Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang chuû ]
TAÉT ÑEØN
Lôøi bình cuûa Nguyeân Si
Coù moät anh muø laïi thaêm moät ngöôøi baïn ñeán khuya môùi veà. Ngöôøi baïn trao cho anh ta moät caùi ñeøn.
- "Toâi caàn chi tôùi ñeøn, anh ôi. Ñoái vôùi toâi, aùnh saùng cuõng nhö boùng toái maø thoâi", ngöôøi muø buoàn baõ traû lôøi.
- "Toâi bieát laém. Anh chaúng caàn ñeøn ñeå doø ñöôøng ñi. Nhöng coù ñeøn anh seõ ñôõ bò ngöôøi khaùc ñaâm vaøo anh. Vaäy anh cöù caàm laáy ñi."
Ngöôøi muø caàm ñeøn maïnh daïn böôùc ñi. Nhöng chaúng bao laâu, coù keû ñaâm thaúng vaøo anh ta.
- "OÂ hay! Ñi ñöùng phaûi coi chöøng moät chuùt chöù. Boä oâng khoâng nhìn thaáy aùnh ñeøn cuûa toâi sao?"
Ngöôøi laï maët traû lôøi chaäm raõi:
- "Naøy oâng baïn ôi ! Ñeøn oâng baïn ñaõ taét töø laâu roài..." (*)
Lôøi bình cuûa Nguyeân Si Chaéc haún seõ coù keû ña saàu ña caûm ñoïc chuyeän naøy maø ñoäng moái thöông taâm, traùch ta sao laáy söï taøn taät cuûa ngöôøi ñôøi maø laøm troø cöôøi cho thieân haï. Ta xin gaït nöôùc maét cho ngöôøi, vaø ñaùp : luaân lyù hay phi luaân lyù ñeàu khoâng coù choã ñöùng trong chuyeän Thieàn. Dó nhieân vaãn coù nhöõng keû trình baøy hay hieåu chuyeän Thieàn nhö nhöõng baøi hoïc luaân lyù, laïi coù keû khaùc reâu rao raèng Thieàn laø moät heä thoáng trieát lyù hoaøn toaøn phi luaân lyù, phi ñaïo ñöùc, phi nhaân baûn, phi vaân vaân. Ta thaáy thaät chaúng khaùc chi moät ñaèng troùi buoäc Thieàn laïi baèng moät sôïi daây khoâ caèn, cöùng nhaéc, moät ñaèng neùm tung Thieàn leân thöôïng taàng khoâng gian, ñeå roài nhaøo xuoáng... hoá thaúm cuûa tö töôûng. Hôn nöõa, chöa thaáu ñöôïc leõ Khoâng maø ñaõ baøi baùc taát caû, ta e ngaïi raèng thaùi ñoä ñoù chaúng laø kieâu ngaïo laém thay!
Cho neân vaán ñeà luaân lyù hay phi luaân lyù thöôøng ñöa tôùi coá chaáp hay ngaïo maïn, caû hai ñeàu traùi ngöôïc vôùi tinh thaàn Thieàn vaäy.
Chuyeän Thieàn thöôøng coù giaù trò bieåu töôïng, cho neân "muø" ôû ñaây phaûi hieåu theo moät nghóa raát roäng, chaúng nhöõng bao goàm nhöõng keû khoâng coù maét, maø coøn goàm nhöõng keû "coù maét khoâng ngöôi", nhöõng keû tuy giaùc quan ñaày ñuû, nhöng nhaän thöùc vaãn sai laàm. Noùi nhö vaäy thì caâu chuyeän treân xaûy ra moãi ngaøy, vaø ôû moïi nôi, chaúng coù chi laø hieám laém thay!
Nhaän ñònh sai laàm ñaàu tieân cuûa keû muø laø khi ñöôïc ngöôøi baïn trao cho caây ñeøn, anh chæ nghó ñeán moät maët cuûa caùi duïng, töùc laø soi ñöôøng cho anh ñi. Anh queân raèng caây ñeøn coøn coù theå soi saùng anh nhö soi saùng moät ñoà vaät, ñeå keû khaùc nhìn thaáy maø traùnh anh. OÂi, chaúng qua laø chaáp ngaõ quaù maø thoâi! Keû ngu si luoân luoân coi mình nhö trung taâm cuûa vuõ truï, nhö chuû theå cuûa moïi tieáp xuùc. Coù bieát ñaâu raèng mình cuõng chæ laø moät söï vaät trong theá giôùi töông quan, moät ñoái töôïng cho moät chuû theå khaùc.
Ta chôït nhôù tôùi muøa heø trong thö vieän, thöôøng coù nhöõng keû côûi giaøy cho maùt meû ñoâi chaân. Chuû theå ñöôïc maùt meû, nhöng coù bieát ñaâu raèng ñoâi chaân cuõng laø moät ñoái töôïng gaây nhieàu "khoù khaên" cho nhöõng keû khaùc?
Sai laàm thöù nhì cuûa keû muø laø khi coù caây ñeøn roài, thì laïi chaáp chaët vaøo yù nieäm ñeøn saùng, cho neân queân raèng caây ñeøn coù theå taét ñi. OÂi ! coøn gì deã lu môø, deã taét hôn ngoïn ñeøn ñang saùng toû? Coøn gì tieâu bieåu hôn cho tính voâ thöôøng cuûa vaïn vaät, nhö trong kinh Kim Cöông Baùt Nhaõ Ba La Maät Ña, ñaõ coù noùi:
"Haõy coi theá giôùi bieán aûo naøy nhö moät ngoâi sao môø daàn buoåi bình minh, moät chieác boït treân gioøng soâng, moät aùnh chôùp trong ñaùm maây heø, moät ngoïn ñeøn le loùi, moät boùng hình, moät giaác moäng."
Lyù do cuûa söï chaáp thöôøng laø thieáu soùt hai thaùi ñoä thöïc nghieäm vaø phöông tieän thöôøng ñöôïc ñeà cao trong ñaïo Phaät.
Thaùi ñoä thöïc nghieäm töùc laø tìm caùch soáng gaàn söï vaät, ñeå cho yù nieäm cuûa mình veà söï vaät phuø hôïp trong moãi giaây phuùt vôùi söï vaät. Nhö trong caâu chuyeän, neáu khoâng nhìn thaáy aùnh saùng thì anh muø vaãn coù theå duøng giaùc quan khaùc ñeå bieát ñeøn saùng hay ñeøn taét, chaúng haïn nhö laáy tay ño nhieät ñoä cuûa caây ñeøn. Khoâng coù thöïc nghieäm thì con ngöôøi seõ chaáp vaøo moät yù nieäm cuûa mình, moät yù nieäm taùch rôøi söï vaät.
Thaùi ñoä phöông tieän nghóa laø hieåu roõ phöông tieän, vaø hieåu raèng phöông tieän khoâng phaûi laø chaân lyù, raèng ngoùn tay (chæ maët traêng) khoâng phaûi laø maët traêng. Ngöôøi muø trong caâu chuyeän khoâng hieåu phöông-tieän-ñeøn laø gì, khoâng hieåu chöùc naêng cuûa noù. Ta laïi nghó ñeán nhöõng keû chaáp nhaän chuû thuyeát naøy noï, maø khoâng heà thaáu hieåu raèng nhöõng chuû thuyeát ñoù chæ laø nhöõng phöông tieän caàn phaûi ñöôïc öùng duïng tuøy theo hoaøn caûnh.
Nhöng caùi nguy haïi nhaát cuûa söï muø loøa, ngu doát, khoâng phaûi do chính söï ngu doát naøy maø do nhöõng boäc phaùt tình caûm töø ñoù ñöa tôùi. Nghó raèng mình muø loøa ñöa tôùi maëc caûm töï ti, söï buoàn baõ, chua xoùt, traùch ñôøi. Nghó raèng mình coù aùnh ñeøn che chôû ñöa tôùi thaùi ñoä ngaïo maïn, hung haêng, gaây goå. Ta thaáy vaäy maø cheùp mieäng than raèng : OÂi ! treân theá giôùi naøy, nhöõng keû traùi lyù, sai laàm, ngu si, ñaàn ñoän nhieàu laém thay ! Chæ khaùc vôùi caâu chuyeän treân laø khi nghe noùi "ñeøn taét roài", ngöôøi muø lieàn tænh ngoä, trong khi ñoù noùi leân söï thaät cho nhöõng keû "coù maét khoâng ngöôi" laïi nhö cheá daàu vaøo löûa, caøng laøm cho hoï theâm hung haêng...
Baøn veà thieân haï maõi roài, Nguyeân Si môùi voã ñaàu chôït nhôù tôùi mình voán cuõng laø moät phaàn cuûa thieân haï. OÂi! ña taï ñöùc sinh thaønh ñaõ ñaët teân cho ta laø Nguyeân Si. Moãi laàn ta töï goïi teân, cuõng laø moät lôøi töï nhuû : Si ôi laø Si ! Ngu ôi laø ngu... Chaân lyù thì voâ cuøng taän maø taâm trí ta thì beù nhoû voâ cuøng. Chaúng khaùc chi keû muø vôùi moät caây ñeøn ñaõ taét.
Theá roài, töø khieâm toán ta ñi tôùi buoàn lo, lo maõi roài thì ñi kieám saùch ñoïc, kieám saùch ñoïc thì gaëp moät baøi thô cuûa Thieàn sö Vaïn Haïnh, yù nhò voâ cuøng :
OÂi ! Söï vaät nhö boùng chôùp, nhö haït söông, nhö beøo boït. Coù khoâng hay thònh suy chæ laø hai traïng thaùi cuûa moät söï vaät bieán chuyeån, hai traïng thaùi do taâm ta phaân bieät maø thoâi.Thaân nhö ñieän aûnh höõu hoaøn voâ
Vaïn moäc xuaân vinh, thu höïu khoâ
Nhaäm vaän thònh suy, voâ boá uùy
Thònh suy nhö loä thaûo ñaàu phoâ.Taïm dòch laø :
Söï vaät nhö boùng chôùp, coù roài laïi khoâng
Caây coái vaøo xuaân thì töôi, ñeán thu laïi khoâ
Maëc keä thònh suy xoay vaàn, khoâng lo sôï gì
Thònh suy chæ nhö haït söông treân ñaàu ngoïn coû.Coù chi maø lo sôï buoàn raàu, coù chi maø kieâu ngaïo hung haêng?
Phaûi roài ! Anh baïn muø ôi, ñoäc giaû muø ôi ! Ñöøng coù loâi thoâi nöõa.
Haõy taét ñeøn treân caâu chuyeän naøy ñi, maø ra gioøng soâng nhìn boït nöôùc vôõ tan, ra caùnh ñoàng nhìn haït söông boác theo laøn gioù aám.
Nguyeân Si
(*) Dòch thoaùt theo quyeån "101 chuyeän Thieàn" ("Zen flesh, Zen bones") do Paul Reps soaïn.
[ Trôû Veà ]