Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang chuû ]
HIEÄN TÖÔ ÏNG HOÄI NHAÄP VAÊN HOÙA
DÖÔÙI THÔØI LY Ù-TRAÀNNhìn töø moät trung taâm
Phaät Giaùo tieâu bieåu: QuyønhLaâmNguyeãn Hueä Chi
Vaøi lôøi giôùi thieäu: Taùc giaû Nguyeãn Hueä Chi naêm nay 63 tuoåi; hieän laø nghieân cöùu gia cuûa chöông trình taøi trôï Rockefeller, Hoa Kyø. OÂng laø Giaùo sö thöïc thuï cuûa Vieän Vaên hoïc, Tröôûng ban vaên hoïc Coå ñaïi vaø Caän ñaïi thuoäc Trung taâm Khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên quoác gia Vieät Nam. Naêm 1994, oâng ñöôïc Chính phuû Phaùp môøi thuyeát trình veà ñeà taøi "Taâm lyù Vaên hoùa Vieät Nam". Voán laø moät chuyeân gia saønh soõi veà Vaên hoïc Phaät giaùo Lyù-Traàn vaø Haùn Noâm, nhaân dòp gaëp gôõ vaø trao ñoåi vôùi chuùng toâi, oâng coù nhaõ yù taëng ñoäc giaû Giao ñieåm moät baøi phaân tích saâu vaø lyù thuù veà tinh thaàn "hoäi nhaäp vaên hoùa döôùi thôøi Lyù-Traàn" qua trung taâm Phaät giaùo Quyønh Laâm. Traân troïng giôùi thieäu vôùi baïn ñoïc.
1. Khaûo saùt hieän töôïng "hoäi nhaäp vaên hoùa" taïi moät trung taâm Phaät giaùo coù vò trí quan troïng vaøo haøng nhaát nhì ôû thôøi Lyù-Traàn nhö chuøa Quyønh Laâm khoâng chæ giuùp ta moät cöù lieäu ñeå hieåu theâm baûn saéc Phaät giaùo Vieät Nam vaøo giai ñoaïn thònh trò cuûa noù maø coøn roäng hôn, qua ñaáy hieåu ñöôïc caùi khí haäu tö töôûng cuûa thôøi ñaïi, töùc laø nhöõng ñieàu kieän coát yeáu taïo neân caùc phöông thöùc giao löu, chung soáng giöõa nhieàu doøng vaên hoùa khaùc bieät trong ñôøi soáng xaõ hoäi Vieät Nam ôû giai ñoaïn lòch söû röïc rôõ naøy. Veà maët khaùi nieäm, cuõng caàn noùi roõ, caùi goïi laø "hoäi nhaäp vaên hoùa" ôû ñaây töùc laø hoäi nhaäp giöõa nhöõng thaønh toá Phaät, Ñaïo vaø Nho - voán laø ba heä tö töôûng khoâng cuøng nguoàn goác vaø coù söï ñoái nghòch vôùi nhau, nhöng ñeàu du nhaäp vaøo ñôøi soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi Vieät töø sôùm, vaø vôùi thôøi gian, ñaõ maëc nhieân trôû thaønh caùc heä giaù trò vaên hoùa daân toäc, nhaát laø Ñaïo giaùo vaø Phaät giaùo, maëc duø cho ñeán tröôùc theá kyû thöù X, chính quyeàn ñoâ hoä Trung Quoác vaãn ngaám ngaàm hoaëc coâng khai laáy Nho giaùo laøm choã döïa. Taát nhieân, ñaët trong boái caûnh cuûa moät trung taâm Phaät giaùo thì vaên hoùa Phaät giaùo phaûi ñoùng vai troø chuû theå trong söï "hoäi nhaäp" aáy. Nhöng xeùt baûn chaát giaùo lyù cuõng nhö caùch thöùc truyeàn baù giaùo lyù, Phaät giaùo voán khoâng laáy söï kyø thò vaø cöôõng cheá laøm cöùu caùnh maø laáy hoøa ñoàng laøm cöùu caùnh, do ñoù cuõng coù theå noùi moái quan heä coäng höôûng giöõa Phaät giaùo, Ñaïo giaùo vaø Nho giaùo trong phaïïm vi nhaø chuøa thôøi Lyù-Traàn ñaõ dieãn ra moät caùch hoàn nhieân, töï noù, do khaû naêng thu huùt, hoaùn caûi, hoaëc aûnh höôûng laãn nhau, thaâm nhaäp vaøo nhau ñeán moät chöøng möïc naøo ñaáy maø coù, chöù khoâng bò lôïi ích thöïc tieãn cuûa moät theá löïc xaõ hoäi naøo chi phoái, laøm cho meùo moù.
2. Noùi nhö theá khoâng coù nghóa laø boû qua ñi moät ñieàu kieän quan troïïng laøm nhaân toá tích cöïc trong cuoäc hoäi nhaäp naøy : ñoù laø quan ñieåm chính trò côûi môû cuûa caùc chính quyeàn nhaø nöôùc döôùi thôøi Lyù-Traàn. Caùch hieåu "quan ñieåm chính trò côûi môû" cuõng caàn ñöôïc xaùc ñònh. Ñaây khoâng phaûi laø loøng toát caù bieät, töï phaùt cuûa moät vò vua naøo, muoán chöùng toû raèng mình coù buïng khoan hoøa, vaø trieàu ñaïi mình laø thònh trò, neân cho pheùp thaàn daân ñöôïc tuyø yù thieân Nho hay troïng Ñaïo. Maø quan ñieåm chính trò côûi môû noùi ôû ñaây laø tö töôûng chung quaùn xuyeán nhieàu trieàu ñaïi, do baûn lónh vaø söï maãn caûm phi thöôøng cuûa ngöôøi naém vaän meänh ñaát nöôùc thaáu hieåu ñöôïc caùc yeâu caàu cuûa lòch söû vaø cuõng ñöôïc cuï theå hoùa baèng caùc chuû tröông, chính saùch cuûa trieàu ñình. Nhôø theá, noù coù taùc duïng coá keát loøng daân, giaûi toûa daàn moïi öùc cheá, oån ñònh taâm lyù xaõ hoäi, vaø ñöa caùc heä thoáng giaùo lyù voán raát xa caùch kia xích laïi gaàn nhau. Döôùi thôøi nhaø Lyù, caùc trieàu vua ñeàu raát toân suøng ñaïo Phaät, nhöng cuõng bieát ñaùnh giaù cao ñòa vò cuûa Ñaïo giaùo, vaø caû nhöõng tín ngöôõng laâu ñôøi trong daân, nhö taäp tuïc thôø "thaàn thieâng" ôû nhöõng nôi gheành cao vöïc thaúm. Trieàu ñình vöøa cho döïng chuøa, laäp quaùn, xaây ñeàn mieáu, vöøa caáp ñoä ñieäp cho sö saõi, ñaët giai phaåm cho taêng ñaïo, laïi saéc phong cho haøng loaït vò thaàn. Caâu chuyeän hoäi kieán giöõa Thieàn sö Giaùc Haûi, Ñaïo só Thoâng Huyeàn vôùi vua Lyù Nhaân Toâng coøn ñeå laïi moät truyeàn thuyeát lyù thuù vaø moät baøi thô thuø taëng raát ñeïp lôøi cuûa nhaø vua maø saùch Thieàn uyeån taäp anh vaø Nam OÂng moäng luïc ñeàu coù ghi laïi :
Song ñieàu caàn nhôù laø nhaø Lyù cuõng chính laø moät trieàu ñaïi baét ñaàu xaây ñaép neàn moùng cho ñaïo Nho. Vieäc nhaø nöôùc cho döïng Vaên Mieáu naêm 1070, vaø môû Tröôøng Quoác töû giaùm 5 naêm sau ñoù, noùi leân raèng Nho giaùo ñaõ ñöôïc nhaän thöùc ñuùng vai troø, trong yeâu caàu xaây döïng moät boä maùy quaûn lyù haønh chính ngaøy caøng hoaøn bò.Giaùc haûi loøng nhö bieån,
Thoâng Huyeàn ñaïo raát huyeàn.
Thaàn thoâng kieâm bieán hoùa,
Moät Phaät moät thaàn tieân.(Phaïm Troïng Ñieàm dòch)Coøn caùc vua Traàn thì khoâng nhöõng lo cuûng coá Phaät giaùo, toå chöùc neân moät giaùo hoäi Phaät giaùo thoáng nhaát töø trieàu ñình cho ñeán thoân xaõ, khoâng nhöõng lo kieän toaøn caùc khoa thi Nho giaùo ñeå ñaøo taïo nhaân taøi, maø ñieàu quan troïng laø coøn bieát chuaån bò neàn taûng cho söï ra ñôøi moät ñoäi nguõ thöôïng löu trí thöùc vöøa gioûi Nho vöøa tinh thaâm caû Ñaïo vaø Phaät, ñaùp öùng ñöôïc moïi yeâu caàu ña daïng cuûa ñôøi soáng chính trò, xaõ hoäi, vaø caû caùi nhu caàu vi dieäu cuûa taâm linh. Ta ñaõ bieát nhaø Traàn thöôøng môû caùc khoa thi Tam giaùo, nhöng hình nhö chöa maáy ai baên khoaên raèng caùc khoa thi naøy môû ra laø coát ñeå cho ai ? Ngöôøi tu haønh hay ngöôøi theá tuïc ? Neáu laø môû cho giôùi tu haønh thì thöïc voâ lyù, vì coù ai laïi ñi kieåm tra moät nhaø sö veà giaùo lyù cuûa Nho vaø Ñaïo voán khoâng heà coù trong caùc khoùa leã nhaø chuøa. Chæ coù theå nghó raèng khoa thi Tam giaùo laø môû ra cho ngöôøi laøm chöùc vieäc cuûa trieàu ñình : ñeå hoï coù moät tri thöùc toång hôïp, vaø khoûi rôi vaøo luùng tuùng, ñôn giaûn khi khu xöû vieäc ñôøi, maø chaéc chaén trong sinh hoaït cuûa daân chuùng thuôû baáy giôø, vieäc ñôøi cuõng xuyeân cheùo vôùi vieäc ñaïo. Ngay töø ñôøi Traàn Thaùi Toâng, quan ñieåm dung hôïp caû Phaät vaø Nho ñaõ ñöôïc oâng phaùt bieåu raát roõ : "Traãm thaàm nhuû : Phaät khoâng chia Nam Baéc, ñeàu coù theå tu maø tìm; tính ngöôøi coù trí ngu, cuøng nhôø giaùc ngoä maø thaønh ñaït. Vì vaäy, phöông tieän daãn duï ñaùm ngöôøi meâ muoäi, con ñöôøng taét saùng roõ leõ töû sinh, aáy laø ñaïi giaùo cuûa ñöùc Phaät. Ñaët möïc thöôùc cho haäu theá, laøm khuoân maãu cho töông lai, aáy laø traùch nhieäm cuûa tieân thaùnh (Nho). Cho neân Luïc Toå coù noùi : "Baäc ñaïi thaùnh (Nho) vaø ñaïi sö (Phaät) ñôøi tröôùc khoâng khaùc gì nhau". Nhö theá duø bieát ñaïi giaùo cuûa ñöùc Phaät ta phaûi nhôø tieân thaùnh maø truyeàn laïi cho ñôøi. Theá thì nay leõ naøo traãm khoâng coi traùch nhieäm cuûa tieân thaùnh laø traùch nhieäm cuûa mình, giaùo lyù cuûa ñöùc Phaät laø giaùo lyù cuûa mình ö?" (Töïa Thieàn Toâng chæ nam - Nguyeãn Ñöùc Vaân vaø Baêng Thanh dòch). Sau naøy, ñeán ñôøi Traàn Nhaân Toâng, noái chí oâng noäi, ñaùnh xong giaëc Nguyeân Moâng ít laâu beøn côûi aùo hoaøng baøo ñi tu, laøm vò toå ñaàu tieân cuûa Giaùo hoäi Truùc laâm Yeân Töû; nhöng oâng vaãn khoâng queân kieân nhaãn reøn luyeän phaåm caùch moät baäc "nhaân nhaân quaân töû" cho oâng vua keá vò, vaø neâu cao nghóa khí nhaø Nho cuûa haøng nguõ beà toâi röôøng coät cuûa trieàu ñình; maët khaùc, oâng cuõng lo toå chöùc cho nhieàu ñaïi thaàn coâng khanh thuï giôùi Öu baø taéc, töùc laø khoâng xuaát gia nhöng vaãn laøm Phaät töû taïi gia. Ñaëc bieät, chuû tröông dung hôïp Nho, Phaät, Ñaïo cuûa caùc vua Traàn thôøi naøy laïi khoâng heà ñi keøm vôùi nhöõng bieän phaùp cöùng raén, meänh leänh, maø ñöôïc thöïc hieän khaù uyeån chuyeån, laáy vieäc thuyeát phuïc vaø töï nguyeän laøm phöông chaâm haøng ñaàu. Khi vua Traàn Anh Toâng (1293-1320) vieát baøi thô Chieâu aån ruû Nguyeãn Trung Ngaïn ñi tu, oâng khoâng theo, nhaø vua cuõng khoâng eùp. Vaø Traàn Thì Kieán, moät vò ñaïi thaàn khaùc, coù leõ ñaõ noùi leân ñöôïc caùi yù nghóa saâu xa cuûa vieäc dung hôïp Phaät-Nho baèng nhöõng caâu thô thaâm thuùy :
Chính laø töø moät söï chuaån bò toát ñeïp nhö treân maø ñeán khoaûng ñôøi Traàn Minh Toâng (1314-1357), moät taàng lôùp só phu ñoâng ñaûo vôùi taát caû coát caùch taøi hoa, söï saéc saûo, naêng ñoäng, bieát öùng phoù tröôùc moïi tình theá, ñaõ xuaát hieän oà aït nhö moätlöïc löôïng xaõ hoäi ñònh höôùng (groupe social d'orientation) laøm röôøng coät cho söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc maø Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thöphaûi goïi laø "nhaân taøi ñaày daãy", vaø Leâ Quyù Ñoân cuõng nhaéc ñeán vôùi loøng kính troïng: "Bôûi vì nhaø Traàn ñaõi ngoä só phu roäng raõi maø khoâng boù buoäc, hoaø nhaõ maø coù leã ñoää, cho neân nhaân vaät trong moät thôøi coù chí khí töï laäp, haøo hieäp, cao sieâu, vöõng vaøng, vöôït ra ngoaøi thoùi thöôøng, laøm raïng rôõ söû saùch" . Leâ Quyù Ñoân tuy hình dung hoï nhö nhöõng khuoân maët nhaø Nho tieâu bieåu, nhöng muoán hieåu ñöôïc söùc maïnh tinh thaàn cuûa nhöõng con ngöôøi aáy, chaéc chaén phaûi nhìn saâu hôn vaøo nhöõng nhaân toá keát hôïp haøi hoøa beân trong maø phaûi moät quaù trình daøi môùi coù theå hình thaønh.Röøng suoái phaûi ñaâu laø ñaïi aån,
Chuøa nhaø aáy môùi thöïc chaân tu.(Taëng An Laõng töï Phoå Minh thieàn sö?
Nguyeãn Ñoång Chi dòch)
3. Trôû laïi vôùi caâu chuyeän chuøa Quyønh Laâm. Coù moät chi tieát ñöôïc Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö ghi cheùp maø nhieàu ngöôøi ñaõ sô yù boû qua, laø cuõng khoaûng döôùi ñôøi Traàn Minh Toâng, chuøa Quyønh Laâm töøng coù moät vò "Giaùm töï" noåi tieáng "baøi Phaät": Tröông Haùn Sieâu, moät nhaø Nho nhieàu uy tín. Cheá ñoä "Giaùm töï" laø daønh cho caùc loaïi chuøa "quoác töï' - chuøa coâng, do nhaø nöôùc quaûn lyù. Ta khoâng roõ trieàu ñình cöû Tröông Haùn Sieâu troâng coi chuøa Quyønh Laâm laø vôùi duïng yù gì, nhöng chaéc chaén khoâng phaûi muoán lôïi duïng tö töôûng baøi Phaät cuûa oâng ñeå gaây aùp löïc vôùi nhaø chuøa, bôûi Quyønh Laâm luùc ñoù naèm trong soá vaøi ba Thieàn vieän danh tieáng ñeám ñöôïc treân ñaàu ngoùn tay, maø caû hoaøng ñeá laãn vöông haàu ñeàu raát tin caäy. Vaäy thì, cuõng nhö ñieàu ñaõ luaän giaûi, chæ coù theå hieåu raèng, khi cöû Tröông Haùn Sieâu veà ñaây, trieàu ñình nhaø Traàn ñaõ khoâng nghó phaûi coù söï ñoàng nhaát veà chính kieán, quan ñieåm môùi ñuû tieâu chuaån. Ñoái vôùi hoï, chính kieán caù nhaân laø moät chuyeän, maø traùch vuï trieàu ñình laïi laø moät chuyeän khaùc. Maët nöõa, bieát ñaâu caùc vua Traàn ñaõ khoâng coù duïng yù ñöa moät nhaø Nho kích baùc Phaät giaùo nhö Tröông Haùn Sieâu ñeán hoøa nhaäp vaøo coäng ñoàng Phaät giaùo taïi Quyønh Laâm ñeå nhôø ñoù, thanh loïc bôùt tö töôûng cöïc ñoan voán coù nôi oâng. Neáu quaû nhö vaäy thì duïng yù cuûa nhaø vua ñaõ ñaït ñöôïc moät keát quaû khaû quan. Trong voøng maáy naêm cuoái ñôøi, tö töôûng Tröông Haùn Sieâu döôøng nhö ñaõ coù chieàu thay ñoåi: Roõ raøng, khoâng theå khoâng thöøa nhaän söï côûi boû nhöõng raøng buoäc khaét khe veà heä tö töôûng, khuynh höôùng töï do thoaûi maùi trong moät chöøng möïc nhaát ñònh trong vieäc chuyeån ñoåi quan nieäm nhaát nguyeân chính thoáng thaønh söï hoãn dung, ña nguyeân veà tö töôûng, ñaõ giuùp cho hieän töôïng hoäi nhaäp vaên hoùa ôû thôøi Lyù-Traàn, töø moãi con ngöôøi cuï theå, moãi ñòa baøn sinh hoaït vaên hoùa cuï theå, cho ñeán ñôøi soáng coäng ñoàng noùi chung, ñeàu dieãn tieán choùng vaùnh, thuaän lôïi, nhòp nhaøng vaø sinh saéc hôn. Trong caùc keát quaû tích cöïc ñoù, taát nhieân coù söï hoäi nhaäp vaên hoùa ôû chuøa Quyønh Laâm.Ñôøi leânh ñeânh tröôùc khaùc nay,
Thaân nhaøn môùi bieát tröôùc ngaøy laàm to.
(Duïc Thuyù Sôn - Traàn Vaên Giaùp dòch)
4. Nhöng ngaøy nay, muoán xem xeùt cuï theå söï hoäi nhaäp vaên hoùa ôû trung taâm Phaät giaùo Quyønh Laâm döôùi thôøi Lyù-Traàn, ta khoù loøng döïa vaøo caùc nguoàn taøi lieäu tröïc tieáp, chaúng haïn daáu tích tôø cuùng, kinh saùch tuïng nieäm, caùc loaïi bi kyù, heä thoáng töôïng coå, vaø kieán truùc chuøa chieàn... Nhöõng taøi lieäu naøy ñaõ bò huyû hoaïi khaù trieät ñeå sau bao nhieâu theá kyû chieán tranh vaø taøn phaù. Ta chæ coù theå söû duïng moät phöông phaùp giaùn tieáp : laàn theo daáu chaân nhöõng nhaân vaät tieâu bieåu ñaõ töøng gaén teân tuoåi cuûa mình vaøo lòch söû ngoâi chuøa, vaø thoâng qua haønh traïng, tö töôûng, vaø vaên thô cuûa hoï maø kieåm xeùt caùc daáu aán vaên hoùa hoï ñaõ mang tôùi cho chuøa Quyønh Laâm. Döïa vaøo taäp tuïc "truyeàn ñaêng" (noái ñeøn toå) cuûa Phaät giaùo, ta coù theå tin laø nhöõng con ngöôøi naøy, neáu quaû laø nhöõng nhaân vaät coù baûn saéc phi phaøm, thì nhaát ñònh theá naøo cuõng ñeå laïi moät aûnh höôûng ñaäm neùt, ít nhaát laø daêm ba theá heä nhöõng ngöôøi keá theá. Vaø coâng phu boài daép cuûa hoï, tröôùc sau daàn giaø seõ laøm cho caùc lôùp neàn vaên hoùa hoäi tuï laïi ôû chuøa Quyønh Laâm ngaøy moät daày theâm maõi. ÔÛ ñaây, ta chæ giôùi haïn trong moät soá nhaân vaät ñaõ coù maët taïi chuøa Quyønh Laâm vaøo thôøi Lyù-Traàn. Ngöôøi thöù nhaát ñeán vôùi chuøa Quyønh Laâm khoâng ñöôïc chính thöùc ghi trong saùch vôû thöïc luïc cuûa nhaø nöôùc Ñaïi Vieät, nhöng laïi ñöôïc nhieàu truyeàn thuyeát daân gian löu laïi, laø moät vò sö ñôøi Lyù: Khoâng Loä. Töông truyeàn oâng laø ngöôøi coù coâng khôûi döïng chuøa Quyønh Laâm vaøo giai ñoaïn ñaàu. Ngay taám bia lôùn tröôùc saân chuøa, tuy vaên baûn bò khaéc laïi ñaõ raát luûng cuûng, vaãn coøn nhöõng doøng chöõ xaùc nhaän coâng lao cuûa con ngöôøi naøy töøng ñuùc neân pho töôïng Di Laëc cao 6 tröôïng 6 thöôùc taïi chuøa Quyønh. Theo Thieàn uyeån taäp anh thì Khoâng Loä laø Thieàn sö thuoäc theá heä thöù chín doøng Thieàn Voâ Ngoân Thoâng. Nhöng theo haønh traïng cuûa Khoâng Loä trong caû moät heä thoáng taøi lieäu phoânclo (folklore) toàn taïi töø thôøi Lyù-Traàn ñeán nay, thì oâng laïi laø ngöôøi coù nhieàu pheùp thuaät. ÔÛ ñaây, oâng gaén boù nhö hình vôùi boùng vôùi moät caùi teân khaùc : Nguyeãn Minh Khoâng - ngöôøi ñaõ töøng chöõa cho vua Lyù Thaàn Toâng khoûi caên beänh hieåm ngheøo hoùa hoå. Coù theå thaáy Nguyeãn Minh Khoâng phoânclo hoùa chính laø con soá coäng giöõa moät Khoâng loä Thieàn toâng vaø moät Khoâng Loä Maät toâng maø coù. Nhöng coù phaàn chaéc, ñieåm xuaát phaùt ñaàu tieân cuûa caùi thaàn löïc sieâu vieät cuûa vò sö Minh Khoâng naøy chính laø nguoàn tín ngöôõng baûn ñòa raát phong phuù trong ñôøi soáng ngöôøi Vieät, noù khoâng taùch rôøi khoûi moïi thöù buøa chuù daân gian, cuõng nhö veà maët tö töôûng, noù thaám ñaäm trieát lyù daân gian cuûa daân toäc Vieät Nam. Raát coù theå laø vôùi Khoâng Loä hay coøn sôùm hôn theá, cuõng ñaõ baét ñaàu hình thaønh leã hoäi chuøa Quyønh Laâm, vì moät leã hoäi Phaät giaùo bao giôø cuõng thu huùt tinh tuyù töø trong phong tuïc caùc leã hoäi daân gian thôøi coå ñaïi, maø deã thaáy nhaát laø trieát lyù phoàn thöïc, göûi gaém khaùt voïng sinh soâi naûy nôû khoâng ngöøng cuûa con ngöôøi soáng treân ñòa baøn troàng luùa nöôùc, vaø caùi caûm höùng thieâng lieâng, thaàn thaùnh, tröôùc veû ñeïp baát taän cuûa söï sinh thaønh. Moät vaøi baøi ca dao, thô vònh coøn truyeàn tuïng ôû vuøng quanh chuøa Quyønh cho thaáy Phaät giaùo ñaõ khoâng ngaïi tieáp thu caùi phaàn phoùng khoaùng, côûi môû, raát "ngöôøi" aáy trong caùc leã hoäi phoàn thöïc daân gian daân toäc, troän laãn noù vôùi caùc nghi thöùc toân giaùo, khieán cho leã hoäi chuøa Quyønh coù söùc cuoán huùt voâ soá nam thanh nöõ tuù, gaây ñöôïc moät tieáng vang xa roäng vaø ñöôïc duy trì cho maõi ñeán gaàn ñaây:
Beân caïnh trieát lyù phoàn thöïc, caùc truyeàn thuyeát chung quanh Khoâng Loä coøn mang ñeán cho sinh hoaït Phaät giaùo Quyønh Laâm moät maûng vaên ngheä daân gian chöùa ñöïng khoâng ít yù nghóa thaâm thuùy, vaø coù nhöõng phaàn töông ñoàng veà maët loaïi hình vôùi vaên ngheä daân gian ôû nhöõng vuøng khaùc. Trong kho truyeàn thuyeát, coå tích cuûa nhaân daân ta, coù moät loaïi truyeän thöôøng duøng thuû phaùp khuyeách ñaïi nhöng khoâng haún laø aûo hoùa maø ta taïm goïi laø "pheùp thaéng lôïi tinh thaàn". Coát loõi saâu xa cuûa loaïi truyeän naøy vaãn laø baûn chaát laïc quan pha chuùt haøi höôùc cuûa ngöôøi noâng daân, muoán phaûn aùnh caùi öôùc voïng ñoâi khi chæ laø aûo voïng veà moät hieän thöïc maø mình muoán chieám lónh, nhöng treân thöïc teá laïi thöôøng dieãn ra ngöôïc laïi. Trieát lyù naøy caøng deã lan xa, deã aên saâu vaøo caûm quan ngheä thuaät cuûa ñaïi chuùng, khi ñaët trong tröôøng kyø lòch söû, daân toäc chuùng ta luoân luoân ôû vaøo tình theá phaûi ñoái phoù vôùi moät keû thuø phöông Baéc maïnh hôn mình gaáp boäi, neân ñeå giaønh caùi "ñöôïc" cô baûn, luùc naøy luùc khaùc khoâng theå khoâng cam nhaän nhöõng caùi "maát" ít cô baûn hôn. Caâu chuyeän Nguyeãn Minh Khoâng mang moät caùi tuùi khoång loà, thu gom ñoàng ôû Trung Quoác ñem veà nöôùc ñuùc neân "An Nam töù khí" maø töôïng Phaät Quyønh Laâm ôû trong soá ñoù, khoâng hieåu nguyeân uyû theá naøo (coù theå thuoäc loaïi truyeän anh huøng löïc só thôøi khuyeát söû coøn ñeå daáu veát laïi), nhöng töø bình dieän trieát lyù daân gian thaâm thuùy nhö ñaõ noùi, thì phaûi chaêng ñaùng ñöôïc xeáp vaøo loaïi bieåu töôïng "nghòch ñaûo" kieåu naøy : caùi gì ñaït ñöôïc trong ngheä thuaät töùc laø khoâng ñaït ñöôïc trong thöïc teá, hoaëc teä hôn nöõa, trong thöïc teá noù ñaõ bò maát ñi. Bôûi vaäy, lôøi gôûi gaém saâu kín trong caâu chuyeän coù giaù trò nhö moät öôùc nguyeän cao saâu cuûa nhieàu ñôøi, moät söï nhaéc nhôû laâu daøi ñoái vôùi caùc theá heä con chaùu, maø ñeán nay xem ra vaãn coøn nguyeân yù nghóa thôøi söï.Nöùc tieáng Quyønh Laâm khaép xöù Ñoâng,
Ai qua khoâng ñöùng laïi maø troâng.
Thaùp cao chín ñôït maøu maây aùm,
Chuøa roäng traêm gian gaùc ngöïa loàng.
Tröôùc ñieän thoâng reo cuøng truùc muùa,
Trong am khaùnh ñaù vôùi chuoâng ñoàng.
Vua tu Phaät hoùa vui vui nhæ,
Chaû traùch ngaøy xöa gaùi loän choàng.Toùm laïi, vôùi heä thoáng truyeàn thuyeát bao quanh Nguyeãn Minh Khoâng hay Khoâng Loä, vôùi nhöõng thô vaên, truyeän daân gian coøn giöõ ñöôïc xung quanh Leã hoäi chuøa Quyønh, quaû thöïc coù moät lôùp neàn vaên hoùa boài ñaép neân beà daøy ñaàu tieân cuûa trung taâm Phaät giaùo Quyønh Laâm caàn ñöôïc chuùng ta chuù yù : lôùp neàn vaên hoùa phoânclo baûn ñòa coå truyeàn maø doøng Phaät giaùo daân gian hoùa töø raát xa xöa ñaõ bieát tieáp thu, thöøa höôûng khaù troïn veïn.
5. Ngöôøi thöù hai sau Thieàn sö Khoâng Loä xöùng ñaùng ñöôïc xeáp vaøo haøng saùng nghieäp ñoái vôùi chuøa Quyønh Laâm laø Thieàn sö Phaùp Loa thôøi Traàn. Trong Truùc Laâm tam toå, Phaùp Loa laø vò toå thöù hai, moät ngöôøi raát coù taøi veà toå chöùc. Cuõng vì theá, söï hieän dieän cuûa oâng laø moät may maén lôùn, khieán cho chuøa Quyønh Laâm coù moät böôùc ñoät khôûi veà cô baûn : ñang töø moät ngoâi chuøa bình thöôøng, noù trôû thaønh moät "quoác töï" beà theá, lôùn leân raát nhanh veà quy moâ vaø taøi saûn, cuõng giaønh ñöôïc söï vieáng thaêm vaø öu ñaõi quaù möùc bình thöôøng cuûa taàng lôùp quyù toäc vöông haàu, nhaát laø döôùi hai trieàu vua Traàn Anh Toâng vaø Traàn Minh Toâng. Nhöng ñieàu ñaùng noùi hôn laø vôùi Phaùp Loa, Quyønh Laâm baét ñaàu coù theâm phaàn Thieàn vieän, töùc laø moät giaûng ñöôøng ñeå giaûng taäp kinh saùch Thieàn toâng. Caùi teân Vieän Quyønh Laâm baét nguoàn töø ñaây. Böôùc ngoaët quan troïng naøy seõ ñöa Quyønh Laâm böôùc sang moät thôøi kyø môùi, ñích thöïc ñoùng vai troø moät trung taâm vaên hoùa Phaät giaùo : lo vieäc ñaøo taïo taêng ni, thöïc haønh caùc nghi thöùc thuï giôùi, toå chöùc in kinh Ñaïi Taïng, môû caùc buoåi giaûng taäp kinh saùch, truyeàn baù giaùo lyù Phaät hoïc... Ñoàng thôøi, ngay trong phöông phaùp thuyeát giaûng, coù phaàn chaéc caùc theá heä sö toå cuõng phaûi tìm ñöôïc nhöõng phöông thöùc keát hôïp môùi meû ñeå loâi cuoán ñeä töû ngaøy caøng tìm ñeán vôùi mình. Theo Löu Ñaïi Kieät thì vieäc truyeàn giaûng kinh Phaät ôû caùc chuøa chieàn Trung Hoa thôøi coå ñaïi tuyeät khoâng bao giôø mang hình thöùc khoâ khan cöùng nhaéc kieåu thaày giaûng troø nghe cuûa caùc tröôøng phaùi trieát hoïc thôøi Baùch gia chö töû. Maø luoân luoân, kinh Phaät ñöôïc bieán caûi theo höôùng coå tích hoùa, vaø ngöôøi thuyeát giaûng cuõng phaûi kieâm caû vieäc "dieãn xöôùng", vöøa laøm ñieäu boä, vöøa möôïn caùc lôøi ca, ñieäu nhaïc ñeäm vaøo lôøi giaûng, laøm sinh ñoäng cho buoåi giaûng cuûa mình. Löu Ñaïi Kieät ñaõ daãn lôøi Tueä Haïo keå laïi moät cuoäc ñaêng ñaøn thuyeát phaùp cuûa vò "ñaïo sö" : "Baøn veà voâ thöôøng thì khieán cho töø noäi taâm ñeán ngoaïi hình ñeàu run laåy baåy; noùi veà ñòa nguïc thì sôï haõi ñeán noãi gioït leä voøng quanh; daãn nhaân duyeân xöa thì nhö nhìn thaáy vaõng nghieäp hieån hieän; trình baøy hieän kieáp thì töï mình bieåu thò quaû baùo ñang ñeán; noùi veà an laïc thì saûng khoaùi vui möøng; keå chuyeän buoàn ñau thì khoùc than chua chaùt. Nhôø ñoù, khieán chuùng sinh phaûi muõi loøng, caû giaûng ñöôøng ñeàu thöông xoùt; nguõ theå raïp xuoáng chieáu, daäp ñaàu baøy toû noãi ai hoaøi; ngöôøi naøo ngöôøi aáy ñeàu buùng tay haân hoan; ai ai cuõng xöôùng leân lôøi tuïng Phaät" (Cao taêng truyeän). Öu theá cuûa caùch thuyeát phaùp sinh ñoäng naøy khoâng phaûi chæ rieâng coù ôû caùc Thieàn vieän Trung Hoa maø cuõng ñöôïc phaùt huy caû ôû caùc Thieàn vieän cuûa Ñaïi Vieät. Ñieàu naøy giaûi thích vì sao Phaät giaùo Vieät Nam tieáp nhaän moät caùch haøo höùng caùc leã hoäi daân gian coå truyeàn maø vaãn khoâng bieán chaát, vaø söï quy tuï cuûa khaùch thaäp phöông, duø raát phoùng tuùng, thoaûi maùi, nhìn chung vaãn laáy muïc ñích "ngoä ñaïo" laøm ñaàu. Thieàn vieän chính laø caùi caàu noái daãn daét leã hoäi ñi vaøo quy cuû, laø phaàn linh hoàn cuûa leã hoäi, vaø cuõng laø cô sôû cho nhöõng saùng taïo, caûi caùch, "hieän ñaïi hoùa" nghi tieát cuûa leã hoäi. Xeùt veà phöông dieän ñoù, söï hoäi nhaäp vaên hoùa ôû Quyønh Laâm keå töø khi Thieàn vieän thaønh laäp taïi ñaây ñaõ ñaït ñeán trình ñoä cao hôn thôøi Khoâng Loä raát nhieàu. Yeáu toá baùc hoïc cuûa Phaät giaùo nhaø chuøa ñan caøi vaøo yeáu toá daân gian vaø cuøng song song phaùt trieån. Coâng lao haøng ñaàu phaûi thuoäc veà Phaùp Loa. Theo söû saùch truyeàn laïi thì Phaùp Loa laø ngöôøi ñöôïc Truùc Laâm Ñieàu Ngöï reøn caëp kyõ löôõng ñeå ñaøo taïo thaønh moät ngöôøi thuyeát phaùp troïng yeáu cuûa Giaùo hoäi Truùc Laâm. Ta khoâng roõ oâng coù bieát "dieãn xöôùng" saønh ñieäu ñöôïc nhö lôøi nhaø sö Tueä Haïo hay khoâng, nhöng qua 4 baøi vaên oâng coøn ñeå laïi trong Tam toå thöïc luïc, ngôø laø baøi giaûng cuûa oâng veà Phaät hoïc, cuõng coù theå thaáy ñöôïc trình ñoä uyeân baùc cuûa moät vò Thieàn sö thaám nhuaàn giaùo chæ, caû söï giaø daën trong kinh nghieäm cuûa moät baäc thaày. Tröôùc maét Phaùp Loa coù ñeán maáy theá heä hoïc troø, trình ñoä raát khaùc nhau. Vaäy maø vôùi moãi loaïi, Phaùp Loa ñeàu coù caùch giaûng rieâng, phuø hôïp vôùi khaû naêng tieáp thu cuûa töøng loaïi. OÂng coù theå noùi nhöõng lôøi raát bình thöôøng, giaûn dò, ñuû cho ngöôøi môùi tu haønh hieåu roõ leõ ñaïo. Chaúng haïn oâng noùi veà pheùp choïn baïn: "Pheùp choïn baïn thì goàm coù hai: tröôùc laø loaïi baïn khoâng theå gaàn guõi, sau laø loaïi coù theå gaàn guõi. Khoâng theå gaàn guõi thì taêng coù boán haïng taêng si : moät laø taêng tham lam, hai laø taêng ñoäc aùc, ba laø taêng caøn rôõ, vaø boán laø taêng khoâng coù loøng tin. veà sö coù boán haïng sö toäi loãi: moät laø sö khoâng chính ñính, hai laø sö ngoaïi ñaïo, ba laø sö ghen tî, vaø boán laø sö tieåu taâm. Veà baïn thì coù boán loaïi keùm : moät laø theo pheùp Tieåu thöøa, hai laø tham caàu phuù quyù, ba laø phaân bieät ta vaø ngöôøi, boán laø khoâng coù caùi taâm trí tueä. Nhöõng haïng ngöôøi nhö vaäy laø khoâng theå gaàn guõi ñöôïc. Coøn veà loaïi coù theå gaàn guõi ñöôïc thì veà taêng coù saùu hoøa: thaân hoøa cuøng ôû, mieâ.ng hoøa khoâng caõi, yù hoøa khoâng traùi, kieán hoøa cuøng toû baøy, ñieàu raên hoøa cuøng tu, ñieàu lôïi hoøa cuøng chia seû. [...]. Veà baïn coù boán loaïi hôn mình: moät laø theo hoïc Ñaïi thöøa, hai laø ñoïc roäng kinh ñieån, ba laø can ngaên ñieàu voâ ích, vaø boán laø giuùp nhau trong khoù khaên hoaïn naïn. Ñoù laø nhöõng haïng ngöôøi coù theå gaàn guõi, cuõng goïi laø vaøo baäc gia haïnh vaäy" (Yeáu minh hoïc thuaät - Leâ Höõu Nhieäm dòch).
Nhöõng caâu ñaïi loaïi nhö treân ngaøy nay ñoïc laïi thöïc khoâng coù gì khuùc maéc, töôûng nhö Phaùp Loa chæ laø moät oâng thaày saõi coù hoïc thöùc trung bình. Nhöng ta seõ raát ngaïc nhieân khi ñoïc sang nhöõng baøi giaûng khaùc, baét gaëp moät Phaùp Loa khaùc haún, vôùi nhöõng caùch lyù giaûi heát söùc tröøu töôïng veà caùc phaïm truø trieát lyù nhö "höõu voâ", "saéc khoâng", "thaân taâm", "theå tính" v.v... Ñoái töôïng giaûng giaûi cuûa oâng giôø ñaây laø nhöõng ngöôøi ñaõ coù moät coâng phu tu taäp khaù thaâm haäu.
ÔÛ nhöõng tröôøng hôïp naøy, Phaùp Loa ñaõ khoâng ngaïi ñöa ra nhöõng thuaät ngöõ môùi laï nhö "phaùp phaùp", "höõu höõu", "sinh kieán"... laøm roái trí ngöôøi nghe, maø muïc ñích chính laø laøm cho ngöôøi nghe töø trong söï moâng lung cuûa khaùi nieäm maø vôõ buøng chaân lyù. Chaúng haïn, oâng noùi veà nhaän thöùc töông ñoái trong caùi goïi laø "söï thöïc höõu cuûa tính": "Ngöôøi hoïc Phaät, tröôùc tieân caàn thaáy tính. Thaáy tính khoâng phaûi laø noùi veà caùi coù theå nhìn thaáy. Cho neân, nhìn thaáy "caùi thaáy khoâng theå thaáy" thì chaân tính seõ hieän ra. Baûn tính cuûa caùi thaáy laø voâ sinh, neân caùi thaáy sinh naåy laø khoâng coù. Cuõng khoâng coù söï thöïc höõu cuûa tính, maø caùi thaáy chaân thöïc thì khoâng thay ñoåi, cho neân môùi noùi: thaáy tính moät caùch chaân thöïc" ( Thöôïng thöøa tam hoïc khuyeán chuùng phoå thuyeát - Hueä Chi dòch ). Hoaëc choã khaùc, oâng noùi veà töông ñoái luaän trong quan heä giöõa höõu vaø voâ cuûa phaùp: "Luoân luoân töï mình suy nghó: thaân töø ñaâu tôùi ? Taâm töø ñaâu thaønh ? Taâm ñaõ khoâng coù thì do ñaâu maø coù thaân ? Thaân vaø taâm ñeàu khoâng coù thì phaùp töø ñaâu maø coù ? Phaùp ñaõ khoâng phaûi laø caùi höõu coù thöïc thì voâ cuõng coù duyeân côù töø höõu. Höõu khoâng phaûi laø caùi coù hieän höõu, vaäy thì caùi coù hieän höõu laáy gì maø coù ñöôïc ? Caùi coù hieän höõu ñaõ laø khoâng, voâ cuõng coù pheùp taéc cuûa höõu, phaùp laø baét chöôùccaùi khoâng phaùp, vaäy thì caùi phaùp töï nouø laø döïa vaøo ñaâu ? Khoâng coù caên cöù, khoâng coù choã döïa, phaùp chaúng phaûi laø caùi phaùp töï noù. Caùi phaùp ñoù khoâng phaûi laø thöïc cuõng khoâng phaûi laø khoâng thöïc. Coù ñöôïc thöïc phaùp chöùng ngoä thì môùi coù naêng löïc chöùng ngoä nhaäp Thieàn" (nhö treân). Khaùc haún ñoaïn vaên bình dò trích daãn tröôùc, hai caâu trích daãn sau ñaõ chöùng toû tueä löïc sieâu vieät cuûa Phaùp Loa.
Tuy nhieân, caàn ñeå yù laø duø trình baøy giaùo lyù döôùi hình thöùc cuï theå, giaûn ñôn hay tröøu töôïng, saâu saéc ñeán ñaâu, Phaùp Loa luoân luoân ñöùng vöõng treân quan ñieåm cuûa Thieàn phaùi Truùc Laâm ñôøi Traàn - moät quan ñieåm naëng phaàn nhaäp theá, hieän höõu, vaø khoâng quaù cöùng nhaéc trong phöông thöùc tö duy, cuõng khoâng ñeå cho moïi hình thöùc tu haønh troùi buoäc maø xoùa boû maát baûn ngaõ. Phaùp Loa daën ngöôøi ñi tu ñöøng queân baùo hieáu coâng ôn cha meï, nhö kinh Baùo aân phuï maãu ñaõ daën, nghóa laø ñöøng taùch bieät leõ ñôøi vaø tu ñaïo; Phaùp Loa cuõng khuyeân ngöôøi ñi tu phaûi nhìn saâu vaøo beân trong mình, reøn luyeän, an ñònh caùi tueä cuûa chính mình, "daøi laâu hay choùng vaùnh, heát thaûy caùc cöûa tam muoäi ñeàu töø trong mình maø toûa ra, nhaát nhaát ñeàu ñaày ñuû. Tueä ñaõ ñaày ñuû thì boá thí ra chuùng sinh, nguyeän löïc voâ cuøng" (nhö treân). Moät choã khaùc, Phaùp Loa coøn caên daën kyõ caøng ngöôøi tu haønh tröôùc haõy nghe ñaïo cho thaáu ñeán phaàn coát tuyû, ñeå khoûi rôi vaøo choã baét chöôùc caùi beà ngoaøi, vì baét chöôùc caùi beà ngoaøi thì khoâng bao giôø coù theå ñaéc ñaïo caû: "Nay thaáy keû coù hoïc nhöng chöa "nghe ñaïo" ñaõ voäi xöng laø tu ñaïo, theá thì tu ñaïo gì vaäy ? Baäc coå ñöùc töøng noùi: "AÊn ñöôïc moät vaøi cuoáng rau ñaõ töï cho mình laø aên chay theo ñaïo toå". Ngaøi laïi daïy: "Nhö con traâu suoát ñôøi aên coû, coù bao giôø thaønh Phaät ñöôïc ñaâu?". Cho neân ngaøi Tueä Trung coù caâu:
Coù theå noùi, vôùi tö töôûng Thieàn hoïc saâu roäng maø bieåu hieän khoâng chaáp nhaát, vôùi moät phöông phaùp truyeàn giaûng uyeån chuyeån, luùc cao sieâu luùc phoå caäp nhöng ñeàu thích hôïp vôùi moãi loaïi ñoái töôïng cuï theå, Thieàn sö Phaùp Loa ñaõ bieát caùch chinh phuïc tín ñoà töø khaép moïi giôùi ñeå hoaèng döông Phaät phaùp. OÂng xöùng ñaùng laø ngöôøi ñaõ kieán taïo neân lôùp neàn thöù hai, lôùp neàn vaên hoùa Phaät giaùo chuû yeáu ôû chuøa Quyønh Laâm, coù taùc duïng bieán chuøa Quyønh Laâm thaønh moät trong ba trung taâm Phaät giaùo lôùn nhaát cuûa Giaùo hoäi Phaät giaùo Truùc laâm ñôøi Traàn.AÊn thòt vaø aên coû,
Chuùng sinh töøng loaøi ñoù.
Xuaân veà traêm coû sinh,
Hoïa phuùc naøo ñaâu coù"
(Yeáu minh hoïc thuaät ?
Leâ Höõu Nhieäm dòch).
6. Nhöng neáu chuùng ta chæ döøng laïi ôû ñaây thì söï hieåu bieát veà trung taâm vaên hoùa Quyønh Laâm seõ chöa theå goïi laø ñaày ñuû. Bôûi vì caùi teân Quyønh Laâm trong lòch söû khoâng phaûi chæ bao goàm hai phaàn: Quyønh Laâm töï vaø Quyønh Laâm vieän maø coøn bao goàm moät phaàn thöù ba - ñoù laø Bích Ñoäng am. Maø noùi ñeán Bích Ñoäng am haún khoâng ai queân nôi ñaây ñaõ hình thaønh moät thi xaõ noåi tieáng, töøng toå chöùc nhöõng cuoäc ñaøm ñaïo vaên thô loâi cuoán ñöôïc khoâng ít nhaø thô coù teân tuoåi thôøi Traàn. Thi xaõ naøy coù teân laø thi xaõ Bích Ñoäng. vaø ngöôøi ñöùng ñaàu thi xaõ Bích Ñoäng chính laø Tö ñoà Vaên hueä vöông Traàn Quang Trieàu. Cho neân, noùi ñeán Quyønh Laâm, khoâng theå khoâng nhaéc ñeán nhaân vaät quan troïng thöù ba naøy. Traàn Quang Trieàu khoâng nhöõng gaén boù vôùi chuøa Quyønh Laâm qua Bích Ñoäng thi xaõ, oâng vaø vôï oâng laø coâng chuùa Thöôïng Traân coøn cung tieán phaàn lôùn taøi saûn cho chuøa Quyønh Laâm. Saùch Tam toå thöïc luïc cho bieát, thaùng Chaïp naêm 1317 khi baét ñaàu tu taïo laïi chuøa Quyønh, Vaên hueä vöông Traàn Quang Trieàu ñaõ laøm thí chuû vaø cuùng 4.000 quan tieàn. Bia chuøa Quyønh Laâm thì laïi cheùp soá tieàn naøy leân ñeán 40 vaïn quan. Roài ñeán thaùng Chaïp naêm 1324, laïi cuõng saùch Tam toå thöïc luïc ghi theâm : oâng coøn cuùng 300 maãu ruoäng ôû Gia Laâm, cuøng soá ruoäng ôû hai trang Ñoäng Gia vaø An Löu, toång coäng hôn 1.000 maãu, vaø hôn 1.000 noâ tyø ñeå laøm cuûa tam baûo vónh vieãn cho chuøa Quyønh Laâm. Neân nhôù moùn gia saûn goàm ruoäng vaø noâ naøy laø moät con soá khoâng nhoû, duø laø ñoái vôùi moät vöông haàu. Cho neân neáu caùc nhaø sö ñeán vôùi Quyønh Laâm ñeå tu haønh ñaéc ñaïo thì thi só Traàn Quang Trieàu cuõng ñeán vôùi Quyønh Laâm baèng taát caû taâm huyeát cuûa moät ngöôøi "haèng taâm haèng saûn". OÂng muoán giaûi phoùng khoûi cuoäc ñôøi tuø tuùng ? Muoán göûi gaém caû phaàn hoàn vaø phaàn xaùc cho nhaø chuøa ? Muoán choïn thô ca laøm con ñöôøng ñaït ñeán söï "dieäu ngoä" ? Haõy thoâng qua Bích Ñoäng thi xaõ ñeå tìm caâu traû lôøi.
Ñaëc saéc cuûa tröôøng thô Bích Ñoäng laø gì ? Tröôùc heát, ngaøy nay ta chæ coøn bieát ñöôïc 4 thaønh vieân cuûa Bích Ñoäng thi xaõ laø Nguyeãn Söôûng, Nguyeãn ÖÙc, Nguyeãn Trung Ngaïn vaø Traàn Quang Trieàu. Vaø ta cuõng khoâng ñoïc ñöôïc heát thi ca cuûa hoï, vì phaàn lôùn ñaõ bò maát maùt. Nhöng qua soá thô coøn laïi, cuõng nhö qua haønh traïng cuûa nhöõng ngöôøi naøy, ñieàu coù theå ruùt ra laø hoï ñeàu khoâng phaûi laø nhöõng tín ñoà Phaät giaùo. Tuyeät khoâng moät ai boû ñôøi soáng traàn theá ñeå theo ñuoåi tu haønh. Ngay Traàn Quang Trieàu laø ngöôøi maø Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö coù cheùp roõ raèng sau khi coâng chuùa Thöôïng Traân vôï oâng maát thì oâng "ôû vaäy vaø xuaát gia cho ñeán troïn ñôøi"; nhöng cuõng chính Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö sau ñaáy ñaõ cheùp tieáp, vaøo naêm 1324, "Vaên hueä coâng Traàn Quang Trieàu ñöôïc cöû giöõ chöùc Nhaäp noäi kieåm hieäu Tö ñoà" vaø moät naêm sau nöõa thì "Tö ñoà Vaên hueä coâng Quang Trieàu maát luùc 39 tuoåi". Theá coù nghóa laø Traàn Quang Trieàu tröôùc khi laøm Tö ñoà ñaõ khoâng heà xuaát gia vaø ñang laøm Tö ñoà thì maát taïi chöùc, neân cuõng khoâng kòp xuaát gia. Xem xeùt laïi lòch söû trong suoát caùc trieàu vua Traàn, ta chöa thaáy coù tieàn leä moät ngöôøi naøo ñöôïc cöû ra giöõ chöùc Teå töôùng maø laïi laø nhaø sö. Ñieàu ñoù chöùng toû, sau khi vôï maát, Traàn Quang Trieàu chæ trôû veà am Bích Ñoäng soáng cuoäc ñôøi moät cö só maø thoâi, vaø Bích Ñoäng chính laø moät toå chöùc thô ca mang tuyeân ngoân cuûa moät nhoùm nhaø Nho vaø cö só chöù khoâng phaûi Thieàn sö, keå caû Nguyeãn Trung Ngaïn tuy coù ra laøm quan vaø hai laàn ñi söù nhöng trong thô vaên thöôøng nhaéc ñeán rau thuaàn, caù vöôïc nhö moät noãi caûm hoaøi canh caùnh. Dó nhieân, nhoùm nhaø Nho - cö só naøy vaãn coù moái giao löu maät thieát vôùi caùc vò sö taïi chuøa Quyønh Laâm vaø am Bích Ñoäng, vaø aûnh höôûng laãn nhau giöõa hoï laø khaù roõ raøng.
Chuû tröông cuûa nhoùm nhaø Nho - cö só naøy laáy vieäc ñaïm baïc vôùi coâng danh laøm leõ soáng. Haàu nhö baøi thô naøo cuûa hoï cuõng noùi ñeán "nguoäi ngaét loøng danh lôïi" vaø "moäng veà vöông vaán loøng". Tính chaát hoâ öùng trong moät soá baøi cuûa ngöôøi naøy vaø ngöôøi khaùc ñöôïc theå hieän khaù nhòp nhaøng, trôû thaønh nhö moät quan ñieåm chi phoái nguoàn caûm höùng cuûa caû thi xaõ. Neáu Traàn Quang Trieàu göûi gaém thaùi ñoä coi khinh mieáng moài ñænh chung trong baøi Ñieáu taåu:
thì Nguyeãn ÖÙc cuõng nhaéc laïi yù naøy döôùi hình thöùc thanh minh cho ngöôøi phaûi ra laøm quan baát ñaéc dó trong baøi Ñieáu ñaøi:Thaùc bieác trieàu daâng soùng caù heo,
Maây loàng hôi laïnh tieáng bôi cheøo.
Ñoàng Giang caàn truùc töøng xem naëng,
Hôn caû moài caâu vaïc ñænh treo.(Phaïm Tuù Chaâu dòch)Cuõng caàn ñaët caâu hoûi: vì sao caû moät thi xaõ xuaát hieän trong giai ñoaïn nhaø Traàn ñang höng thònh maø laïi coù thaùi ñoä quay maët laïi vôùi coâng danh ? Ñaây laø moät vaán ñeà caàn nghieân cöùu nghieâm tuùc, vaø khoâng theå baèng loøng vôùi moät caâu traû lôøi voäi vaõ. Coù theå baûn thaân vò chuû soaùi thi xaõ voán laø con chaùu cuûa doøng Traàn Lieãu, nhaùnh tröôûng hoï Traàn, voán coù nhieàu coâng lao nhöng cuõng coù khoâng ít maëc caûm trong moái quan heä ñoái vôùi doøng thöù laø doøng ñöôïc noái nhau naém giöõ trieàu chính, neân daàu ñöôïc troïng ñaõi, taâm traïng nguoäi laïnh theá söï vaãn ñöôïc di truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc, vaø in daáu laïi ôû ngöôøi naøy ngöôøi khaùc, maø oâng laø moät chaêng ? Hoaëc cuõng coù theå vaøo giai ñoaïn naøy, trieàu chính nhaø Traàn ñaõ trôû neân phöùc taïp, tuy chöa suy vong nhöng cuõng baùo hieäu moät nguy cô chia reõ noäi boä, maø moät phaân soá trí thöùc nhaïy caûm ñaõ tieân lieäu ñöôïc, trong ñoù coù nhoùm Bích Ñoäng thi xaõ cuûa Traàn Quang Trieàu ? Chaúng phaûi chæ sau khi Traàn Quang Trieàu cheát khoâng laâu thì vuï aùn Traàn Quoác Chaån noå ra nhö moät tieáng seùt beân tai, phôi baøy roõ söï luïc ñuïc ngaám ngaàm noäi boä töø laâu ñaáy hay sao ? Ñaëc bieät trong thô cuûa Traàn Quang Trieàu coù moät baøi gaàn nhö laáp laùnh moät döï baùo thieân taøi, moät söï khaùi quaùt thaåm myõ ñi tröôùc thôøi ñaïi, baùo hieäu ñöôïc söï suy vong khoâng cöôõng noåi cuûa nhaø Traàn. Baøi thô nhan ñeà laø Tröôøng An hoaøi coå:Muoái mô vaïc Haùn nheï döôøng tô,
Traêng gioù Ñoàng Giang saûng khoaùi thöøa.
Chieác aùo loâng cöøu khoâng traùnh noåi,
Ñaønh löu danh laïi vôùi ngaøn xöa.(Ñaøo Phöông Bình dòch)Baøi thô chaéc chaén laø noùi veà moät trieàu ñaïi ñaõ qua, moät trieàu ñaïi toàn taïi tröôùc trieàu Traàn, nhöng vì sao laïi ñaët tieâu ñeà laø Tröôøng An hoaøi coå ? Chuùng toâi ngôø Tröôøng An ñaây laø Tröôøng Yeân töùc Hoa Lö, Ninh Bình ngaøy nay, laø kinh ñoâ cuõ cuûa hai trieàu Ñinh vaø Leâ ñaõ maát. Tuy nhieân, aâm höôûng man maùc khoâng döùt cuûa caâu thô vaø caùi hình aûnh nhöõng caùnh böôùm lieäng maõi döôùi maøn möa noùi roõ caûm höùng cuûa ngöôøi laøm thô ñaõ khoâng coøn ñoùng khung trong khuoân khoå cuûa ñeà taøi maø ñaåy tôùi moät söï lieân töôûng khaùc haún, lieân töôûng veà caùi gì ñang vaø seõ xaûy ra trong hieän taïi. Ñaáy cuõng laø caûm höùng cuûa Nguyeãn ÖÙc trong baøi Baïc chu ÖÙng Phong ñình ngaãu ñeà (Ñaäu thuyeàn beân ñình ÖÙng Phong ngaãu höùng ñeà thô) :Nuùi soâng coøn ñoù nöôùc xöa ñaâu ?
Naéng xeá goø cao baùch giaõi daàu.
Vöông khí moät thôøi choân döôùi coû,
Böôùm ñoàng chao caùnh döôùi möa mau.(Hueä Chi dòch)Töø moät tieân caûm ñuùng höôùng nhö theá phaûi noùi thaùi ñoä xa laùnh cuoäc soáng phoàn hoa danh lôïi cuûa Bích Ñoäng thi xaõ nhìn chung laø moät thaùi ñoä laønh maïnh. Ñoù laø con ñöôøng duõng thoaùi cuûa nhöõng Nho só bieát giöõ mình trong thanh saïch, bieát giôùi haïn vaø ngaên tröôùc söï laïm phaùt duïc voïng cuûa mình. Töø ñaây, coù theå noùi ñeán moät saéc thaùi thöù hai cuûa tröôøng thô Bích Ñoäng thi xaõ laø söï quay veà, buoâng thaû caùi "toâi" tröõ tình trong veû ñeïp cuoán huùt cuûa thieân nhieân. Neáu vieäc mieâu taû ngheä thuaät böùc tranh thieân nhieân chöa bò goø boù trong caùc öôùc leä cuûa ngheä thuaät phong kieán laø thaønh töïu lôùn cuûa thô ca Lyù-Traàn thì thô thieân nhieân cuûa Bích Ñoäng thi xaõ laø moät trong nhöõng thaønh töïu aáy. Baøi thô naøo cuûa hoï cuõng laø nhöõng böùc tranh soáng thöïc, khieán ngöôøi ñoïc töôûng nhö ñöôïc ngaém khoâng chaùn maét, trong ñoù caûnh vaät hieän ra vôùi ñuû moïi cung baäc vaø höông saéc. Coù khi laø maøu vaøng choùi cuûa quyùt vaø böôûi chen laãn maøu xanh bieác cuûa daâu gai:Thuyeàn buoäc beân ñình ngaém caûnh chôi,
Trieàu xöa, haønh ñieän maát ñaâu roài ?
Oanh hoa chaúng bieát troø höng pheá,
Quaáy roái tình xuaân maõi chaúng thoâi.(Ñaøo Phöông Bình dòch)Coù khi laø caùi aâm höôûng ngaân nga cuûa tieáng ve vaø maøu saéc trong ngaàn cuûa moät trôøi traêng laãn vôùi muøi hoa thoâng nhö vöông vaán loøng ngöôøi khoâng döùt:Ñöôøng ñi trôn ñaù nuùi,
Khoùi ñoäc laãn maây ngaøn.
Buoàm khaùch ngoaøi möa gioù,
Chuøa cao höùng naéng taøn.
Ñaát daâu gai xanh rôïp,
Trôøi quyùt böôûi ñoû chan.
Xe traåy baâng khuaâng nhôù,
Loøng veà tróu taâm can.(Hoaøng Chaâu ñaïo thöôïng taùc ?
Traàn Quang Trieàu. Hueä Chi dòch)Ta haõy ñeå yù: nhöõng baøi thô naøy ñeàu mang roõ saéc thaùi "thi trung höõu hoïa" raát gaàn vôùi thô Vöông Duy ñôøi Ñöôøng. Trong thô nhö coù moät con ngöôøi coâ ñôn, khoâng tìm queân mình trong tuïng nieäm moõ chuoâng maø tìm queân mình trong caûnh; coù khi tìm queân chöa ñöôïc neân vaãn hieän ra nhö moät caùi toâi traên trôû, nhöng cuõng coù khi ñaõ ñaït ñeán söï ñaïm nhaït ñeán möùc nhoøa tan haún mình ñi. Ñoù chính laø yù vò Thieàn trong thô cuûa Bích Ñoäng thi xaõ, khoâng keùm gì thô Thieàn cuûa Huyeàn Quang. Coù leõ ñoù cuõng chính laø daáu aán cuûa aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa trung taâm Phaät giaùo Quyønh Laâm ñoái vôùi caû nhoùm thô.Nguoäi ngaét loøng danh lôïi,
Am thieàn raûo goùt qua.
Xuaân chaày, hoa moûng maûnh,
Röøng thaúm, ve ngaân nga.
Möa taïnh, da trôøi bieác,
Ao trong, aùnh traêng ngaø.
Khaùch veà sö bieáng noùi,
Thoâng ruïng nöùc muøi hoa.(Ñeà Gia Laâm töï ?
Traàn Quang Trieàu. Hueä Chi dòch)Taát nhieân, noùi aûnh höôûng cuûa tö töôûng Thieàn toâng ñoái vôùi tröôøng thô Bích Ñoäng laø moät ñaëc ñieåm coù thöïc, nhöng thô thieân nhieân cuûa Bích Ñoäng thi xaõ nhìn toång quaùt vaãn laø thô cuûa nhaø Nho. vaø ñaây laïi laø thô cuûa nhöõng nhaø Nho nhaïy caûm vôùi thôøi theá, ruùt lui maø khoâng chaùn naûn, baøng quan, ñeán möùc gaùc boû ngoaøi tai moïi söï. Ñoù chính laø ñaëc saéc thöù ba cuûa Bích Ñoäng thi xaõ, khieán cho thô ca cuûa hoï ít nhieàu vaãn ñoäng ñeán thôøi theá vaø laøm thaønh caùi thaàn cuûa nhieàu baøi thô. Coù khi ñaây chæ laø bieåu hieän söï kín ñaùo, nhö moät chuùt xao ñoäng cuûa nhöõng côn soùng loøng trong thô Traàn Quang Trieàu:
Coù khi caûm höùng veà thôøi theá baät ra tröïc tieáp hôn, trôû thaønh moät tình caûm raïo röïc quy tuï laïi ôû chöõ "daân", nhö caùi caûm xuùc trong moät ñeâm naèm nghe tieáng chuoâng chuøa Quyønh cuûa Nguyeãn Söôûng khi oâng trôû laïi am Bích Ñoäng ñeà thô, baáy giôø vò chuû soaùi cuûa hoï vöøa ra nhaän chöùc Teå töôùng nhö hoï vaãn öôùc ao, nhöng laïi cuõng vöøa ñoät ngoät taï theá laøm hoï khoân xieát tuyeät voïng :Ngaøy qua maây töï löõng lôø,
Baùch xanh um caïnh nhaø thôø baáy laâu.
Maûnh loøng : ñaàm laïnh traêng thaâu,
Möa ñeâm : nghìn gioït leä saàu vöông hoa.
Döôùi ñaøi, coû reõ ñöôøng ra,
Trong thoâng, haïc nhôù caàm ca thuôû naøo.
Khoân nguoâi bieån roäng trôøi cao,
Tìm ñaâu giaác moäng ñeâm nao tröôùc ñeøn.(Ñeà Phuùc Thaønh töø ñöôøng ?
Phaïm Tuù Chaâu dòch)Vaø caùi caûm höùng veà daân raát saâu naëng naøy roát cuoäc ñaõ laø moät heä quy chieáu cô baûn ñeå caùc thaønh vieân trong thi xaõ Bích Ñoäng coù ñöôïc moät söï ñaùnh giaù thoáng nhaát moïi ngöôøi vaø vieäc, töø caùi cheát cuûa vò Tö ñoà chuû soaùi cuûa hoï, cho ñeán coâng nghieäp cuûa vò Thöôïng phuï Traàn Thuû Ñoä, cho ñeán caû vieäc nhìn ngaém moät doøng soâng ñaõ töøng laøm neân caû moät chieán tích oai huøng :Gioù vôøn truï ñaù haïc leân tieân,
Maây phuû nhaø tranh, roàng nguû yeân.
Chôït nghó ñeán daân raàu khuùc ruoät,
Chuoâng Quyønh laïnh thaám aùnh traêng ñeâm.(Truøng ñaùo Quyønh Laâm Bích Ñoäng am
löu ñeà- Phaïm Tuù Chaâu dòch)Caûm quan thôøi theá cuûa Bích Ñoäng thi xaõ ôû ñaây roõ raøng ñaõ khoâng bò caûm höùng Thieàn laán aùt, traùi laïi chaéc ñaõ coù luùc coù nôi noù taùc ñoäng trôû laïi vaø goùp phaàn laøm naêng ñoäng hôn - thuùc ñaåy tính chaát nhaäp cuoäc roõ hôn - caùi caûm höùng Thieàn cuûa caùc vò Thieàn sö thi só thôøi Traàn. Vaø ñaây laø lôùp neàn vaên hoùa thöù ba, mang trong noù moät maøu saéc rieâng, ñoùng goùp vaøo caùi di saûn vaên hoùa chung cuûa trung taâm vaên hoùa Quyønh Laâm.Moà thuø nhö nuùi coù caây töôi,
Soùng bieån gaàm vang ñaù ngaát trôøi.
Söï nghieäp Truøng Höng ai deã bieát ?
Nöûa do soâng nuùi nöûa do ngöôøi.(Baïch Ñaèng Giang - Nguyeãn Söôûng.
Ñaøo Phöông Bình dòch)
7. Taát caû söï hoäi nhaäp cuûa ba neàn taûng vaên hoùa taïo neân voán vaên hoùa Quyønh Laâm maø ta vöøa trình baøy laø baèng chöùng cuûa moät hieän töôïng "chung soáng hoøa bình" thuù vò cuûa caùc heä tö töôûng traùi ngöôïc trong suoát moät thôøi ñaïi thònh trò daøi ñeán 5 theá kyû cuûa lòch söû nöôùc ta. Maëc daàu ngaøy nay tö lieäu ñaõ maát maùt haàu heát, ta vaãn coù theå hình dung ñöôïc dieän maïo khoaùng ñaït cuûa con ngöôøi thôøi ñoù, vaø caùi khí haäu töï do deã thôû cuûa moät xaõ hoäi coù söï bình ñaúng baùc aùi giöõa taàng lôùp vöông haàu vôùi nhau cuõng nhö giöõa caùc taàng lôùp daân chuùng trong coâng xaõ (tröø ñaúng caáp noâ tyø), noù laø keát quaû cuûa söï chung soáng töï nguyeän naøy. Ñuùng nhö G iaùo sö Ñaëng Thai Mai noùi: "Baûo laø ñôøi soáng hoài naøy laø moät ñôøi soáng töï do, moät ñôøi soáng hoaøn toaøn bình ñaúng thì e quaù nhöng thieát töôûng noùi raèng ñôøi soáng xaõ hoäi phong kieán thôøi naøy coøn coù nhöõng ngaøy deã chòu, vui veû, gaàn guõi vôùi nhau hôn caùc ñôøi vua sau naøy thì cuõng khoâng phaûi laø noùi ngoa. Hoài aáy ngöôøi ta bieát soáng vui trong tình thaân, trong tin töôûng". Chæ töø sau khi Leâ Lôïi phaát côø khôûi nghóa thaéng lôïi, roài ñeán Leâ Thaùnh Toâng noái ngoâi, ñöa Nho giaùo leân ñòa vò ñoäc quyeàn, hieän töôïng ña heä phaùi noùi treân môùi daàn bò xoùa boû. Tuy vaäy, xoùa boû nhöng trong taâm lyù laâu ñôøi cuûa ngöôøi daân, khoâng haún ñaõ xoùa boû ngay ñöôïc. Cuoäc ñaáu tranh thaàm laëng nhöng dai daúng giöõa Phaät, Ñaïo vaø Nho (thöïc ra laø giöõa Phaät vaø Nho, vì Phaät giaùo deã daøng lieân keát vôùi Ñaïo giaùo, bieåu hieän ngay treân Phaät ñieän : beân caïnh baøn thôø Phaät, bao giôø cuõng coù moät toøa rieâng thôø Maãu) ñaõ dieãn ra ôû Quyønh Laâm cuõng nhö bao nhieâu chuøa chieàn, Thieàn vieän khaùc. Khoâng bieát töø bao giôø caâu ca dao sau ñaây xuaát hieän trong ñôøi soáng tinh thaàn, tình caûm ngöôøi daân Quyønh Laâm, nhöng chính noù laø baèng chöùng cuûa moät söï thaùch ñoá gan lyø giöõa hai beân : Moät beân laø söï cuoán huùt cuûa leã hoäi Phaät giaùo phoùng khoaùng cuûa chuøa Quyønh, vaø moät beân laø thuùc öôùc ngaët ngheøo cuûa leã giaùo nhaø Nho ñoái vôùi ngöôøi phuï nöõ, khoâng beân naøo chòu beân naøo.
Moät beân Phaät giaùo thaùch ñoá:
Moät beân nhaø Nho thaùch ñoá laïi:Quyønh Laâm khaùnh ñaù chuoâng ñoàng,
Muoán chôi thì traû cuûa choàng maø chôi.Vaø chính söï cöïc quyeàn veà tö töôûng trong moät thôøi kyø daøi, ñöôïc chính quyeàn phong kieán baûo trôï coâng khai, seõ laøm cho cuoäc ñaáu tranh khoâng ñöôïc giaûi toûa maø cöù dieãn ra ngaám ngaàm khoâng döùt.Cuûa choàng laém laém em ôi,
Bao giôø traû heát ñi chôi chuøa Quyønh.N.H.C.
Chuù thích: 1. Phaät giaùo cuõng coù luùc cöôõng cheá caùc toân giaùo khaùc, nhö Traàn Nhaân Toâng töøng ñi caùc nôi keâu goïi phaù boû daâm töø (Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö), nhöng chæ laø caù bieät.
2. Xem Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, baûn kyû, kyû nhaø Lyù, caùc quyeån II, III, IV.
3. Thô vaên Lyù-Traàn, taäp I. Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1977.
4. Thô vaên Lyù-Traàn, taäp II, quyeån thöôïng. Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1989.
5. Nhö vieäc Traàn Nhaân Toâng baét gaëp Traàn Anh Toâng ñang say röôïu trong cung vaøo naêm 1299, ñaõ hoïp quaàn thaàn ôû phuû Thieân Tröôøng vôø baøn ñònh pheá truaát, ñeå raên con caûnh tænh. Xem Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, baûn kyû, quyeån VI. Baûn dòch cuûa Cao Huy Giu, taäp II. Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1972; tr. 84-85.
6. Chuùng toâi tính caû thôøi gian nhöõng oâng vua naøy ñaõ leân laøm Thaùi thöôïng hoaøng.
7. Thô vaên Lyù-Traàn, taäp II, quyeån thöôïng. Sñd.
8. Xem Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, baûn dòch ñaõ daãn; tr.125.
9. Kieán vaên tieåu luïc; "Taøi phaåm". Phaïm Troïng Ñieàm dòch. Nxb. Söû hoïc, Haø Noäi, 1962; tr.303.
10. Xem Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö - baûn dòch ñaõ daãn; tr.156-157. Vieäc naøy phaûi xaûy ra sau naêm 1342 vì ñöôïc cheùp sau vieäc oâng giöõ chöùc ôû traán Laïng Giang (vaøo naêm 1342).
11. Thô vaên Lyù-Traàn, taäp II, quyeån thöôïng. Sñd.
12. Xem vaên bia An Nam coå tích danh lam ñeä nhaát Quyønh Laâm Phaät thieân truï quoác trieàu bi kyù. Saùch Haûi Döông dö ñòa chí thì noùi Khoâng Loä ñuùc töôïng ñoàng cao 8 thöôùc 5 taác. Beä vaø toøa sen cuõng cao nhö vaäy.
13. Xem Lónh Nam chích quaùi vaø Nam OÂng moäng luïc.
14. Taøi lieäu söu taàm cuûa Toá Nhö vaø Phaïm Ñöùc Huaân. Chuùng toâi coù ñoái chieáu vaø khaûo ñính giöõa hai dò baûn.
15. Löu Ñaïi Kieät : Trung Quoác vaên hoïc phaùt trieån söû, quyeån trung. Coå ñieån vaên hoïc xuaát baûn xaõ, Thöôïng Haûi, 1958; tr.36-37.
16. Chöõ "tieåu taâm" ôû ñaây, theo chuùng toâi, ñöôïc hieåu nghóa nhö tuûn muûn.
17, 18, 19, 20, 21. Ñeàu xem Thô vaên Lyù-Traàn, taäp II, quyeån thöôïng, Sñd.
22, 23, 24. Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, baûn dòch ñaõ daãn; tr.107, 127, 128.
25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33. Ñeàu xem Thô vaên Lyù-Traàn, taäp II, quyeån thöôïng, Sñd.
34. Thô vaên Lyù-Traàn, taäp I, Sñd; tr.38.
35. Taøi lieäu do chuùng toâi söu taàm taïi Ñoâng Trieàu naêm 1971.
[ Trôû Veà ]