Lyù Thöôøng Kieät voán coù hoï vaø teân thaät laø Ngoâ Tuaán, ngöôøi laøng Baéc Bieân, xaõ Phuùc Xaù (nay thuoäc xaõ Ngoïc Thuïy, huyeän Gia Laâm, Haø Noäi), sau oâng dôøi nhaø veà ñònh cö phöôøng Thaùi Hoøa (nay thuoäc noäi thaønh Haø Noäi).Ngoâ Tuaán töï laø Thöôøng Kieät, sau vì coù coâng, ñöôïc trieàu ñình ban thöôûng raát troïng haäu, laïi coøn cho laáy theo hoï cuûa Hoaøng Ñeá nhaø Lyù, ñöông thôøi lieàn nhaân ñoù gheùp hoï ñöôïc ban vôùi teân töï maø goïi laø Lyù Thöôøng Kieät, maõi roài thaønh quen, khieán cho khoâng ít haäu sinh queân maát caû hoï laãn teân thaät cuûa oâng.OÂng sinh naêm Kyû Muøi (1019), maát naêm AÁt Daäu (1105), höôûng thoï 86 tuoåi.

Trong quaân söï, Lyù Thöôøng Kieät laø baäc ñaïi danh töôùng, laø linh hoàn cuûa nhöõng chieán coâng lôùn nhaát lòch söû nöôc nhaø trong theá kyû thöù XI ; Trong chính trò, Lyù Thöôøng Kieät laø ñaáng ñaïi danh thaàn, laø choã döïa tin caäy vaø vöõng chaéc cuûa nhaø Lyù, nhaát laø döôùi thôøi trò vì cuûa Hoaøng Ñeá Lyù Nhaân Toâng (1072-1127) ; Trong lòch söû vaên hoïc, Lyù Thöôøng Kieät laø caây ñaïi buùt, taùc giaû cuûa Nam quoác sôn haø - aùng huøng thi coù giaù trò thieâng lieâng nhö baûn tuyeân ngoân ñoäc laäp laàn thöù nhaát cuûa nöôùc nhaø.Trong boä baùch khoa toaøn thö ñoà soä cuûa mình laø Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí (Nhaân vaät chí), nhaø baùc hoïc Phan Huy Chuù vieát veà Lyù Thöôøng Kieät nhö sau :"OÂng laø ngöôøi giaøu möu löôïc laïi raát coù bieät taøi laøm töôùng suùy, töøng laøm quan traûi thôø ñeán ba ñôøi Hoaøng Ñeá (goàm Lyù Thaùi Toâng : 1028-1254 , Lyù Thaùnh Toâng : 1054-1072 vaø Lyù Nhaân Toâng : 1072-1127 - NKT), phaù Toáng, bình Chieâm, coâng lao ñöùc voïng ngaøy moät lôùn, ñöôïc suûng aùi, thaät xöùng laø ngöôøi ñöùng ñaàu caùc baäc coâng haàu vaäy ". 

Naêm 1069, Lyù Thöôøng Kieät ñöôïc cuøng vôùi Hoaøng Ñeá Lyù Thaùnh Toâng caàm quaân ñaùnh thaúng vaøo Nam, tröøng trò ñích ñaùng haønh vi quaáy phaù cuûa Chieâm Thaønh vaø beû gaõy möu ñoà lôïi duïng Chieâm Thaønh maø nhaø Toàng ñaõ coâng phu chuaån bò töø nhieàu naêm tröôùc.Naêm 1075, Lyù Thöôøng Kieät laø ngöôøi tröïc tieáp vaïch keá hoaïch, ñoàng thôøi cuõng laø töôùng toång chæ huy quaân ñoäi Ñaïi Vieät, baát ngôø tieán nhö vuõ baõo sang Trung Quoác, san baèng ba caên cöù lôùn ôû Ung Chaâu, Khaâm Chaâu vaø Lieâm Chaâu, tieâu dieät moät phaàn tieàm naêng quaân söï raát quan troïng cuûa nhaø Toáng.Naêm 1077, moät laàn nöõa, Lyù Thöôøng Kieät vöøa laø ngöôøi tröïc tieáp vaïch keá hoaïch, laïi cuõng vöøa laø töôùng toång chæ huy quaân daân Ñaïi Vieät trong cuoäc chieán tranh veä quoác vó ñaïi choáng quaân Toáng xaâm laêng.Vôùi traän ñaïi thaéng laãy löøng ôû traän quyeát chieán chieán löôïc Nhö Nguyeät (thaùng 3 naêm Ñinh Tî - 1077), teân tuoåi cuûa Lyù Thöôøng Kieät ñaõ trôû neân baát dieät vôùi lòch söû nöôùc nhaø.Dö aâm cuûa traän Nhö Nguyeät vang khaép boán phöông, khieán cho caùc nhaø tu haønh Phaät Giaùo luùc baáy giôø cuõng khoâng ngôùt lôøi taùn thöôûng.

Sau traän ñaïi thaéng ôû Nhö Nguyeät, Lyù Thöôøng Kieät ñöôïc boå laøm Toång Traán Thanh Hoa (ñaát naøy töø thôøi Thieäu Trò môùi vì leä kî huùy maø ñoåi goïi laø Thanh Hoùa).Baáy giôø coù thaày hoïc cuûa Linh Nhaân Hoaøng Thaùi Haäu (töùc baø YÛ Lan - thaân maãu cuûa Hoaøng Ñeá Lyù Nhaân Toâng) laø Suøng Tín Ñaïi Tröôûng Laõo töø Thaêng Long vaøo chôi, Lyù Thöôøng Kieät lieàn nhôø Suøng Tín Ñaïi Tröôûng Laõo tìm ñaát ñeå döïng chuøa vaø Suøng Tín Ñaïi Tröôûng Laõo ñaõ choïn khu ñaát naèm ôû phía Nam nuùi Ngöôõng Sôn.Ñaát naøy xöa thuoäc xaõ Ngoï Xaù, huyeän Vónh Loäc, nay thuoäc xaõ Haø Ngoïc, huyeän Haø Trung, tænh Thanh Hoùa.Chính Lyù Thöôøng Kieät laø ngöôøi ñaõ tröïc tieáp troâng coi vieäc xaây caát ngoâi chuøa naøy.Sau boán naêm (1085-1089) thì khaùnh thaønh, Lyù Thöôøng Kieät ñaët cho teân goïi laø chuøa laø Linh Xöùng.

Töø khi coù theâm chuøa Linh Xöùng , Phaät Töû voán dó ñaõ raát neå troïng Lyù Thöôøng Kieät laïi caøng coù phaàn neå troïng hôn.Thieàn Sö Thích Phaùp Baûo (töùc Giaùc Tính Haûi Chieáu Ñaïi Sö) laø ngöôøi coù cô may ñöôïc chöùng kieán söï kieän khaù ñaëc bieät naøy.Theo ghi cheùp cuûa caùc thö tòch coå nhö : Vónh Loäc huyeän phong thoå chí löôïc, AÙi Chaâu bi kyù, Thanh Hoùa tònh chí, aøv.v. thì sau khi Lyù Thöôøng Kieät qua ñôøi, chính Thích Phaùp Baûo laø ngöôøi ñaõ coù vinh döï ñöôïc giao vieäc soaïn baøi vaên bia cho chuøa Linh Xöùng.Vaø, Thích Phaùp Baûo ñaõ hoaøn thaønh xuaát saéc nhieäm vuï khoù khaên naøy.Khoaûng ñaàu theá kyû XX, chuøa Linh Xöùng bò ñoå naùt hoaøn toaøn, tuy nhieân, taám bia treân ñoù coù khaéc baøi Ngöôõng sôn Linh Xöùng töï bi minh (baøi minh khaéc treân bia ñeå taïi chuøa Linh Xöùng ôû Ngöôõng Sôn) do Thích Phaùp Baûo soaïn thì vaãn coøn.Ñoù thöïc söï laø moät trong nhöõng taùc phaåm vaên hoïc saùng giaù cuûa theá kyû thöù XI.Baøi naøy khaù daøi, vì theá, chuùng toâi chæ xin trích dòch vaø giôùi thieäu vôùi baïn ñoïc vaøi ba trích ñoaïn ngaén maø thoâi.

Thöù nhaát laø tr1ch ñoaïn keå veà vieäc xaây döïng döïng chuøa Linh Xöùng : " Theá laø cuøng nhau phaùt heát nhöõng buïi coû raäm, baït heát nhöõng taûng ñaù to ; Thaày phong thuûy thì xeùt höôùng, thôï laønh ngheà thì veõ kieåu, caùc quan thì goùp tieàn, só daân khaép nôi cuõng cuøng nhau keùo tôùi ; Baáy giôø, ai keùm söùc thì baøo hoaëc goït, ai gioûi ngheà thì döïng hoaëc xaây ; Chuøa Phaät roäng theânh thang naèm ôû giöõa coøn phoøng chay roäng raõi thì ôû hai beân ; Phía sau chuøa coù thaùp Chieâu An cao choùt voùt nhöõng chín taàng.Chuøa môû cöûa boán beân vaø cöûa naøo cuõng coù song tieän, phía trong laïi coù reøm the.Tieáng gioù rung chuoâng baïc quyeän vôùi tieáng chim röøng ; Naéng soi thaùp baùu, saéc vaøng ñieäp lung linh ; Quanh lan can troàng ñaày hoa coû aø ñuùng laø caûnh thöùc tænh hoàn meâ, xua tan moïi noãi nieàm tuïc luïy ".

Ñoaïn thöù hai laø nhöõng lôøi ca ngôïi coâng ñöùc cuûa Lyù Thöôøng Kieät, chaân thaønh, thaém thieát vaø cuõng thaät laø caûm ñoäng :"Luùc coøn treû, Thaùi UÙy (chöùc cuûa Lyù Thöôøng Kieät - NKT) ñöôïc choïn vaøo caám ñình, haàu Thaùi Toâng Hoaøng Ñeá chöa ñaàu moät kyû (moät kyû laø möôøi naêm - NKT) maø tieáng thôm ñaõ nöùc nôû khaép hoaøng cung.Ñeán khi Thaùnh Toâng Hoaøng Ñeá noái ngoâi trò nöôùc, Thaùi UÙOÂy laïi heát loøng phoø ta, laø ngöôøi luoân ra söùc sieâng naêng, thaät laø noåi baät trong haøng taû höõu, cho neân môùi ñöôïc gia phong haøm Kieåm Hieäu Thaùi Baûo.Khi nöôùc Phaät Theä (töùc Chieâm Thaønh - NKT) khinh nhôøn pheùp taéc, chaúng chòu vaøo chaàu, vöông sö lieàn raàm roä tieán ñaùnh.Thaùi UÙy thao löôïc hôn ñôøi, ñöôïc vaøo caám cung ñeå nhaän möu chöôùc, öôùc cheá quaân luaät thaät nghieâm ñeå ñaùnh quaân thuø. Hoaøn Vöông (chæ vua Chieâm Thaønh -NKT) heát ñöôøng chaïy troán, ñaønh phaûi töï boù tay maø chòu caét tai ".

"Ñaàu nieân hieäu Thaùi Ninh (nieân hieäu cuûa Hoaøng Ñeá Lyù Nhaân Toâng, duøng töø naêm 1072 ñeán naêm 1076 - NKT) ñöùc kim thöôïng Minh Hieáu Hoaøng Ñeá (chæ Lyù Nhaân Toâng - NKT) leân ngoâi, Thaùi UÙy vôùi tö caùch laø Y Doaõn, Hoaéc Quang (hai danh thaàn cuûa Trung Quoác ñôøi nhaø Thöông vaø ñôøi nhaø Haùn ñaõ coù coâng phoø taù Hoaøng Ñeá Trung Quoác luùc coøn tuoåi aáu thô, ñaây chæ vieäc Lyù Thöôøng Kieät laø Phuï Chính Ñaïi Thaàn cuûa Lyù Nhaân Toâng - NKT) ñöôïc Hoaøng Thöôïng giao quyeàn nhieáp chính vaø göûi gaém coâng vieäc xaõ taéc.Boãng choác, quaân bieân aûi cuûa nhaø Toáng doøm ngoù nöôùc ta, Thaùi UÙy saün möu chöôùc cuûa trieàu ñình, thoáng lónh quaân só, traøn sang dieät heát caû ba chaâu (chæ Ung Chaâu, Khaâm Chaâu vaø Lieâm Chaâu - NKT) vaø boán traïi (chæ boán traïi lính lôùn cuûa nhaø Toáng ôû Ung Chaâu laø Hoaønh Sôn, Thaùi Bình, Vónh Bình vaø Coå Vaïn - NKT)deã daøng nhö beû caønh goã muïc.Chaúng bao laâu sau, giaëc laïi oà aït keùo ñeán soâng Nhö Nguyeät, suïc soâi quyeát chí traû thuø cho ba chaâu, Thaùi UÙy lieàn caàm quaân ra choáng traû".

"Thaùi UÙy vaøo trong thì saùng suoát khoan hoøa, ra ngoøi thì nhaân töø giaûn dò, ñoåi dôøi phong tuïc naøo coù quaûn coâng, vieäc gì cuõng sieâng naêng, sai baûo daân thì oân hoøa, cho neân, ñôøi ñöôïc caäy nhoø chaúng phaûi ít".

"Thaùi UÙy tuy thaân vöôùng vieäc ñôøi maø loøng vaãn luoân höôùng veà Tam Thöøa (chæ Tieåu Thöøa, Trung thöøa vaø Ñaïi Thöøa, töùc laø Phaät Giaùo noùi chung - NKT) coù leõ vì Hoaøng Thöôïng vaø Thaùi Haäu thöïc taâm toân suøng giaùo lyù nhaø Phaät chaêng ?Cho neân, vaâng theo yù chæ cuûa Hoaøng Thöôïng vaø Thaùi Haäu, Thaùi UÙy khoâng ngöøng naâng ñôõ Phaät Giaùo . Nhaân luùc raûnh vieäc trieàu ñình, thaày cuûa Thaùi Haäu laø Suøng Tín Ñaïi Tröôûng Laõo môùi töø kinh sö ñi vaøo, môû mang giaùo hoùa, khôi thoâng taäp tuïc môùi laï, raên ñieàu aùc, troïng vieäc thieän, khaùc naøo caây coû ñöôïc nhuaàn thaám traän möa raøo, cho neân, khoâng ai laø khoâng vui töôi hôùn hôû." 

Keát thuùc Ngöôõng Sôn Linh Xöùng töï bi minh laø phaàn vaên vaàn khaù daøi, lôøi leõ giaûn dò maø huøng traùng, vuøa toû ñöôïc caùi taâm khaû kính cuûa ngöôøi tu haønh, laïi cuøng vöøa ngôøi saùng nieàm kieâu haõnh cuûa moät thaàn daân tröôùc söï nghieäp phi thöôøng cuûa baäc vó nhaân Lyù Thöôøng Kieät.Xin ñöôïc giôùi thieäu moät trích ñoaïn ngaén nhö sau : 

Vieät höõu Lyù coâng, 
Coå nhaân chuaån thöùc.
Muïc quaän kyù ninh, 
Chöôûng sö taát khaéc.
Danh döông haøm haï, 
Thanh chaán haø vöïc.
Toâng giaùo quy suøng, 
Caûnh phuùc thò thöïc.

Nghóa laø : 

Nöôùc Vieät coù töôùng coâng ngöôøi hoï Lyù, 
Noi theo ñuùng theå thöùc cuûa ngöôøi xöa. 
Trò daân thì daân ñöôïc yeân, 
Xuaát quaân thì taát thaéng.
Teân tuoåi vang luøng khaép coõi, 
Tieáng thôm nöùc boán phöông.
Thuaän theo vaø toân suøng Phaät Giaùo, 
Giöõ gìn phuùc ñöùc quaû laø ñaây.