Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang chuû ]
Chæ trong voøng 50 naêm qua, ngaønh sinh hoïc vaø y hoïc theá giôùi ñaõ phaùt trieån nhanh choùng hôn laø trong khoaûng thôøi gian 50 theá kyû tröôùc, veà hieåu bieát cuõng nhö khaû naêng taùc ñoäng cuûa con ngöôøi treân söï soáng. Söï phaùt trieån naøy cuõng laøm naåy sinh leân moät soá vaán ñeà ñaïo ñöùc môùi, ñöôïc gom laïi döôùi danh töø "sinh ñaïo ñöùc"(bioeùthique). Nhöõng vaán ñeà naøy trôû thaønh moãi ngaøy moät theâm phöùc taïp, chuùng ñaõ voâ hình chung vöôït khoûi khuoân khoå chuyeân moân vaø ñaët ra moät caùch roäng lôùn cho toaøn theå xaõ hoäi.
Ñaïo Phaät tröôùc nhöõng vaán ñeà sinh ñaïo ñöùc (bioeùthique)
Trònh Nguyeân Phöôùc "Söï phaùt trieån cuûa ngaønh nghieân cöùu baét buoäc chuùng ta phaûi töï ñaët leân nhöõng caâu hoûi caên baûn : söï cheát laø gì, neáu nhöõng böôùc tieán cuûa kyõ thuaät hoài söùc cho pheùp keùo daøi moät cuoäc soáng sinh döôõng gaàn nhö voâ taän? Söï soáng laø gì, neáu ngöôøi ta coù theå taïo döïng laïi nhöõng nguyeân toá cuûa noù ? Caù nhaân laø gì, neáu nhöõng thí nghieäm di truyeàn coù theå taùc ñoäng ñöôïc leân baûn saéc con ngöôøi ?"
Ñoù laø nhöõng lôøi phaùt bieåu cuûa coá toång thoáng F. Mitterrand trong buoåi khai tröông thaønh laäp Uyû Ban Tö Vaán Quoác Gia veà Ñaïo Ñöùc trong Sinh Hoïc vaø Y Hoïc (Comiteù Consultatif National d'Ethique pour les Sciences de la Vie et de la Santeù) naêm 1983 taïi Phaùp. Uyû Ban naøy goàm coù moät soá nhaø trieát hoïc, xaõ hoäi hoïc, luaät gia, daân bieåu, ñaïi dieän toân giaùo vaø hoäi ñoaøn gia ñình, y só vaø nghieân cöùu vieân veà sinh hoïc. Trong nhöõng naêm sau, caùc Uyû Ban Ñaïo Ñöùc Quoác Gia laàn löôït ñöôïc thaønh laäp taïi caùc nöôùc khaùc nhö Ñan Maïch, UÙc, Thuïy Ñieån, Y Ù Ñaïi Lôïi, Gia Naõ Ñaïi, Y Pha Nho, v.v.
Nhieäm vuï cuûa nhöõng Uyû Ban naøy laø giuùp caùc chính phuû vaø quoác hoäi ñi tôùi aán ñònh nhöõng boä luaät lieân quan tôùi nhöõng vaán ñeà sinh hoïc vaø y hoïc môùi, döôùi söùc eùp cuûa dö luaän vaø thôøi söï, chaúng haïn nhö boä Luaät Sinh Ñaïo Ñöùcban ra ngaøy 29 thaùng 7 naêm 1994 taïi Phaùp, quy ñònh söï toân troïng thi theå, nghieân cöùu di truyeàn treân con ngöôøi, söï trao taëng vaø söû duïng caùc boä phaän, trôï giuùp thuï thai vaø chaån ñoaùn tröôùc khi sinh ñeû, ñeå boå tuùc nhöõng boä luaät ñaõ ban ra töø tröôùc veà gheùp boä phaän, thí nghieäm treân ngöôøi soáng, ngöng thai coá yù vaø ngöng thai ñieàu trò.
Trong caùc xaõ hoäi taân tieán, nhöõng söï ñoái choïi giöõa ñaïo ñöùc vaø phaùp luaät xaåy ra moät caùch thöôøng xuyeân. Tröôùc söùc eùp cuûa nhöõng phaùt trieån y hoïc vaø khoa hoïc, ñoàng thôøi nhöõng chuyeån ñoåi saâu roäng veà taäp quaùn xaõ hoäi, ngöôøi ta coù theå tieân ñoaùn raèng chaéc chaén seõ coøn nhieàu söï ñoåi thay veà caùc boä luaät sinh ñaïo ñöùc treân theá giôùi.
Laø moät Phaät töû vaø ñoàng thôøi moät nhaø khoa hoïc soáng va chaïm thöôøng xuyeân vôùi nhöõng vaán ñeà ñoù, toâi khoâng theå naøo traùnh khoûi töï ñaët leân moät vaøi caâu hoûi, chaúng haïn nhö :
1- Ñaïo Phaät coù nhöõng thaùi ñoä nhö theá naøo tröôùc nhöõng vaán ñeà sinh ñaïo ñöùc ?
2- Nhöõng thaùi ñoä ñoù coù khaùc bieät gì vôùi caùc toân giaùo thaàn khaûi khoâng ?
3- Laøm theá naøo tìm thaáy giaûi ñaùp cho nhöõng vaán ñeà phöùc taïp cuûa xaõ hoäi ngaøy hoâm nay, trong moät giaùo lyù ñaõ ra ñôøi caùch ñaây hôn 2500 naêm vaø chæ coù nhöõng phaùt trieån ñaùng keå trong voøng 1000 naêm sau ? Noùi moät caùch khaùc, ñaïo Phaät coù theå naøo baøn luaän veà khoa hoïc, trong khi khoa hoïc chæ môùi thaønh hình töø khoaûng 400 naêm nay ?
Neáu laáy kinh ñieån laøm ñieåm töïa cho giaùo lyù, thì toâi thaáy chæ coù hai caùch traû lôøi cho caâu hoûi khuùc maéc naøy:
a) Hoaëc chuùng ta tìm thaáy nhöõng lôøi giaûi ñaùp ñoù trong kinh ñieån.
b) Hoaëc chuùng takhoâng tìm thaáy.
Neáu tìm thaáy nhöõng lôøi giaûi ñaùp trong kinh ñieån, thì chaéc seõ khoâng coøn vaán ñeà gì. Nhöng thaät ra ai naáy cuõng thöøa bieát raèng duø coá gaéng tôùi ñaâu chaêng nöõa cuõng khoâng theå naøo tìm thaáy nhöõng lôøi giaûi ñaùp ñoù moät caùch caën keõ trong kinh ñieån, vaø seõ phaûi caàn raát nhieàu trí töôûng töôïng ñeå ñoaùn moø (nhö khi ñoïc Nostradamus hay Saám Traïng Trình), vì moät lyù do raát giaûn dò : kinh ñieån, cuõng nhö moïi söï kieán taïo cuûa con ngöôøi, ñeàu thuoäc vaøo lòch söû vaø khoâng thoaùt khoûi haïn cheá cuûa thôøi gian.
Coøn neáu coâng nhaän khoâng theå naøo tìm thaáy nhöõng lôøi giaûi ñaùp ñoù trong kinh ñieån, thì chuùng ta baét buoäc phaûi cuøng nhau can ñaûm döïa leân giaùo lyù caên baûn, leân caùi coát tuûy tinh hoa cuûa ñaïo Phaät, maø suy luaän ra, saùng taïo ra nhöõng giaûi ñaùp thích hôïp. Ñoù chính laø tinh thaàn kheá cô kheá lyù, caàn ñöôïc aùp duïng ñeå hieän ñaïi hoùa, ñeå thích hôïp hoùa ñaïo Phaät vôùi thôøi ñaïi.
Ñeå theâm phaàn xaây döïng vaø hieäu quaû, toâi xin ñeà nghò moät soá tinh thaàn laøm vieäc sau ñaây :
- khieâm toán, bôûi vì nhöõng ñoùng goùp cuûa moãi ngöôøi ñeàu nhoû beù, trong moät coâng trình khoù khaên, daøi haïn, taäp theå, caàn moät söï tham khaûo vaø ñoùng goùp yù kieán roäng raõi, cuûa nhöõng ngöôøi thuoäc nhieàu ngaønh khaùc nhau, trong khuoân khoå moät UÛy Ban Nghieân Cöùu veà Sinh Ñaïo Ñöùc Phaät Giaùo chaúng haïn ;
- maïnh baïo, vôùi tinh thaàn saùng taïo, bôûi vì chính chuùng ta, nhöõng ngöôøi cö só Phaät töû, coù nhieäm vuï nghieân cöùu vaø ñeà nghò ra moät neàn taûng sinh ñaïo ñöùc theo ñaïo Phaät ;
- côûi môû, traùnh nhöõng giaùo ñieàu, thaønh kieán, nguyeân taéc sô cöùng ;
- linh ñoäng, saün saøng ñaët laïi vaán ñeà, bôûi vì trong ñaïo Phaät cuõng nhö trong khoa hoïc, khoâng coù söï thaät naøo laø tuyeät ñoái, vónh cöûu, taát caû ñeàu bieán chuyeån khoâng ngöøng ;
- vaø thöïc tieãn, ruùt ra baøi hoïc töø nhöõng kinh nghieäm soáng, nhöõng tröôøng hôïp cuï theå, chöù khoâng phaûi töø lyù thuyeát suoâng.
Khung caûnh chung cuûa sinh ñaïo ñöùc Moät soá ñònh nghóa
1. Tröôùc heát, phaûi phaân bieät ñaïo ñöùc (eùthique) vaø luaân lyù (morale).
Veà nguoàn goác, chöõ luaân lyù (morale) phaùt xuaát töø chöõ La Tinhmores, trong khi chöõ ñaïo ñöùc(eùthique) phaùt xuaát töø chöõ Hy Laïp ethos, caû hai ñeàu coù nghóa laø taäp quaùn (moeurs), nhöng luaân lyù thöôøng ñöôïc coi nhö moät caùi gì coå huû, sô cöùng, tuøy thuoäc vaøo khung caûnh xaõ hoäi, trong khi ñoù ñaïo ñöùc coù tính chaát suy luaän, pheâ phaùn vaø ñöôïc xeáp loaïi bôûi Aristote nhö moät trong nhöõng ngaønh ñaàu tieân cuûa trieát hoïc. Ñaïo ñöùcbao goàm nhöõng caâu hoûi, nhöõng vaán ñeà caàn phaûi ñöôïc thaûo luaän, vôùi tinh thaàn saùng suoát, chöøng möïc ñaëc thuø cuûa tö töôûng Hy Laïp coå xöa.
2. Y ñöùc (eùthique meùdicale) laø ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi y só, naèm trong khuoân khoå cuûa sinh ñaïo ñöùc.
3. Sinh ñaïo ñöùc (bioeùthique, bioethics) laø moät danh töø ñöôïc duøng laàn ñaàu tieân naêm 1971 taïi Hoa Kyø bôûi V.R. Potter, taùc giaû cuûa cuoán saùch "Sinh ñaïo ñöùc, chieác caàu cho töông lai". Sinh ñaïo ñöùc ñöôïc G. Hottois ñònh nghóa nhö "moät toaøn theå nghieân cöùu, phaùt bieåu vaø thöïc haønh, thöôøng laø ña ngaønh, nhaèm muïc ñích laøm saùng toû hoaëc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà mang tính chaát ñaïo ñöùc, gaây neân bôûi nhöõng phaùt trieån vaø aùp duïng kyõ thuaät khoa hoïc trong sinh hoïc vaø y hoïc". Nhö vaäy, sinh ñaïo ñöùc khoâng theå naøo coù trong moät xaõ hoäi ñoùng kín, maø chæ coù theå coù trong moät xaõ hoäi ña nguyeân vaø môû roäng.
Vaø trong khi y ñöùc ñaët troïng taâm vaøo söùc khoeû con ngöôøi, thì sinh ñaïo ñöùc laïi höôùng veà xaõ hoäi vaø thieân nhieân, töùc laø moâi tröôøng sinh hoïc.
4. Nhöõng lieân heä giöõa ñaïo ñöùc, nghóa vuï y só (deùontologie) vaø phaùp luaät cuõng caàn phaûi ñöôïc laøm saùng toû. Trong phaùp luaät coù tröøng trò, nhöng khoâng coù tröøng trò trong ñaïo ñöùc. Ngöôøi y só vöøa laø moät coâng daân (phaûi tuaân theo phaùp luaät), vöøa laø moät chuyeân vieân veà söùc khoeû (phaûi ghi teân vaøo Y Ñoaøn, tuaân theo nghóa vuï y só), vöøa laø moät con ngöôøi phaûi laáy nhöõng quyeát ñònh caù nhaân. Ñöùng tröôùc nhöõng tröôøng hôïp cuï theå khoâng naèm trong phaïm vi phaùp luaät vaø nghóa vuï y só, ngöôøi y só phaûi laáy traùch nhieäm caù nhaân, tröôùc löông taâm cuûa chính mình. Ñoù chính laø laõnh vöïc cuûa ñaïo ñöùc.
5. Ngöôøi ta cuõng thöôøng chia luaân lyùra laøm hai khuynh höôùng : luaân lyù laäp tröôøng (morale de conviction), döïa leân moät soá giaù trò nhaát ñònh, vaø luaân lyù thoûa hieäp (morale de compromis), döïa leân thöïc teá haøng ngaøy, laø nhöõng ñieàu thöôøng gaëp trong y hoïc.
Nhaân cöùng cuûa neàn luaân lyù chung
Nhaân cöùng cuûa neàn luaân lyù chung thöôøng döïa leân 3 nguyeân taéc caên baûn :
1- quyeàn toái cao cuûa con ngöôøi (primauteù de la personne)
2- giaù trò cuûa söï töï do quyeát ñònh (valeur du libre examen)
3- söï caàn thieát coù moät söï keát hôïp xaõ hoäi (neùcessiteù d'un coheùsion sociale).
Quyeàn toái cao cuûa con ngöôøi ñöôïc quy ñònh trong lôøi Tuyeân boá veà Quyeàn vaø Töï do cuûa con Ngöôøi naêm 1789, vaø Hieán Phaùp cuûa nöôùc Phaùp naêm 1946 : "Moãi con ngöôøi, khoâng phaân bieät chuûng toäc, toân giaùo, tö töôûng, coù nhöõng quyeàn thieâng lieâng khoâng theå tha hoùa ñöôïc". Töø nhöõng naêm 80, con ngöôøi ñaõ trôû thaønh giaù trò chính cuûa sinh ñaïo ñöùc : "Tieâu chuaån coù theå toùm taét laïi taát caû nhöõng suy nghó veà sinh ñaïo ñöùc laø söï toân troïng vaø bieåu döông con ngöôøi" (X. Theùvenot).
Giaù trò ñoù raát khoù ñònh nghóa, nhöngcon ngöôøi khoâng phaûi laø moät söï vaät, moät ñoà vaät, moät phöông tieän. Con ngöôøi laø moät caùi gì duy nhaát, vaø do ñoù voâ giaù.
- Kant ñaõ laáy ñoù laøm phöông chaâm cho luaân lyù cuûa mình : "Haõy ñoái xöû vôùi nhaân loaïi luoân luoân nhö moät muïc ñích, khoâng bao giôø chæ nhö moät phöông tieän".
"Caùi gì coù giaù trò thì coù theå thay theá baèng moät caùi coù giaù trò töông ñöông, nhöng caùi maø treân moïi giaù, caùi khoâng coù töông ñöông, caùi ñoù goïi laø phaåm giaù (digniteù)".
- Ñoái vôùi Hegel : "Moãi ngöôøi ñeàu phaûi ñöôïc ñoái xöû bôûi ngöôøi khaùc nhö moät con ngöôøi".
- "Con ngöôøi toaøn dieän vôùi taâm hoàn, raêng xöông, tinh thaàn vaø maùu muû, lòch söû vaø noãi buoàn cuûa noù", cuõng nhö lôøi cuûa moät nhaø thi só.
- Theo J. Bernard, vò chuû tòch ñaàu tieân cuûa Uyû Ban Ñaïo Ñöùc Quoác Gia nöôùc Phaùp, "con ngöôøi laø moät caù theå sinh lyù, moät hieän höõu vôùi nhöõng lieân heä taâm lyù xaõ hoäi, moät chuû theå tröôùc phaùp luaät. Nhöng noù vöôït leân khoûi nhöõng phaân tích ñoù. Noù hieån loä nhö moät giaù trò".
- Noùi toùm laïi, "con ngöôøi phaûi ñöôïc coi nhö moät giaù trò toái thöôïng" (L. Lavelle).
Veà söï soáng, theo A. Fagot-Largeault, coù hai quan nieäm choáng ñoái nhau. Moät quan nieäm ñaët naëng vaøo "tính chaát thieâng lieâng cuûa söï soáng", vaø moät quan nieäm ñaët naëng vaøo "phaåm chaát cuûa söï soáng". Hai quan nieäm naøy phaùt xuaát töø hai truyeàn thoáng luaân lyù hoïc khaùc nhau, truyeàn thoáng nghóa vuï (tradition deùontologique) theo Kant, vaø truyeàn thoáng muïc ñích (tradition teùleùologique) theo J. Stuart Mill. Sinh ñaïo ñöùc thöôøng hay bò dao ñoäng giöõa hai thaùi ñoä ñaïo ñöùc naøy. Ñeå giöõ ñöôïc thaêng baèng, ngöôøi ta thöôøng baét buoäc phaûi ñi tôùi moät luaân lyù thoûa hieäp (morale de compromis) troän laãn caû hai, vaø tìm caùch lyù giaûi treân töøng tröôøng hôïp caù nhaân moät.
Taïi caùc nöôùc Anh ngöõ, coù boán nguyeân taéc ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi thaày thuoác ñaõ trôû thaønh nhöõng giaù trò phoå bieán :
1. söï toân troïng quyeàn töï quyeát (autonomy),
2. söï traùnh gaây toån haïi (non maleficience),
3. söï gaây lôïi ích (beneficience), vaø
4. söï coâng baèng (justice).
Toân giaùo vaø Khoa hoïc Quan ñieåm cuûa caùc toân giaùo thaàn khaûi
Ñoái vôùi caùc toân giaùo thaàn khaûi, ñaëc bieät Ky Toâ giaùo, söï soáng coù tính chaát thieâng lieâng vaø phaûi ñöôïc toân troïng moät caùch tuyeät ñoái, bôûi vì söï soáng laø do Thöôïng Ñeá ban cho con ngöôøi, vaø chæ coù Thöôïng Ñeá môùi coù quyeàn laáy laïi ñöôïc.
Söï sinh saûn cuûa con ngöôøi laø do Thöôïng Ñeá ñöa ra chæ thò : "Haõy sinh soâi naåy nôû vaø laøm chuû traùi ñaát naøy" (Thaùnh Kinh). Do ñoù chæ coù theå chaáp nhaän ñöôïc phöông phaùp sinh saûn töï nhieân.
Hôn nöõa, ngoaøi vieäc thay ñoåi caùch sinh saûn, con ngöôøi khoâng coù quyeàn thay ñoåi di truyeàn, thay ñoåi caùc boä phaän trong cô theå, laø nhöõng gì thieâng lieâng do Thöôïng Ñeá ñaõ ban cho.
Vaø do toäi loãi nguyeân thuûy, con ngöôøi phaûi chòu ñöïng söï ñau ñôùn khoå ñau, trong khi chôø ñôïi söï cöùu roãi bôûi Thöôïng Ñeá.
Dó nhieân, nhöõng quan ñieåm naøy, thöôøng laø quan ñieåm chính thöùc cuûa Giaùo Hoäi La Maõ, khoù loøng phuø hôïp vôùi khoa hoïc. Nhöng kinh nghieäm cho thaáy trong thöïc teá haøng ngaøy, thaùi ñoä cuûa caùc tín ñoà, vaø ngay caû caùc tu só Ky Toâ giaùo, thöôøng toû ra meàm deûo, uyeån chuyeån hôn.
Quan ñieåm cuûa ñaïo Phaät
Ñaïo Phaät chuû tröông toân troïng söï soáng, khoâng gieát haïi (ahimsa), nhöng khoâng coi söï soáng laø moät ñieàu thieâng lieâng baát khaû xaâm phaïm, nhö caùc toân giaùo thaàn khaûi, hay phaûi toân troïng tuyeät ñoái nhö ñaïo Jain.
Ñoái vôùi ñaïo Phaät, söï soáng cuõng nhö söï cheát naèm trong moät voøng sinh töû roäng lôùn. Cheát chæ laø moät giai ñoaïn, sinh ra cuõng chæ laø moät giai ñoaïn.
Nghieäp(karma) trong ñaïo Phaät laø haønh ñoäng coù yù thöùc, chöù khoâng phaûi laø baát cöù haønh ñoäng naøo, voâ tình hay coá yù, nhö trong AÁn Ñoä giaùo.
Ñaïo Phaät tröôùc heát laø ñaïo dieät khoå, ñieàu ñoù phaûi ñöôïc nhaán maïnh. Khoå ñau laø ñoái töôïng chính cuûa ñaïo Phaät, cuõng nhö ñöùc Phaät ñaõ noùi cuøng vôùi caùc ñeä töû : "Naøy caùc tyø kheo, xöa cuõng nhö nay, ta chæ noùi leân söï khoå vaø dieät khoå" (Trung Boä Kinh).
Vaø cuõng nhö hình aûnh hoa sen moïc töø buøn laày maø ra, ñaïo Phaät luoân luoân baét nguoàn töø thöïc taïi, duø thöïc taïi xaáu xa theá naøo chaêng nöõa.
Nhöõng ñieåm chung, nhöõng khaùc bieät, nhöõng töông quan
giöõa khoa hoïc vaø ñaïo PhaätCoù theå noùi raèng khoa hoïc vaø ñaïo Phaät gaëp gôõ nhau treân nhieàu ñieåm : caû hai ñeàu laáy trí tueä laøm neàn taûng, ñeàu laáy con ngöôøi laøm chuû theå, ñeàu theo tinh thaàn pheâ phaùn, côûi môû, thöïc tieãn vaø thöïc nghieäm. Caû hai ñeàu chæ laø phöông tieän, nhaèm muïc ñích laø hieåu bieát theá giôùi vaø chính mình.
Nhöng trong khi khoa hoïc quay ra tìm hieåu taát caû nhöõng gì coù theå hieåu bieát ñöôïc, duøng lyù trí, ngoân töø phaân tích hieän töôïng beân ngoaøi, khoâng ñaët vaán ñeà ñaïo ñöùc, khoâng ñaùnh giaù "toát xaáu", thì ñaïo Phaät chæ nhaèm moät con ñöôøng giaûi thoaùt, höôùng veà noäi taâm, veà chaân thieän myõ, duøng tröïc giaùc ñöa tôùi moät caùi nhìn toång theå, vöôït khoûi ngoân töø.
Noùi toùm laïi, ñaïo Phaät vaø khoa hoïc khoâng coù caùi naøo hôn caùi naøo, vaø cuõng khoâng coù vaán ñeà löïa choïn giöõa hai beân. Bôûi vì khoa hoïc vaø ñaïo Phaät ôû hai bình dieän khaùc nhau vaø boå tuùc cho nhau. Con ngöôøi vöøa caàn tôùi khoa hoïc, vöøa caàn moät con ñöôøng höôùng daãn taâm linh. Khoa hoïc caøng phaùt trieån bao nhieâu, thì laïi caøng caàn phaûi nuoâi döôõng taâm linh baáy nhieâu.
Dó nhieân, ngoaøi ñaïo Phaät ra, coøn coù nhieàu con ñöôøng taâm linh khaùc nöõa, ngöôøi Phaät töû côûi môû bao dung seõ khoâng bao giôø phuû nhaän ñieàu ñoù. Cuõng nhö coù moät maët traêng, nhöng coù nhieàu "ngoùn tay chæ maët traêng"...
Nhöõng vaán ñeà sinh ñaïo ñöùc cuï theå Thaùi ñoä tröôùc söï ñau ñôùn
Trong tröôøng hôïp beänh nhaân bò ñau ñôùn theå xaùc, y hoïc ngaøy nay coù nhöõng thuoác giaûm ñau höõu hieäu, nhö morphine vaø daãn xuaát, nhöng taïi moät soá nôi, ngay caû caùc nöôùc taân tieán nhö nöôùc Phaùp, vaãn coøn ít duøng vì nhieàu lyù do, trong ñoù coù thaønh kieán toân giaùo. Taïi caùc nöôùc Taây phöông, ngöôøi ta chòu ñöïng söï ñau ñôùn nhö moät hình phaït, moät söï ñoïa ñaày, theo göông ñöùc Ky Toâ, trong khi taïi caùc nöôùc Ñoâng phöông ngöôøi ta chòu ñöïng söï ñau ñôùn nhö keát quaû töï nhieân cuûa soá meänh, hay do quan nieäm sai laàm veà nghieäp baùo. Nhöng gaàn ñaây khuynh höôùng choáng ñoái laïi vôùi thaùi ñoä thuï ñoäng ñoù ñaõ trôû neân roõ reät, vaø chính phuû Phaùp chaúng haïn ñaõ ra thoâng baùo cho caùc beänh vieän vaø y só ñeå thuoác giaûm ñau ñöôïc duøng moät caùch roäng raõi hôn.
Ñaïo Phaät choáng laïi khoå ñau döôùi moïi hình thöùc, neân khoâng coù lyù do naøo ngaên caûn cho thuoác giaûm ñau. Dó nhieân, khi duøng lieàu maïnh morphine coù theå laøm cho beänh nhaân meâ man ñöôïc, vaø nhö vaäy phaïm vaøo giôùi thöù naêm "khoâng duøng nhöõng chaát laøm meâ man thaàn trí", nhöng luùc ñoù thöôøng laø ñi tôùi giai ñoaïn choùt cuûa cuoäc ñôøi, khi maø giôùi luaät khoâng coøn laø chính yeáu.
Thaùi ñoä tröôùc caùi cheát : vaán ñeà trôï töû
Vaán ñeà ñaët ra laø : khi ngöôøi beänh bò beänh naëng ñaõ tôùi giai ñoaïn choùt cuûa cuoäc ñôøi (stade terminal), thì coù theå naøo giuùp ngöôøi ñoù cheát moät caùch nheï nhaøng, yeân aû, vaø nhanh choùng hôn khoâng ?
Euthanasie theo nguoàn goác (eu= toát, thanatos = söï cheát), laø "laøm cho söï cheát toát ñeïp", vaø coù theå ñònh nghóa laø "haønh ñoäng gaây neân caùi cheát hoaëc laøm cho caùi cheát tôùi nhanh choùng hôn, vì lyù do thöông ngöôøi bò beänh naëng khoâng chöõa ñöôïc, ñeå cho ngöôøi ñoù heát ñau ñôùn, hay noùi moät caùch roäng raõi hôn, vì moät lyù do ñaïo ñöùc khaùc (treû sô sinh taøn taät naëng chaúng haïn)" (Y. Kenis). Tieáng Vieät coù theå goïi laø "öu töû", "trôï töû", "hoä töû" hay "gaây cheát nheï nhaøng" (coù leõ chöõ "trôï töû" hay hôn caû).
Ngöôøi ta thöôøng phaân chia trôï töû ra laøm hai loaïi : trôï töû tích cöïc (euthanasie active) nghóa laø coá tình gaây neân caùi cheát, vaø trôï töû tieâu cöïc (euthanasie passive), töùc laø ngöng moïi ñieàu trò ñeå cho ngöôøi beänh cheát nhanh choùng hôn laø tieáp tuïc ñieàu trò.
Ñoù laø moät vaán ñeà ñang ñöôïc baøn caõi soâi noåi taïi Taây phöông, vaø moãi vuï aùn trôï töû laïi khôi daäy vaán ñeà trong dö luaän. Trong ña soá caùc quoác gia, luaät phaùp caám trôï töû, vaø nhö vaäy trôï töû bò coi laø moät haønh ñoäng phi phaùp, coù theå bò keát aùn. Uyû Ban Ñaïo Ñöùc Quoác Gia Phaùp ñaõ ñöa ra moät soá quan ñieåm deø daët veà vaán ñeà naøy, ngöôïc laïi vôùi kieán nghò "giuùp ñôõ ngöôøi ñang cheát" ñöôïc thoâng qua bôûi Quoác Hoäi AÂu Chaâu ngaøy 25/4/91. Taïi moät soá nöôùc (Hoøa Lan, Hoa Kyø), luaät phaùp thöôøng roäng raõi, khoan dung hôn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi phaïm toäi trôï töû, thöôøng laø thaân nhaân, y taù hoaëc y só troâng nom beänh nhaân, vaø noùi chung khuynh höôùng hieän nay laø tuyeân aùn raát nheï hoaëc tha boång nhöõng ngöôøi ñoù. Töø vaøi naêm nay, taïi Hoøa Lan coøn coù quy ñònh moät soá ñieàu kieän, töông ñoái giaûn dò, cho pheùp ngöôøi y só ñöôïc trôï töû trong phaïm vi phaùp luaät.
Treân thöïc teá, phaûi coâng nhaän raèng töø laâu ñaõ coù raát nhieàu haønh ñoäng trôï töû xaåy ra taïi caùc beänh vieän, moät caùch baùn coâng khai. Taát caû nhöõng ai ñaõ laâu naêm haønh ngheà vaø ñieàu trò caùc beänh naëng ñeàu bieát tôùi caùi goïi laø "cocktail lytique", ñeàu ñaõ duøng tôùi morphine lieàu maïnh gaây hoân meâ, ñeàu ñaõ quen vôùi maät hieäu NTBR (not to be reanimated), nghóa laø ñeå cho ngöôøi beänh cheát moät caùch töï nhieân, khoâng "ñieàu trò tôùi cuøng" (acharnement theùrapeutique). Luaät phaùp khoâng theå naøo phuû nhaän nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi ñoù, nhöng dó nhieân cuõng khoâng theå naøo bình thöôøng hoùa haønh ñoäng trôï töû, vì nhöõng ñe doïa ñi quaù trôùn vaø laïm duïng.
Ña soá caùc toân giaùo thaàn khaûi, nhö Ky Toâ giaùo chaúng haïn, ñeàu keát aùn haønh ñoäng trôï töû, bôûi vì söï soáng mang tính chaát thieâng lieâng, vaø khoâng coù ai ngoaøi Thöôïng Ñeá coù theå laáy ñi ñöôïc, duø laø chính mình.
Ñaïo Phaät, theo toâi, coù moät thaùi ñoä khaùc vôùi nhöõng toân giaùo ñoù. Bôûi vì, nhö ñaõ noùi :
- Thöù nhaát, ñaïo Phaät quan nieäm caùi cheát chæ laø moät giai ñoaïn, moät söï ñoåi thay trong voøng sinh töû roäng lôùn, töùc laø nhaân duyeân sinh.
- Thöù hai, ñaïo Phaät toân troïng söï soáng, vaø chuû tröông khoâng gieát haïi (ahimsa). Nhöng khoâng gieát haïi khoâng coù tính chaát tuyeät ñoái nhö trong ñaïo Jain, vaø nghieäp(karma) trong ñaïo Phaät chæ do haønh ñoäng coù yù thöùc, coá tình gaây neân, chöù khoâng phaûi baát cöù haønh ñoäng naøo nhö trong AÁn Ñoä giaùo. "Naøy caùc tyø kheo, chính yù muoán (cetana) ta goïi laø nghieäp ; sau khi muoán, ngöôøi ta haønh ñoäng baèng thaân, khaåu hay yù" (Taêng Chi Boä Kinh). Keát quaû cuûa saùt sinhlaø gaây khoå ñau cho chính caùi taâm cuûa mình, chöù khoâng ñaâu khaùc : "Saùt sinh do duyeân saùt sinh taïo ra sôï haõi haän thuø ngay trong hieän taïi, taïo ra sôï haõi haän thuø trong töông lai, khieán taâm caûm thoï khoå öu"(Taêng Chi Boä Kinh).
Nhö vaäy, chuùng ta coù theå nghó raèng haønh ñoäng trôï töû, gaây neân caùi cheát moät caùch nheï nhaøng, nhaèm muïc ñích laøm thuyeân giaûm nhöõng khoå ñau cuûa ngöôøi beänh trong giai ñoaïn choùt cuûa cuoäc ñôøi, vì loøng töø bi baùc aùi, khoâng ñi ngöôïc laïi vôùi tinh thaàn ñaïo Phaät.
Trong baùo Höông Sen soá 65, coù moät baøi cuûa ñaïo höõu Nguyeãn Phuùc Böûu Taäp veà "Quan nieäm veà trôï töû cuûa ñaïo Phaät". Ñaïo höõu cho bieát hoïc giaû Nanayakkara coù daãn trong kinh Vinaya Pitaka (Luaät Taïng) ba tröôøng hôïp trôï töû, ñeàu bò ñöùc Phaät Thích Ca khieån traùch, vaø trong hai tröôøng hôïp caùc vò tyø kheo phaïm toäi bò loaïi ra khoûi taêng ñoaøn.
Xeùt kyõ ra thì tröôøng hôïp thöù nhaát (naêm ngöôøi tyø kheo hieåu sai kinh ñieån tìm caùch töï vaãn) khoâng phaûi laø trôï töû, maø laø moät vuï möu toan töï töû taäp theå. Ñieàu ñoù khoâng khaùc gì nhöõng vuï töï töû taäp theå cuûa caùc giaùo phaùi nhö "Ñeàn Maët Trôøi" môùi gaàn ñaây, vaø dó nhieân ñaïo Phaät khoâng theå naøo chaáp nhaän ñöôïc. Tröôøng hôïp thöù hai, saùu ngöôøi tyø kheo xuùi duïc moät ngöôøi ñaøn baø keát lieãu ñôøi soáng cuûa choàng mình bò beänh naëng gaàn cheát, thieát töôûng cuõng neân xeùt laïi. Vì sao caû saùu ngöôøi tu haønh, laáy töø bi, cöùu khoå laøm goác ñeàu xuùi duïc ñieàu ñoù ? Coù phaûi chaêng vì tình traïng khoå ñau ñaõ tôùi cuøng cöïc, cho neân hoï ñaønh phaûi tìm caùch laøm chaám döùt maïng soáng ñi lieàn vôùi khoå ñau ? Tröôøng hôïp thöù ba laïi caøng baát nhaãn hôn nöõa : moät vò tyø kheo quaù giaø yeáu, maéc beänh nan y, ñau khoå trieàn mieân, yeâu caàu moät ngöôøi baïn giuùp ñôï cho oâng sôùm cheát. Chuùng ta coù theå töï hoûi ñieàu gì quan troïng, söï soáng nhö laø moät giaù trò (khoâng phaûi laø tuyeät ñoái, vì ñaïo Phaät coi caùi cheát nhö moät giai ñoaïn trong voøng sinh töû roäng lôùn kia maø !), hay caùi khoå cuûa con ngöôøi, laø caùi hieän thöïc nhaát, laø caùi caên baûn goác reã cuûa ñaïo Phaät ? Coù theå naøo ñöùc Phaät leân aùn moät keû khoå ñau cuøng cöïc, vaø moät ngöôøi vì loøng nhaân aùi ñi cöùu trôï keû khoå ñau ?
Neáu laáy kinh ñieån ra ñeå daãn chöùng, thì toâi nghó raèng moät soá kinh ñieån cuûa ñaïo Phaät, duø thuoäc vaøo Tam Taïng kinh ñieån ñi chaêng nöõa, cuõng coù theå ñaùng ngôø vöïc laø bò theâm bôùt ít nhieàu sau ñoù. Bôûi vì nhöõng lôøi daäy ñöôïc truyeàn khaåu ñoù phaûi ñôïi tôùi Hoäi Nghò Kieát Taäp laàn thöù ba, hai traêm naêm sau khi ñöùc Phaät vieân tòch, môùi ñöôïc ñuùc keát laïi thaønh kinh Taïng, vaø sau ñoù coøn sao ñi cheùp laïi nhieàu laàn, thì laøm sao traùnh khoûi sai laïc ít nhieàu. Chính Lama Anangarika Govinda, laø moät ngöôøi ñaõ boû caû cuoäc ñôøi mình ñeå nghieân cöùu kinh ñieån Phaät giaùo, cuõng ñaõ phaûi keâu leân : "Ba phaàn tö kinh ñieån Phaät giaùo quaû laø voâ ích !" Caùi khoù laø laøm sao bieát ñöôïc phaàn naøo boå ích, vaø phaàn naøo voâ ích. Coù leõ chæ coù theå troâng caäy vaøo suy luaän vaø söï kieåm chöùng cuûa chính mình.
Ñaïo höõu Böûu Taäp cho raèng "theo ñaïo Phaät coù moät phöông caùch traùnh haønh ñoäng trôï töû, ñoù laø vieäc haønh trì ñaïo ñöùc, taïo cho con ngöôøi moät caùi nhìn côûi môû, khoâng quaù gaén boù vôùi tuïc luïy. Nhôø thaùi ñoä saün coù ñoù maø tröôùc côn ñau khoå khi gaàn laâm chung, moãi caù nhaân giöõ ñöôïc bình thaûn töï taïi". Noùi thì deã, nhöng söï thaät ñaâu coù phaûi nhö vaäy ! Bôûi vì maáy ai giöõ ñöôïc bình thaûn töï taïi tröôùc caùi cheát gaàn keà, maáy gia ñình khoâng ñau ñôùn tröôùc caùi cheát keùo daøi leâ theâ, khi nhìn ngöôøi thaân moãi ngaøy moät tieàu tuïy, ñeán maát caû phaåm caùch con ngöôøi, moät caùch voâ ích. Ñaâu phaûi ai cuõng tu taäp suoát ñôøi ñeå maø coi caùi cheát nhö khoâng. Vaø coù nhieàu luùc phaåm chaát cuûa cuoäc soáng coøn laïi coøn quan troïng hôn caû söï soáng...
Hôn nöõa, phaûi thaáy roõ raèng phöông tieän trôï töû baây giôø khaùc xa so vôùi caùch ñaây 2500 naêm. Ngaøy xöa muoán trôï töû ngöôøi ta phaûi duøng ñeán dao buùa, gaäy goäc, thuoác ñoäc, v.v. laø nhöõng phöông tieän thoâ baïo gaây ñau ñôùn khoâng keùm gì caùi cheát töï nhieân, ngaøy nay chæ caàn tieâm moät lieàu thuoác laø caùi cheát tôùi moät caùch nheï nhaøng.
Noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa raèng coù theå coi trôï töû nhö moät vieäc thöôøng tình, vaø ñaïo Phaät coù theå chuû tröông trôï töû. Trôï töû phaûi laø moät haønh ñoäng haõn höõu, chæ daønh cho nhöõng tröôøng hôïp khoâng theå naøo laøm khaùc ñöôïc. Khoâng theå keát aùn moät caùch ñôn thuaàn moïi haønh ñoäng trôï töû, cuõng nhö khoâng theå uûng hoä moïi haønh ñoäng trôï töû.Phaûi phaân bieät tröôøng hôïp ngöôøi bò beänh nan y quaù khoå ñau yeâu caàu ngöôøi khaùc giuùp mình qua ñôøi moät caùch nhanh choùng, vaø tröôøng hôïp ngöôøi y taù töï yù keát lieãu cuoäc ñôøi cuûa nhöõng beänh nhaân maø ngöôøi ñoù cho raèng khoâng ñaùng soáng, hai tröôøng hôïp hoaøn toaøn khaùc bieät veà ñoäng cô vaø chuû yù.
Trong töông lai, vaán ñeà chæ coù theå giaûi quyeát ñöôïc khi haønh ñoäng trôï töû ñöôïc xaõ hoäi chính thöùc quy ñònh nhö ñaõ laøm cho vieäc phaù thai, nghóa laø ñöôïc chaáp nhaän trong moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät, vôùi söï yeâu caàu cuûa beänh nhaân vaø gia ñình, vôùi söï hoäi chaån cuûa moät Uyû Ban Ñaïo Ñöùc (goàm coù ba ngöôøi chaúng haïn) trong moãi cô quan, beänh vieän, ñeå laøm sao quyeát ñònh trôï töû khoâng trôû thaønh moät gaùnh naëng löông taâm naèm treân vai cuûa moät caù nhaân.
Coøn vieäc naâng ñôõ tinh thaàn ngöôøi saép cheát vaø gia ñình, vôùi taát caû taám loøng nhaân aùi cuûa mình, thì khoâng caàn phaûi noùi. Ñaïo Phaät coù ñuû tinh thaàn töø bi cöùu khoå ñeå khuyeán khích vieäc ñoù. Phaät giaùo Taây Taïng thöôøng duøng kinh Bardo Thödol ñeå giuùp ngöôøi saép cheát vaø gia ñình vöôït qua giai ñoaïn naøy moät caùch thanh thaûn, khoâng haõi sôï, vaø cuoán saùch "Le Livre Tibeùtain de la Mort" ñaõ ñöôïc phoå bieán roäng raõi treân theá giôùi.
Thaùi ñoä tröôùc vaán ñeà gheùp boä phaän
Taïi caùc nöôùc taân tieán, gheùp boä phaän ñaõ trôû thaønh moät phöông phaùp ñieàu trò thöôøng xuyeân ñoái vôùi moät soá boä phaän (thaän, giaùc maïc, tuûy maùu, tim, gan, xöông) vaø ñang ñöôïc trieån khai vôùi moät soá boä phaän khaùc (phoåi, tuïy, tay chaân, thaàn kinh). Ñoù laø moät ngaønh y hoïc ñaày höùa heïn, nhöng cuõng ñaët ra moät soá vaán ñeà :
1. Nguoàn goác cuûa boä phaän gheùp
Moät soá boä phaän ñöôïc laáy töø ngöôøi cheát (giaùc maïc, tim, phoåi), moät soá khaùc ñöôïc laáy töø ngöôøi soáng hoaëc ngöôøi cheát (thaän, gan, tuûy maùu). Taïi caùc nöôùc Anh, Myõ, moãi khi coù theå ñöôïc, boä phaän thöôøng ñöôïc hieán taëng bôûi ngöôøi soáng, thöôøng laø thaân nhaân cuûa ngöôøi beänh. Taïi Phaùp, ña soá caùc boä phaän ñöôïc laáy töø ngöôøi cheát. Ngöôøi ta phaûi kieåm chöùng raèng beänh nhaân (thöôøng laø ngöôøi treû bò tai naïn) ñaõ cheát veà maët naõo, ñoàng thôøi giöõ cuoäc soáng sinh döôõng cho cô theå baèng nhöõng phöông tieän hoài söùc, cho tôùi khi moät eâ kíp thaày thuoác vaø y taù tôùi laáy boä phaän gheùp ñi, vaø ñoàng thôøi thoâng baùo cho gia ñình.
2. Söï chaáp thuaän cuûa gia ñình
Hieän nay taïi Phaùp coù 30 - 50 % tröôøng hôïp khoâng laáy ñöôïc boä phaän gheùp, vì khoâng ñöôïc söï chaáp thuaän cuûa gia ñình. Theo phaùp luaät, sau khi cheát, cô theå ngöôøi ta khoâng thuoäc vaøo ai, vaø khoâng ñöôïc coi nhö moät moùn haøng, nhöng coù theå ñöôïc trao taëng moät caùch voâ danh. Vì töø nhieàu naêm nay raát khan hieám boä phaän gheùp so vôùi nhu caàu, neân chính phuû ra luaät Caillavet (1994) aán ñònh raèng : "Boä phaän coù theå laáy ñöôïc ôû moät ngöôøi cheát, khi ngöôøi ñoù tröôùc khi cheát khoâng choáng ñoái vôùi chuyeän laáy boä phaän cuûa mình". Tuy vaäy, vaãn khan hieám boä phaän, cho neân gaàn ñaây luaät laïi ghi theâm : "Ngöôøi naøo muoán choáng ñoái vieäc laáy boä phaän cuûa mình sau khi cheát, phaûi ghi teân vaøo moät danh saùch toaøn quoác". Neáu khoâng coù teân mình trong danh saùch ñoù, thì töùc laø ñaõ maëc nhieân chaáp thuaän trao taëng boä phaän mình sau khi cheát.
3. Buoân baùn boä phaän
Taïi Phaùp, buoân baùn boä phaän cô theå con ngöôøi bò tuyeät ñoái caám ñoaùn. Maùu luoân luoân ñöôïc hieán taëng, ngöôøi cho vaø ngöôøi nhaän hoaøn toaøn khoâng quen bieát nhau.
Taïi moät soá nöôùc ngheøo nhö AÁn Ñoä, Breùsil, ngöôøi ta hy sinh boä phaän cô theå mình vì lyù do kinh teá, vaø maùu, gan, thaän, giaùc maïc ñöôïc trao ñoåi nhö moät moùn haøng, ñoâi khi ñöôïc xuaát caûng sang caùc nöôùc taân tieán. Ñieàu ñoù thaät ñaùng buoàn, nhöng khoâng gheâ tôûm baèng nhöõng tröôøng hôïp laáy boä phaän cuûa nhöõng keû töû tuø ñem ñi baùn, nhö taïi Trung quoác, theo moät soá nguoàn tin.
4. Thaùi ñoä cuûa ñaïo Phaät
Veà vaán ñeà gheùp boä phaän thì toâi nghó ñaïo Phaät khoâng coù lyù do gì ñeå choáng ñoái. Neáu muïc ñích laø ñeå mang laïi söùc khoeû, haïnh phuùc cho beänh nhaân vaø gia ñình, thì ñaïo Phaät chaéc chaén seõ taùn thaønh vieäc trao taëng boä phaän cuûa ngöôøi soáng cuõng nhö ngöôøi cheát. Khi boä phaän cuûa moät ngöôøi cheát tieáp tuïc soáng trong moät ngöôøi ñöôïc soáng laïi nhôø söï gheùp ñoù, thì coøn gì phuø hôïp hôn vôùi tinh thaàn töø bi, voâ ngaõ vaø lyù nhaân duyeân cuûa ñaïo Phaät ?
Vaø bôûi vì tinh thaàn töø bi boá thí bao haøm yù nghóa khoâng vò lôïi, chuùng ta coù theå khaúng ñònh raèng ñaïo Phaät seõ khoâng bao giôø chuû tröông buoân baùn boä phaän, duø boä phaän naøy ñöôïc laáy ra töø ngöôøi "töï nguyeän" vì lyù do kinh teá, hay bò cöôùp giaät töø thaân theå keû töû tuø.
Thaùi ñoä tröôùc vaán ñeà ngöøa thai
Coù theå noùi raèng moät trong nhöõng hieåm nguy lôùn nhaát cuûa nhaân loaïi trong nhöõng thaäp nieân tôùi laø naïn gia taêng nhaân soá. Töø 3 tyû ngöôøi naêm 1960, daân soá toaøn caàu ñaõ taêng leân gaáp ñoâi, töùc laø coù gaàn 6 tyû ngöôøi ngaøy hoâm nay. Toác ñoä taêng tröôûng laø100 trieäu ngöôøi moãi naêm, töùc laø töông ñöông vôùi daân soá cuûa ba nöôùc Vieät Nam, Caêm Pu Chia vaø Laøo hoïp laïi, coù theâm moãi naêm treân traùi ñaát ! Hôn nöõa, söï gia taêng daân soá naøy laïi khoâng ñoàng ñeàu, chuû yeáu nhaèm vaøo nhöõng vuøng chaäm tieán, ngheøo ñoùi. Töï noù laø moät caùi voøng luaån quaån vaø laø nguoàn goác cuûa nhieàu vaán ñeà khaùc : beänh taät, thieáu hoïc, teä naïn xaõ hoäi, baïo ñoäng, oâ nhieãm moâi tröôøng, v.v.
Do ñoù, haïn cheá sinh ñeû (töùc laø phoøng ngöøa thai) laø moät vieäc voâ cuøng quan troïng khoâng theå naøo laøm ngô ñöôïc, vaø laø nhieäm vuï cuûa taát caû nhöõng ai coù tinh thaàn traùch nhieäm vaø quan taâm tôùi töông lai cuûa nhaân loaïi. Nhaát laø khi nhöõng phöông phaùp ngöøa thai ñaõ trôû thaønh höõu hieäu vaø phoå bieán nhö ngaøy hoâm nay (bao cao su, thuoác ngöøa thai, ñaët voøng xoaén).
Sôû dó caùc toân giaùo thaàn khaûi nhö Ky Toâ giaùo choáng laïi vieäc phoøng ngöøa thai, laø vì ñoái vôùi hoï söï soáng mang tính chaát thieâng lieâng cuûa Thöôïng Ñeá ban cho con ngöôøi, cuõng nhö lôøi Thaùnh Kinh : "Haõy sinh soâi naåy nôû vaø laøm chuû traùi ñaát naøy". Ngöôïc laïi, ñaïo Phaät ñaët söï soáng trong voøng voâ thöôøng, voâ ngaõ, nhaân duyeân, neân khoâng laáy söï sinh ñeû laøm moät tín ñieàu baát khaû xaâm phaïm, vaø cuõng vì ñoù, ñaïo Phaät khoâng coù lyù do naøo choáng ñoái laïi vôùi söï ngöøa thai. Neáu sinh soâi naåy nôû ñöa tôùi ngheøo ñoùi beänh taät, töùc laø khoå ñau, thì ñaïo Phaät laø ñaïo dieät khoå dó nhieân seõ chuû tröông haïn cheá sinh ñeû.
Veà vaán ñeà naøy, laäp tröôøng cuûa ñöùc Ñaït Lai Laït Ma raát saùng toû : khoâng nhöõng phaûi chuû tröông haïn cheá sinh ñeû, maø coøn "phaûi phaùt huy ñieàu quan troïng naøy nöõa".
Thaùi ñoä tröôùc vaán ñeà phaù thai
Tröôùc khi baøn luaän veà vaán ñeà phöùc taïp naøy, chuùng ta phaûi phaân tích moät soá khía caïnh khoa hoïc vaø xaõ hoäi:
1. Qui cheá cuûa baøo thai
Moät trong nhöõng khoù khaên ñaàu tieân gaëp phaûi, vaø laø lyù do maâu thuaãn chính, laø ñònh nghóa "khi naøo baøo thai trôû thaønh moät con ngöôøi", vaø phaûi ñöôïc toân troïng nhö moät con ngöôøi.
Ngay töø söï gaëp gôõ giöõa tinh truøng vaø tröùng noaõn ñeå trôû thaønh teá baøo ñaàu tieân ? Khi tröùng baét ñaàu naùu nôi töû cung (ngaøy thöù 7) ? Khi khoâng coøn coù khaû naêng chia ñoâi (ngaøy thöù 14) ? Luùc cuoái giai ñoaïn hình thaønh caùc boä phaän (thaùng thöù 3) ? Ngay luùc sinh ra ? Hay sau moät thôøi gian sau khi sinh ra ?
Tieáng Haùn duøng chöõ "phoâi" ñeå chæ baøo thai khi ñöôïc 1 thaùng, vaø chöõ "thai" khi ñöôïc 3 thaùng. Theo kinh Talmud (ñaïo Do Thaùi), baøo thai baét ñaàu coù linh hoàn 40 ngaøy sau khi thuï thai, vaø theo Hoài giaùo, thì töø 40 cho tôùi 120 ngaøy sau khi thuï thai.
Ñeå traùnh neù vaán ñeà khuùc maéc ñoù, Uyû Ban Ñaïo Ñöùc Quoác Gia Phaùp ñaõ ñeà nghò ñònh nghóa baøo thai nhö "coù khaû naêng trôû thaønh moät con ngöôøi", hay laø "moät con ngöôøi seõ thaønh" (une personne potentielle).
Ñoái vôùi R. Frydman, laø ngöôøi ñaàu tieân taïi Phaùp cuøng vôùi J. Testard thaønh coâng trong vieäc thuï thai trong oáng nghieäm, ñieàu quan troïng laø thaùi ñoä cuûa ngöôøi cha vaø nhaát laø ngöôøi meï ñoái vôùi baøo thai. Baøo thai laø moät con ngöôøi khi coù "döï ñònh sinh thaønh"(projet parental).
2. Phaù thai : moät söï kieän xaõ hoäi
Taïi Phaùp, tröôùc khi coù luaät cho pheùp phaù thai (1975), coù luaät caám phaù thai (1960), vaø phaù thai bò coi nhö laø moät "toäi phaïm gieát ngöôøi" (avortement criminel). Tuy vaäy, moãi naêm coù khoaûng 250 000 tröôøng hôïp phaù thai vaø 300 tröôøng hôïp töû vong do phaù thai trong nhöõng ñieàu kieän leùn luùt, thieáu veä sinh. Taïi caùc nöôùc chaäm tieán, hieän nay coù 1 ngöôøi phuï nöõ mang thai cheát moãi phuùt, vaø 1 ngöôøi treân 4 cheát vì phaù thai.
Luaät Weil ñöôïc ban ra ngaøy 17/1/75, cho pheùp "ngöôøi phuï nöõ trong tình traïng khoán ñoán (deùtresse) coù theå nhôø moät ngöôøi thaày thuoác laøm ngöng thai, tröôùc tuaàn thöù 10, trong moät beänh vieän tö hoaëc nhaø nöôùc, sau haïn ñònh moät tuaàn sau khi yeâu caàu". Tröôùc ñoù, ñieàu 1 coù noùi : "Luaät phaùp ñaûm baûo söï toân troïng moãi con ngöôøi ngay töø luùc baét ñaàu cuoäc soáng. Chæ coù theå vöôït qua nguyeân taéc naøy khi caàn thieát vaø trong nhöõng ñieàu kieän ñöôïc xaùc ñònh bôûi Luaät naøy". Danh töø ñöôïc duøng laø "ngöng thai coá yù"(interruption volontaire de grossesse, IVG), beân caïnh "ngöng thai ñieàu trò" (interruption theùrapeutique de grossesse, ITG). Ngöng thai coá yù vì lyù do ñieàu trò coù theå laøm "baát cöù luùc naøo" neáu coù söï xaùc nhaän bôûi 2 ngöôøi thaày thuoác, sau khi khaùm xeùt vaø thaûo luaän, raèng tieáp tuïc thai ngheùn seõ ñe doaï traàm troïng söùc khoeû ngöôøi meï, hoaëc laø ñöùa treû sinh ra seõ bò moät beänh raát naëng khoâng theå chöõa chaïy ñöôïc.
Keát quaû laø ngaøy hoâm nay taïi Phaùp, gaàn nhö khoâng coøn ai cheát vì phaù thai, hôn nöõa soá tröôøng hôïp IVG khoâng gia taêng töø 15 naêm nay, vaø cuõng khoâng ñoåi thay gì töø khi phí toån ñöôïc trang traûi bôûi Baûo hieåm Y teá. Thôøi gian haïn ñònh döôùi 10 tuaàn thai ngheùn vaãn coøn laø moät vaán ñeà, bôûi vì vaãn coøn moät soá phuï nöõ phaûi sang Anh hoaëc Hoaø Lan, vì taïi ñaây coù quyeàn laøm ñeán taän 20 vaø coù khi tôùi 24 tuaàn.
Naêm 1982, GS E. Beaulieu cheá ra thuoác RU 486, coù taùc duïng choáng laïi progesteùrone vaø laøm ngöng thai baét ñaàu töø ngaøy thöù 8. Tuy coøn moät soá nghi vaán cho töông lai, thuoác naøy ñaõ toû ra höõu hieäu vaø gaây ít bieán chöùng. Taïi Phaùp, thuoác RU 486 chæ ñöôïc pheùp duøng trong khuoân khoå cuûa Luaät 1975. Raát coù theå sau naøy ngöôøi ta seõ tìm ra nhöõng loaïi thuoác coù taùc ñoäng sôùm hôn, vaø nhöõng loaïi thuoác ngöng thai naøy seõ thay theá nhöõng phöông phaùp ngöng thai coå ñieån.
3. Thaùi ñoä cuûa ñaïo Phaät tröôùc vaán ñeà phaù thai (ngöng thai)
Xin nhaéc laïi laø ñaïo Phaät chuû tröông khoâng gieát haïi (giôùi thöù nhaát), nhöng khoâng ñaët söï soáng leân treân heát, nhö moät caùi gì thieâng lieâng baát khaû xaâm phaïm, theo quan nieäm caùc toân giaùo thaàn khaûi.
Cuõng nhaéc laïi laø ñaïo Phaät tröôùc heát laø ñaïo dieät khoå. Neáu phaù thai ñöa tôùi khoå ñau, duø chæ laø do moät söï aân haän ñeo ñuoåi suoát ñôøi, thì dó nhieân ñaïo Phaät khoâng chuû tröông. Nhöng neáu phaù thai giaûi quyeát ñöôïc noãi khoå ñau cuûa ngöôøi phuï nöõ khoâng theå naøo giöõ caùi thai ñöôïc, moät caùch veä sinh vaø an toaøn, thì phaù thai laø giaûi phaùp ñôõ khoå nhaát. Vaán ñeà ñaïo ñöùc ñaët ra ôû ñaây laø ñieån hình cho caùi maø ngöôøi ta goïi laø "tình huoáng löôõng nan" (dilemne moral), baét buoäc phaûi choïn löïa giöõa hai con ñöôøng, laáy caùi naøo ñôõ khoå ñau nhaát, vaø ñi theo moät "luaân lyù thoaû hieäp" (morale de compromis), döïa leân thöïc teá. Vaø thöïc teá laø duø theá naøo chaêng nöõa, cuõng seõ coù nhieàu tröôøng hôïp phaù thai, laø moät söï kieän xaõ hoäi khoâng theå naøo traùnh neù vaø choái boû ñöôïc. Phaù thai moät caùch leùn luùt, nhö moät toäi phaïm, trong nhöõng ñieàu kieän thieáu veä sinh, seõ ñöa tôùi nhieàu bieán chöùng vaø töû vong, gaây tang toùc cho bao nhieâu gia ñình, kinh nghieäm ñaõ cho bieát roõ.
Ñaïo Phaät laø ñaïo töø bi cöùu khoå, laø ñaïo kheá cô, khoâng bao giôø vì nhöõng nguyeân taéc sô cöùng maø töø choái moät phöông phaùp ñôõ gaây khoå ñau hôn. Do ñoù toâi tin raèng, khaùc vôùi nhöõng toân giaùo thaàn khaûi nhö Ky Toâ giaùo, ñaïo Phaät khoâng choáng laïi vôùi nhöõng phöông phaùp "ngöng thai coá yù" nhö ñöôïc aán ñònh bôûi Luaät Weil. Ñieàu quan troïng laø phaûi ñeå ngöôøiphuï nöõ mang thai löïa choïn, ñoù vöøa laø traùch nhieäm cuûa ngöôøi ñoù, vöøa laø quyeàn cuûa ngöôøi ñoù treân cô theå cuûa mình, treân caùi "döï ñònh sinh thaønh" cuûa mình.
Leõ dó nhieân, toát nhaát laø traùnh ñöôïc thuï thai baèng nhöõng phöông phaùp ngöøa thai, ai ai cuõng ñoàng yù treân ñieàu ñoù. Phaù thai chæ laø moät giaûi phaùp toái haäu, "cöïc chaúng ñaõ" maø thoâi.
Veà "ngöng thai coá yù trong muïc ñích ñieàu trò", sau khi chaån ñoaùn tröôùc khi ñeû, toâi cho raèng khoâng thaønh vaán ñeà ñoái vôùi ngöôøi Phaät töû. Neáu muïc ñích laø cöùu maïng soáng cuûa ngöôøi meï, hoaëc cöùu khoå cho gia ñình khoûi chòu ñöïng moät ñöùa beù quaù taøn taät hay khoâng coù hi voïng soáng soùt, thì khoâng coù lyù do naøo ñeå choáng laïi muïc ñích ñieàu trò ñoù. Trong nhöõng tröôøng hôïp khoù quyeát ñònh vì taät beänh ñöùa beù khoâng ñeán noãi ñe doaï tính maïng cuûa ngöôøi meï hay cuûa chính noù, thì cuõng phaûi ñeå gia ñình töï laáy quyeát ñònh, cuøng vôùi caùc nhaø thaày thuoác, trong khuoân khoå luaät phaùp ñaõ aán ñònh.
Thaùi ñoä tröôùc söï thuï thai nhaân taïo, thuï thai trong oáng nghieäm
Nhöõng tröôøng hôïp thuï thai nhaân taïo (inseùmination artificielle) baèng caùch ñöa tinh truøng cuûa ngöôøi ñaøn oâng (taëng tinh truøng moät caùch voâ danh) vaøo töû cung ngöôøi ñaøn baø, ñaõ ñöôïc thöïc hieän töø laâu, vaø khoâng ñaët ra vaán ñeà gì ñaëc bieät, ngoaøi vaán ñeà taâm lyù, töùc laø vaán ñeà lyù lòch cuûa ngöôøi cha "sinh lyù".
Vôùi thuï thai trong oáng nghieäm vôùi chuyeån phoâi (feùcondation in vitro avec transfert d'embryon, FIVETE), ngaønh sinh hoïc laïi tieán theâm moät böôùc nöõa, vaø sau Louise Brown sinh naêm 1978 taïi Anh, vaø Amandine sinh naêm 1982 taïi Phaùp, ñaõ coù haøng ngaøn ñöùa beù sinh ra nhö vaäy, mang laïi haïnh phuùc cho bao nhieâu caëp vôï choàng hieám hoi. Gaàn ñaây, tyû leä thaønh coâng laïi ñöôïc gia taêng baèng caùch tieâm tinh truøng thaúng vaøo noaõn. Nhöng vaán ñeà ñöôïc ñaët ra khi caàn duøng tôùi töû cung cuûa ngöôøi "meï nuoâi". Phaûi coi ñoù nhö laø moät ngöôøi "meï" tình nguyeän mang thai cho tôùi ngaøy sinh ñeû, hay laø moät ngöôøi cho "möôùn" töû cung vaø ñöôïc traû tieàn thuø lao cho coâng vieäc ñoù ?
Ñoái vôùi moät soá toân giaùo coi söï soáng nhö moät caùi gì thieâng lieâng, moät ñaëc quyeàn do Thöôïng Ñeá ban cho, thì thuï thai nhaân taïo (ngöôïc laïi vôùi thuï thai töï nhieân), cuõng nhö thuï thai trong oáng nghieäm (laïi caøng khoâng töï nhieân nöõa), khoâng theå naøo chaáp nhaän ñöôïc.
Ñoái vôùi ñaïo Phaät, söï thuï thai laø do söï gaëp gôõ cuûa 3 yeáu toá : tinh truøng cuûa ngöôøi cha, tröùng noaõn cuûa ngöôøi meï, vaø thöùc taùi sinh (patisandhi-vinnaâna) xuaát hieän vaøo luùc thuï thai. Thöùc taùi sinh naøy ñöôïc coi nhö chuûng töû (bija) phoái hôïp vôùi söùc maïnh cuûa nghieäp (karma) vaø tham aùi (tanhaâ), nhaát laø höõu aùi (bhava-tanhaâ), töùc laø söï khao khaùt hieän höõu, laøm khôûi sinh moät cuoäc soáng môùi. Ngoaøi caùi ñaëc ñieåm laø thöùc taùi sinh ra, thì ñaïo Phaät khoâng khaùc gì vôùi khoa hoïc. Ñaïo Phaät coâng nhaän coù nhieàu theå caùch sinh ra cuûa chuùng sinh, neân treân nguyeân taéc theo toâi khoâng choáng ñoái laïi vôùi hai phöông phaùp naøy. Duø laø ôû trong mình ngöôøi meï hay trong oáng nghieäm, caùi chính laø yù muoán coù con cuûa ngöôøi cha hay ngöôøi meï.
Coù theå noùi raèng thaùi ñoä cuûa moät nhaø khoa hoïc nhö R. Frydman raát gaàn vôùi ñaïo Phaät. OÂng cho raèng ñieàu quan troïng laø yù muoán cuûa ngöôøi meï vaø ngöôøi cha, caùi maø oâng goïi laø döï ñònh sinh thaønh (projet parental). Theo kinh nghieäm thaày thuoác cuûa oâng, ñieàu maø laøm caùi thai trôû thaønh moät con ngöôøi, töùc laø ñi töø "khaû naêng" cho tôùi "thöïc hieän", chính laø caùi döï ñònh sinh thaønh ñoù. Trong ñaïo Phaät cuõng vaäy, caùi chính laø caùi nghieäp löïc, caùi höõu aùi, töùc laø moät haønh ñoäng, moät söï mong muoán coá tình.
Thaùi ñoä tröôùc nhöõng vaán ñeà di truyeàn
1. Nhöõng phöông phaùp chaån ñoaùn tieàn sinh (diagnostic anteù-natal)
Ngaøy nay, nhôø nhöõng böôùc tieán veà chaån ñoaùn hình aûnh (imagerie meùdicale) nhö sieâu aâm, veà sinh hoïc phaân töû (biologie moleùculaire), vaø di truyeàn (geùneùtique), ngöôøi ta ñaõ coù khaû naêng phaùt hieän nhieàu beänh taät baåm sinh tröôùc khi sinh ñeû.
Söï phaùt hieän naøy ñöa tôùi moät trong hai giaûi phaùp :
- Ñieàu trò trong nhöõng tröôøng hôïp coù theå ñieàu trò ñöôïc, hoaëc trong buïng meï (meùdecine foetale), hoaëc sau khi sinh ra.
- Ngöng thai ñieàu trò, trong nhöõng tröôøng hôïp naëng.Dó nhieân, coù nhöõng tröôøng hôïp khoù giaûi quyeát. Luùc ñoù phaûi döïa leân nhöõng nguyeân taéc caên baûn laø :
* Phaûi toân troïng yù muoán cuûa cha meï, ví duï nhö neáu chaån ñoaùn moät tröôøng hôïp naëng nhö trisomie 21, maø cha meï muoán giöõ thì phaûi toân troïng quyeát ñònh ñoù.
* Ngöôïc laïi, khoâng theå ñeå cha meï quyeát ñònh ngöng thai chæ vì moät dò daïng nhoû beù nhö söùt moâi, thieáu ngoùn chaân, hay teä haïi hôn nöõa, chæ vì laø con gaùi hay con trai, vì sôû thích caù nhaân (convenance personnelle).Nhöõng vaán ñeà ñoù chæ coù theå giaûi quyeát töøng tröôøng hôïp moät, giöõa moät eâ kíp thaày thuoác vaø cha meï.
2. Öu sinh (eugeùnisme), hay laø söï choïn loïc gien
Chöõ eugenics (töø chöõ eu= toát, genos= sinh ra, noøi gioáng) ñöôïc F. Galton, em hoï cuûa Darwin, duøng laàn ñaàu tieân naêm 1883 ñeå chæ ñònh khoa hoïc laøm cho noøi gioáng toát ñeïp hôn, baèng caùch "nghieân cöùu nhöõng yeáu toá coù theå taêng hoaëc giaûm chaát löôïng noøi gioáng cuûa nhöõng theá heä sau, veà theå xaùc cuõng nhö tinh thaàn".
Theo G. Hottois vaø M.H. Parizeau, taùc giaû cuoán " Danh töø Sinh ñaïo ñöùc", phaûi phaân bieät hai chöõ eugeùnique vaø eugeùnisme :
- Eugeùnique (öu sinh hoïc) goàm nhöõng kyõ thuaät laøm cho gia taøi noøi gioáng toát hôn, baèng caùch giuùp moät caùi gien phaùt trieån (eugeùnique tích cöïc), hoaëc ngöôïc laïi baèng caùch ngaên caûn noù (eugeùnique tieâu cöïc).
- Eugeùnisme (thuyeát öu sinh) goàm nhöõng döï aùn nhaèm aûnh höôûng leân söï di truyeàn, ñeå cho loaøi ngöôøi toát hôn.
Eugeùnique laø moät moân khoa hoïc- kyõ thuaät, trong khi eugeùnisme laø moät chuû tröông chính trò xaõ hoäi vaø yù thöùc heä. Theo P.A. Taguieff, khoâng neân ñoàng hoaù thaùi quaù öu sinh vôùi ñoäc taøi, kyø thò, dieät chuûng. Muoán coù moät caùi nhìn saùng suoát thì phaûi phaân bieät moät beân yù töôûng öu sinh (imaginaire eugeùnique), yù muoán öu sinh, haønh ñoäng öu sinh, vaø moät beân thuyeát öu sinh nhö moät chuû thuyeát chính trò hay moät chöông trình hoaït ñoäng. Chính phong traøonazi taøn khoác thuoäc vaøo loaïi naøy : naêm 1939, Hitler ra leänh khôûi söï moät chöông trình "öu sinh" roäng lôùn, baèng caùch thuû tieâu haøng trieäu ngöôøi baèng hôi ñoäc, baét ñaàu töø nhöõng keû taøn taät "khoâng ñaùng soáng", vaø sau ñoù taát caû nhöõng ngöôøi Do Thaùi.
Y Ù muoán öu sinh chæ coù theå chaáp nhaän ñöôïc trong söï phoøng ngöøa. Trong nhaõn quang ñoù, phaûi phaân bieät söïtraùnh neù ñieàu xaáu nhaát(eùvitement du pire), thuoäc vaøo eugeùnique tieâu cöïc toái thieåu, vaøsöï mong muoán moät ñieàu toát hôn raát mô hoà. Chaúng haïn nhö trong thôøi gian tröôùc khi sinh ñeû, tö vaán di truyeàn (conseil geùneùtique), chaån ñoaùn tieàn sinh (diagnostic anteù-natal), ngöng thai ñieàu trò (ITG) ñeàu thuoäc vaøo laõnh vöïc chænh gien (orthogeùnie), vaø yù muoán eugeùnique tieâu cöïc. Taát caû nhöõng vieäc ñoù ñeàu coù tính chaát caù nhaân vaø khoâng baét buoäc. Chuùng trôû thaønh eugeùnisme khi ñöôïc aùp duïng moät caùch quy moâ roäng lôùn, vôùi aûo voïng laøm cho loaøi ngöôøi toát ñeïp hôn.
Töø khoaûng hai chuïc naêm nay, nhôø cuoäc caùch maïng sinh hoïc phaân töû (biologie moleùculaire), nhöõng hieåu bieát veà di truyeàn tieán nhanh moät caùch kinh hoaøng, ñaëc bieät veà chöông trình theá giôùi veà nghieân cöùu boä gien (geùnome) con ngöôøi. Coâng trình nghieân cöùu khoång loà naøy seõ ñöa tôùi söï hieåu bieát saâu xa hôn veà nguoàn goác caùc beänh taät, vaø hôn nöõa seõ ñöa tôùi caùch phoøng ngöøa vaø ñieàu trò moät soá lôùn caùc beänh hieän nay chöa giaûi quyeát ñöôïc. Ngaønh y hoïc di truyeàn tuy môùi ñi vaøo giai ñoaïn ñaàu nhöng ñaõ ñaët leân nhöõng vaán ñeà sinh ñaïo ñöùc phöùc taïp vaø nan giaûi. Luaät Sinh ñaïo ñöùc ngaøy 29/7/94 chæ cho pheùp duøng nhöõng xeùt nghieäm di truyeàn trong muïc ñích y hoïc vaø nghieân cöùu, vaø Uyû ban Tö vaán Quoác gia Ñaïo ñöùc ñaõ cho bieát quan ñieåm vaø lôøi khuyeân cuûa mình veà vaán ñeà naøy : phaûi giaûi thích caën keõ cho ñöông söï, chæ ñöôïc xeùt nghieäm khi coù söï chaáp thuaän cuûa ñöông söï, phaûi giöõ bí maät keát quaû, vaø phaûi toân troïng quyeát ñònh cuûa ñöông söï.
3. Kieán taïo di truyeàn (geùnie geùneùtique)
Kieán taïo di truyeàn (geùnie geùneùtique, tröôùc ñaây goïi laø manipulations geùneùtiques) laø ngaønh tuï hôïp nhöõng nghieân cöùu nhaèm thay ñoåi di truyeàn baèng caùc taùc ñoäng treân gien. Khaû naêng thay ñoåi di truyeàn ñoù ñaõ baét ñaàu ñöôïc aùp duïng treân thöïc vaät vaø ñoäng vaät (choïn löïa vaø thay ñoåi gioáng baép, caø chua, ngöïa, boø...). Naêm 1974, moät hoäi nghò veà kieán taïo di truyeàn ñöôïc toå chöùc taïi Asilomar, moät thaønh phoá nhoû mieàn Taây Hoa Kyø. Laàn ñaàu tieân con ngöôøi caûm thaáy choùng maët tröôùc traùch nhieäm cuûa mình, vaø caùc nhaø khoa hoïc coù maët taïi ñaây quyeát ñònh ra moät leän taïm hoaõn (moratoire) trong 2 naêm trôøi, ñeå moïi ngöôøi coù thôøi giôø suy nghó vaø thaønh laäp nhöõng ñieàu kieän phoøng ngöøa nghieâm tuùc hôn.
Hieän nay, nhieàu haõng baøo cheá treân theá giôùi ñang xuùc tieán coâng vieäc thay ñoåi gien treân thöïc vaät vaø ñoäng vaät, töùc laø kieán taïo nhöõng gioáng chuyeån gien (transgeùniques), chaúng haïn nhö nhöõng vi khuaån Escherichia Coli coù khaû naêng cheá taïo protein duøng ñeå chöõa beänh nhö insulin, caây thuoác laù coù theå cheá ra hemoglobin hay men lipaza, nhöng gioáng boø, cöøu, deâ tieát ra söõa coù nhöõng protein nhö alpha 1-antitrypsin, antithrombin III hay nguyeân toá IX ñeå caàm maùu, v.v. Ñoù laø nhöõng böôùc tieán khoa hoïc quan troïng, nhöng phaûi noùi raèng taát caû nhöõng nghieân cöùu naøy ñeàu ñöôïc thuùc ñaåy bôûi moät muïc ñích thöông maïi roõ reät.
Gaàn ñaây, theá giôùi bò xao ñoäng bôûi moät thaønh quaû nghieân cöùu phaùt xuaát taïi Ecosse trong coâng cuoäc sinh saûn voâ tính (clonage), baèng caùch "caáy" ra moät con cöøu (ñaët teân laø Dolly) töø caùi nhaân cuûa moät teá baøo vuù cuûa con cöøu "maãu", vôùi moät boä gien gioáng heät. Tieáp theo ñoù, moät soá ñoäng vaät khaùc cuõng ñöôïc sinh saûn ra nhö vaäy, ñaëc bieät laø con cöøu Polly, trong söõa coù moät protein duøng ñeå chöõa beänh cho ngöôøi.
Ñöùng veà maët khoa hoïc, thì ñoù laø moät thaønh quaû ñaày höùa heïn. Nhöng ñoái vôùi dö luaän quaàn chuùng, thì khaû naêng caáy doøng voâ tính treân con ngöôøi laø moät ñieàu voâ cuøng nguy hieåm, ñeán noãi caùc nguyeân thuû quoác gia nhö toång thoáng Chirac vaø Clinton cuõng phaûi leân tieáng yeâu caàu caám ñoaùn moïi thí nghieäm veà doøng voâ tính treân con ngöôøi, treân bình dieän theá giôùi. Thaät ra, noùi nhö F. Jacob, ñoù chæ laø moät caùi aûo moäng baát töû cuûa con ngöôøi, muoán tìm caùch töï nhaân leân ñeå tieáp tuïc toàn taïi. AÙp duïng doøng voâ tính treân con ngöôøi thaät ra khoâng maûy may ích lôïi gì, bôûi vì nhöõng hieän töôïng sinh ñoâi, sinh ba, v.v. chính laø nhöõng doøng voâ tính töï nhieân. Vaø kinh nghieäm cho bieát raèng ngay trong nhöõng tröôøng hôïp sinh ñoâi thöïc söï (jumeaux vrais), cuõng coù nhöõng khaùc bieät veà maët theå xaùc, tính tình. Ñieàu ñoù chöùng toû raèng boä gien khoâng phaûi laø taát caû con ngöôøi. Noùi moät caùch khaùc, con ngöôøi khoâng phaûi chæ laø moät môù gien, maø coøn laø moät söï toång hôïp phöùc taïp hôn nhieàu, do nhöõng aûnh höôûng giaùo duïc, xaõ hoäi, v.v. gaây neân. Ñöùng veà maët tieán hoaù, thì gaây doøng voâ tính thaät ra laø moät böôùc luøi, bôûi vì chæ coù söï tieán hoaù neáu coù söï khaùc bieät, söï ñoåi thay cuûa gien, nhôø söï sinh saûn coù giôùi tính.
4. Thaùi ñoä cuûa ñaïo Phaät tröôùc nhöõng vaán ñeà di truyeàn
Ñaïo Phaät coù theå coù nhöõng chuû tröông naøo treân vaán ñeà di truyeàn ? Dó nhieân thôøi ñöùc Phaät Thích Ca, ngöôøi ta chæ bieát lôø môø raèng söï soáng xuaát hieän töø söï gaëp gôï giöõa tinh truøng cuûa ngöôøi cha vaø tröùng noaõn cuûa ngöôøi meï, cuøng vôùi caùi thöùc taùi sinh, töø ñoù nhöõng ñaëc tính cuûa cha meï ñöôïc trao truyeàn cho con caùi, nhöng khoâng ai bieát nhöõng chi tieát phöùc taïp cuûa söï di truyeàn ñoù, vaø cuõng khoâng ai coù theå möôøng töôïng raèng moät ngaøy kia con ngöôøi coù khaû naêng thay ñoåi ñöôïc di truyeàn. Vaäy thì neáu ñöùc Phaät ngaøy nay soáng giöõa chuùng ta, vôùi nhöõng hieåu bieát khoa hoïc hieän ñaïi veà di truyeàn, thì lieäu ngaøi seõ phaûn öùng ra sao ?
Dó nhieân ñoù chæ laø moät giaû thuyeát, nhöng toâi phoûng ñoaùn raèng ñöùc Phaät seõ khoâng bao giôø choáng ñoái nhöng phöông phaùp y hoïc laøm cho con ngöôøi bôùt khoå ñau, töùc laø :
- Veà chaån ñoaùn tieàn sinh, ngaøi seõ khoâng ñoái laïi chaån ñoaùn vaø ñieàu trò tröôùc khi sinh ñeû.
- Veà öu sinh (eugeùnique), ngaøi seõ chuû tröông öu sinh tieâu cöïc nheï, trong nhöõng tröôøng hôïp beänh naëng (ñöùa beù sinh ra seõ khoâng soáng ñöôïc hoaëc seõ khoå ñau cuøng cöïc suoát ñôøi vaø seõ gaây khoå ñau cho nhöõng ngöôøi thaân). Ngöôïc laïi, ñöùc Phaät seõ khoâng bao giôø chuû tröông öu sinh tích cöïc, töùc laø taùc ñoäng treân di truyeàn vôùi moät aûo voïng haõo huyeàn thay ñoåi ñöôïc con ngöôøi. Ñieàu naøy traùi ngöôïc laïi vôùi tinh thaàn bình ñaúng cuûa ñaïo Phaät, vaø traùi ngöôïc laïi vôùi quan nieäm raèng chæ coù con ngöôøi môùi töï thay ñoåi ñöôïc chính mình, vaø söï thay ñoåi ñoù chæ coù theå tôùi ñöôïc töø beân trong maø thoâi. Nhöõng haønh ñoäng dieät chuûng nhö gaây neân bôûi phong traøo nazi seõ khoâng bao giôø gaëp phaûi vôùi ñaïo Phaät, laø ñaïo laáy töø bi vaø khoan dung laøm neàn taûng.
- Veà kieán taïo di truyeàn, ñaïo Phaät khoâng choáng laïi nhöõng haønh ñoäng thay ñoåi gien, neáu vieäc naøy khoâng gaây toån haïi, khoâng nhaèm muïc ñích tham aùi, maø nhaèm muïc ñích chöõa beänh, cöùu khoå, mang laïi haïnh phuùc cho con ngöôøi vaø neáu coù theå ñöôïc, cho muoân loaøi. Ñaïo Phaät khoâng chuû tröông gaây doøng voâ tính treân con ngöôøi, vì bieát raèng taát caû ñeàu voâ thöôøng, voâ ngaõ, do nhaân duyeân taïo thaønh.
Thaùi ñoä tröôùc nhöõng thí nghieäm treân con ngöôøi vaø suùc vaät
Sôû dó y hoïc Taây phöông coù nhöõng phaùt trieån ñaùng keå veà hieåu bieát cuõng nhö ñieàu trò, moät phaàn laø nhôø phöông phaùp thí nghieäm ñeà xöôùng vaøo theá kyû 19 bôûi nhaø sinh lyù hoïc Claude Bernard. Theo oâng, y hoïc thí nghieäm (meùdecine expeùrimentale) laø moät ngaønh y hoïc coù taùc ñoäng moät caùch khoa hoïc, chöù khoâng phaûi theo kinh nghieäm. "Ngöôøi ta chæ coù theå hieåu ñöôïc ñònh luaät vaø chöùc naêng cuûa vaät theå soáng, baèng caùch phaân taùch caùc cô theå soáng, ñeå len vaøo moâi tröôøng beân trong cuûa chuùng". Thay vì nguyeân taéc coå xöa cuûa Hippocrate "primum non nocere" (tröôùc heát traùnh laøm haïi), oâng quan nieäm raèng "ngöôøi ta coù quyeàn vaø coù boån phaän thí nghieäm treân moät con ngöôøi, moãi khi vieäc ñoù coù theå cöùu soáng ñöôïc, chöõa khoûi ñöôïc hay mang laïi lôïi ích cho ngöôøi ñoù". Veà thí nghieäm treân loaøi vaät, Claude Bernard cho raèng ñoù laø quyeàn tuyeät ñoái cuûa con ngöôøi, coù boån phaän thí nghieäm treân loaøi vaät tröôùc khi thí nghieäm treân loaøi ngöôøi. Muïc ñích laø "laøm chuû söï soáng, chinh phuïc thieân nhieân cho con ngöôøi". Caùi chính laø "khoâng laøm haïi keû khaùc". Nhaø khoa hoïc chæ caàn tôùi dö luaän cuûa giôùi khoa hoïc, vaø "nghe theo löông taâm cuûa chính mình". Phaûi coâng nhaän raèng chính nhôø con ñöôøng y hoïc thí nghieäm ñoù, môùi coù söï phaùt trieån cuûa sinh hoïc vaø y hoïc cho tôùi ngaøy hoâm nay.
Nghò ñònh ñaàu tieân veà ñaïo ñöùc sinh hoïc ñöôïc coâng boá naêm 1931, bôûi chính phuû Ñöùc quoác, qui ñònh nhöõng ñieàu kieän thí nghieäm khoa hoïc treân con ngöôøi : caám thí nghieäm trong moïi tröôøng hôïp khoâng coù söï thoûa thuaän cuûa ñöông söï; traùnh thí nghieäm treân ngöôøi moãi khi coù theå thí nghieäm treân suùc vaät; phaûi coù ñuû taøi lieäu veà caùc phöông phaùp sinh hoïc ñeå giaûi thích vaø xaùc ñònh giaù trò cuûa cuoäc thí nghieäm, caám thí nghieäm treân ngöôøi döôùi 18 tuoåi, vaø treân ngöôøi saép cheát. Ñieàu mæa mai laø vaøi naêm sau ñoù (1939) chính nöôùc Ñöùc bò chính quyeàn nazi Hitler naém ñaàu, khôûi söï moät chöông trình dieät chuûng vaø thí nghieäm treân tuø nhaân khoâng tieàn khoaùng haäu. Naêm 1947, taïi Nuremberg Toaø aùn Quaân söï Myõ keát aùn nhöõng haønh ñoäng phi phaùp choáng laïi nhaân loaïi, vaø quyeát ñònh trong Luaät Nuremberg 10 khoaûn aán ñònh nhöõng ñieàu kieän thí nghieäm treân con ngöôøi.
Ñaïo Phaät coù theå laáy thaùi ñoä gì tröôùc nhöõng thí nghieäm treân con ngöôøi vaø loaøi vaät ?
- Veà thí nghieäm treân con ngöôøi, ñaïo Phaät toân troïng con ngöôøi, toân troïng söï soáng, söï bình ñaúng, thì dó nhieân seõ khoâng khaùc gì nhöõng quan nieäm thoâng thöôøng ñeà cao söï toân troïng vaø baûo veä con ngöôøi vaø nhöõng luaät phaùp nhö luaät Nuremberg.
- Veà thí nghieäm treân loaøi vaät, vì tinh thaàn töø bi thöông xoùt taát caû caùc chuùng sinh, cho neân ñaïo Phaät khoâng theå naøo chuû tröông moå xeû, gieát haïi caùc loaøi vaät moät caùch thaúng tay, khoâng do döï, nhö thöôøng xaåy ra trong caùc phoøng thí nghieäm. Ñöùng treân bình dieän toång theå cuûa vuõ truï quan Phaät giaùo, thì phaûi toân troïng muoân loaøi, coi muoân loaøi nhö moät, khoâng ñaët con ngöôøi vaøi trung taâm ñieåm, khoâng ñöôïc öu ñaõi con ngöôøi so vôùi thieân nhieân.
Nhöng treân thöïc teá, treân bình dieän söï thaät thoâng thöôøng (veùriteù conventionnelle) thì khoù loøng con ngöôøi khoâng keùo veà phía mình caùi lôïi ñieåm maø taïo hoùa ñaõ trao cho. Neáu phaûi toân troïng söï soáng tôùi cuøng, cuõng nhö trong ñaïo Jain, thì phaûi töø boû y hoïc thí nghieäm treân loaøi vaät, phaûi ñeå nhöõng vi khuaån, kyù sinh truøng nhaân leân trong cô theå, khoâng ñöôïc duøng thuoác khaùng sinh, khöû truøng, vaø nhö vaäy seõ khoâng theå naøo ñieàu trò ñöôïc moät soá lôùn caùc beänh truyeàn nhieãm, caùc dòch beänh ñaõ ñe doïa loaøi ngöôøi trong bao nhieâu theá kyû. Duø muoán duø khoâng, con ngöôøi seõ tieáp tuïc laøm thí nghieäm treân loaøi vaät, seõ tieáp tuïc thöû caùc loaïi thuoác môùi treân suùc vaät tröôùc khi aùp duïng treân loaøi ngöôøi, ñieàu ñoù khoâng theå naøo traùnh ñöôïc. Ñieàu maø ñaïo Phaät coù theå laøm ñöôïc, laø keâu goïi nhöõng nhaø nghieân cöùu vieân chæ thí nghieäm treân loaøi vaät khi naøo caàn thieát, moät caùch toái thieåu, coá gaéng traùnh gieát haïi caùc suùc vaät vaø gaây cho chuùng söï toån thöông, ñau ñôùn.
Keát luaän Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, nhöõng vaán ñeà sinh ñaïo ñöùc ñaët ra cho xaõ hoäi moãi ngaøy moät theâm ña dieän vaø phöùc taïp. Hôn nöõa, chuùng bieán ñoåi theo nhòp cuûa khoa hoïc, moät caùch nhanh choùng ñeán noãi ngay caû chính quyeàn, luaät phaùp cuõng chaïy theo khoâng kòp.
Sinh ñaïo ñöùc khoâng phaûi laø moät caùi gì coá ñònh, baét nguoàn töø nhöõng nguyeân taéc luaân lyù coå truyeàn, maø laø nhöõng quan ñieåm phaùt xuaát töø nhöõng suy nghó taäp theå, ña ngaønh veà nhöõng aùp duïng cuûa sinh hoïc vaø y hoïc, chæ coù giaù trò töông ñoái trong moät xaõ hoäi vaø trong moät khoaûng thôøi gian naøo ñoù. Vaán ñeà laø laøm theá naøo ñi tôùi moät söï ñoàng thuaän, moät söï thoûa hieäp giöõa khoa hoïc, ñaïo ñöùc vaø luaät phaùp, ñeå coù moät söï phaùt trieån theo chieàu höôùng toát ñeïp, hoøa haøi trong xaõ hoäi.
Duø muoán hay khoâng, khoa hoïc vaãn tieán tôùi ñeàu ñeàu vaø moãi ngaøy moät theâm aûnh höôûng vaøo cuoäc soáng haøng ngaøy. Theo Francis Bacon, "taát caû nhöõng gì coù theå thöïc hieän seõ ñöôïc thöïc hieän", döôøng nhö khoâng coù gì ngaên caûn noåi ñaø phaùt trieån cuûa nhaân loaïi, duø keát quaû ñöa tôùi toát hay xaáu, vaø duø taùc giaû laø ngöôøi naøy hay ngöôøi khaùc.
Caùc toân giaùo thaàn khaûi, vì nhöõng nguyeân taéc sô cöùng treân söï soáng, neân thöôøng laáy thaùi ñoä choáng ñoái, caûn ngaên. Caûn ngaên moät soá aùp duïng cuûa khoa hoïc vaøo ñôøi soáng, vaø daàn daàn caûn ngaên nhöõng böôùc tieán cuûa khoa hoïc. Nhö vaäy, giaùo lyù seõ daàn daàn bò boû rôi beân leà cuoäc soáng, vaø caùc tín ñoà seõ bò chia reõ, hoang mang.
Ñaïo Phaät khaùc vôùi nhöõng toân giaùo ñoù, khoâng coù nhöõng giaùo ñieàu sô cöùng, nhöõng nguyeân taéc tuyeät ñoái, nhöõng caám ñoaùn ngaët ngheøo. Tuy raèng ña soá nhöõng vaán ñeà sinh ñaïo ñöùc chöa ñaët ra döôùi thôøi ñöùc Phaät, nhöng chuùng ta cuõng coù theå suy luaän ra töø moät vaøi ñieåm caên baûn cuûa ñaïo Phaät :
- ñaïo Phaät toân troïng söï soáng, nhöng khoâng coi ñoù laø moät giaù trò tuyeät ñoái.
- ñaïo Phaät tröôùc heát laø ñaïo dieät khoå, laáy cöùu khoå laøm muïc ñích duy nhaát.
- nghieäp laø do yù muoán cuûa mình taïo ra, chöù khoâng phaûi laø keát quaû cuûa moïi haønh ñoäng; voâ tình haïi khoâng gaây nghieäp haïi.
- goác reã cuûa ñaïo Phaät laø khoå ñau, cuõng nhö hoa sen moïc töø buøn laày; ñaïo Phaät bao giôø cuõng gaén lieàn vôùi thöïc taïi, duø thöïc taïi xaáu xa tôùi ñaâu chaêng nöõa.
Vôùi caên baûn ñoù, chuùng ta coù theå tin raèng treân ña soá nhöõng vaán ñeà sinh ñaïo ñöùc, ñaïo Phaät khoâng choáng ñoái laïi vôùi nhöõng böôùc tieán cuûa khoa hoïc vaø nhöõng löïa choïn cuûa xaõ hoäi con ngöôøi, cho tôùi ngaøy hoâm nay.
Ñaïo Phaät coù theå chuû tröông duøng thuoác giaûm ñau, gheùp caùc boä phaän, haïn cheá sinh ñeû, chaån ñoaùn tieàn sinh. Ñaïo Phaät coù theå chaáp nhaän trôï töû trong nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät, kieán taïo di truyeàn vaø thí nghieäm treân con ngöôøi vôùi ñieàu kieän. Ñaïo Phaät khoâng chuû tröông nhöng coù theå dung thöù phaù thai vaø thí nghieäm treân loaøi vaät, vì lyù do cöùu khoå.
Ñoù laø moät soá ñeà nghò caù nhaân, caàn phaûi ñöôïc baøn luaän, ñaøo saâu giöõa caùc Phaät töû thuoäc moïi ngaønh, ñeå chuùng ta cuøng nhau xaây döïng moät neàn sinh ñaïo ñöùc, trong tinh thaàn ñaïo Phaät vaø thích hôïp vôùi thôøi ñaïi.
Trònh Nguyeân Phöôùc
Taøi lieäu tham khaûo
1. AMBROSELLI C., L'eùthique meùdicale, PUF, coll "Que sais-je ?", 2eø eùdit 1994
2. BERNARD C., Introduction aø la meùdecine expeùrimentale (1865), Garnier-Flammarion, 1966
3. BERNARD J., La bioeùthique, Flammarion, coll "Dominos", 1994
4. COMITE CONSULTATIF NATIONAL D'ETHIQUE POUR LES SCIENCES DE LA VIE ET DE LA SANTE, Geùneùtique et meùdecine : de la preùdiction aø la preùvention, Les cahiers du CCNE, no 6, 1/96
5. COMITE CONSULTATIF NATIONAL D'ETHIQUE POUR LES SCIENCES DE LA VIE ET DE LA SANTE, Recherche biomeùdicale et respect de la personne humaine, La Documentation Française, 1988
6. FAGOT-LARGEAULT A., La reùflexion philosophique en bioeùthique, p 11-26, in "PARIZEAU M.H., Les fondements de la bioeùthique, De Boeck-Universiteù, 1992"
7. FRYDMAN R., Dieu, la meùdecine et l'embryon, Odile Jacob, 1997
8. GOLD F., CHOUTET P., BURFIN E., Repeøres et situations eùthiques en meùdecine, Ellipses, 1996
9. HOTTOIS G., PARIZEAU M.H., Les mots de la bioeùthique. Un vocabulaire encyclopeùdique, De Boeck-Universiteù, coll "Sciences Ethiques Socieùteùs", 1993
10. JACOB F., La souris, la mouche et l'homme, Odile Jacob, 1997
11. KANT E., Fondements de la meùtaphysique des moeurs, Hatier, traduction Hatier, 1976
12. NGUYÊN MINH LÊ HÖÕU PHÑ÷NG, Haïn cheá sanh ñeû, caùc toân giaùo vaø khoa hoïc ôû Phaùp, Höông Sen, soá 68, 1998
13. NGUYEÃN PHÚC BºU TAÄP, Quan nieäm veà trôï töû (euthanasia) cuûa ñaïo Phaät, Höông Sen, soá 65, 1997
14. TAGUIEFF P.A., Retour aø l'eugeùnisme. Questions de deùfinition, Esprit, no 200, 198-214, 3/1994
15. THÍCH THIEÄN CHÂU, Söï soáng vaø söï cheát trong Phaät giaùo, Höông Sen, soá 64, 65 vaø 66, 1997
[ Trôû Veà ]