä chi dòch, TVLT, II, 683
[ Trôû Veà ]