Baøi naøy giôùi thieäu nhöõng ñoùng goùp vaøo neàn Thi Hoïc Vieät Nam cuûa nhaø ngöõ hoïc Nguyeãn Taøi Caån, sinh taïi Ngheä An naêm 1926, qua taùc phaåm môùi xuaát baûn : Moät soá Chöùng Tích veà Ngoân Ngöõ Vaên Töï vaø Vaên Hoaù , vieát taét laø Moät soá Chöùng Tích. Chuùng toâi cuõng seõ nhaéc qua 7 taùc phaåm tröôùc ñaây cuûa anh, vaø nhaán maïnh vaøo nhöõng tröôùc taùc xuaát baûn gaàn ñaây nhaát.

Moät soá Chöùng Tích, 430 trang, goàm 34 baøi baùo ñaõ ñaêng raûi raùc trong vaø ngoaøi nöôùc, döôùi nhieàu ñeà taøi ngöõ hoïc vaø vaên baûn hoïc, phaûn aùnh nhöõng quan taâm cuûa anh veà vaên hoaù töø 40 naêm nay. Nhaát laø veà ngoân ngöõ Thô.

Thaønh phaàn thieát yeáu trong Thô laø caùch gieo vaàn, ñaõ ñöôïc Nguyeãn Taøi Caån ñaëc bieät chuù taâm: " caùch ñoïc Haùn Vieät (theá kyû VIII vaø IX) (...) cho pheùp caùc nhaø thô Vieät ñi ngöôïc laïi thi phaùp Haùn taïo ra moät loái gieo vaàn rieâng bieät cho Vieät Nam" (tr. 422) döïa theo nhöõng nguyeân aâm thuaän tai, nhö ôû ca dao tuïc ngöõ, chöù khoâng theo khuoân maãu Quaûng Vaän cuûa Trung Quoác ; loái gieo vaàn naøy khoâng phaûi luùc naøo cuõng thaønh coâng, "thô chöõ Haùn nhöng ñoïc leân nghe coù aâm höôûng thuaàn Vieät (...) ngay nhöõng tröôøng hôïp khoâng thaät haøi hoaø cuõng ñöôïc chaáp nhaän. Vaø chính nhöõng tröôøng hôïp naøy ñaõ aûnh höôûng ñeán caû caùch gieo vaàn trong thô thuaàn Vieät, vaø ñoâi khi aûnh höôûng(ngöôïc laïi) ñeán caû caùch ñoïc Haùn Vieät(tr. 421). Noùi khaùc ñi, ngöõ hoïc soi saùng cho thi hoïc, nhöng coù luùc, thô ca minh hoaï cho ngöõ hoïc. Taùc giaû ñaõ döïa vaøo thô chöõ Haùn cuûa Nguyeãn Traõi, nhö anh ñaõ trình baøy roõ trong moät taùc phaåm khaùc veà Nguyeãn Trung Ngaïn (1289-1370), coù theå xem nhö laø coâng trình nghieân cöùu caën keõ nhaát veà böôùc ñaàu cuûa ngaønh Thi Hoïc Vieät Nam . Trong saùch naøy, anh coù nhaéc laïi baøi thô Vieät Nam aùp duïng sôùm nhaát loái caùch taân naøy laø baøi Caûm Hoaøi cuûa Vöông Haûi Thieàm (1046-1100) keát hôïp vaàn ca, qua vôùi ma, giai, ngoaøi khuoân khoå Quaûng Vaän phöông Baéc.

Ngoaøi ñeà taøi gieo vaàn, coâng trình cuûa Nguyeãn Taøi Caån veà ngöõ aâm lòch söû , nguoàn goác caùch ñoïc Haùn Vieät giuùp caùc nhaø nghieân cöùu thô coå ñieån Vieät Nam lyù luaän, bình giaûi xaùc thöïc hôn. Ví duï chuùng ta bieát roõ tieáng Haùn coù 4 thanh (bình, thöôïng, khöù, nhaäp) chuyeån sang tieáng Haùn Vieät thaønh 8 thanh (ngang, huyeàn, hoûi, ngaõ, saéc khöù, saéc nhaäp, naëng khöù, naëng nhaäp) (4). Neàn ngöõ aâm hoïc hieän ñaïi xaùc nhaän ñieàu naøy . Nhôø ñoù chuùng ta coù cô sôû cuï theå nhìn roõ ñaëc tính, nhaïc tính, cuûa thô Vieät so vôùi neàn thô gaàn vôùi chuùng ta nhaát laø thô Trung Quoác. Chöa keå laø Nguyeãn Taøi Caån vaïch cho chuùng ta thaáy nguoàn goác vaø quaù trình cuûa töøng phuï aâm, töøng nguyeân aâm, laø nhöõng thaønh toá cô baûn cuûa Thô.

* * *

Anh ñaõ daønh moät chöông daøi cho caâu thô luïc baùt, phaân tích caáu truùc noäi taïi cuûa noù, töø vaàn ñieäu, thanh ñieäu ñeán nhòp ñieäu, ñi ñeán nhöõng "böôùc" hai tieáng, trong ñoù xen keõ nhöõng tieáng chính vaø phuï theo töøng vò trí. Vaø moät caëp luïc baùt, theo anh, coù theå bieán hoaù thaønh 256 tröôøng hôïp khaùc nhau (tr. 331).

Thoâng thöôøng, trong thô caùc nöôùc vaø theo lyù thuyeát, Vaàn laø caùch baét nhòp vaø phaân ñònh ranh giôùi. Nhöng trong thi luaät Vieät Nam, vaàn löng khoâng ñuû cô sôû laøm ñöôøng ranh giôùi caét ñoâi ñôn vò chöùa ñöïng chuùng (tr. 320). AÂu cuõng laø neùt khu bieät cuûa Thô Vieät Nam trong khoa Thi Hoïc ñoái chieáu. Trong tinh thaàn ñoái chieáu, Nguyeãn Taøi Caån ñaõ löu taâm ñeán theå Ca Truø, moät theå loaïi daân gian Vieät Nam, ñöôïc Nguyeãn Khuyeán söû duïng ñeå laøm thô chöõ Haùn, uoán naén caâu thô Ñaøo Tieàm, Lyù Baïch, thaønh thô Vieät, qua hai baøi Buøi Vieân cöïu traïch vaø Buøi Vieân ñoái aåm. Sau ñoù, Nguyeãn Khuyeán töï dòch ra quoác aâm, cuõng trong theå ca truø. Nguyeãn Taøi Caån toû ra thích thuù khi vieát veà theå haùt noùi, laøm ngöôøi ñoïc tieác raèng anh khoâng ñi xa hôn : theá heä nghieân cöùu sau naøy seõ khoâng coøn nhöõng rung caûm nhö anh khi vieát veà moät theå loaïi ñaõ mai moät ; vaø trong ñòa haït thaåm myõ Haùn Vieät ñoái chieáu, seõ khoù coù ngöôøi vöøa uyeân baùc vöøa maãn caûm nhö anh, duø raèng thao taùc naøy laø traùch nhieäm cuûa ngöôøi laøm vaên hoïc, ñuùng hôn laø cuûa ngöôøi laøm ngöõ hoïc.

* * *

Do ñoù, hôn caû Thi Ca, Caâu Ñoái minh hoaï roõ neùt chöùc naêng thi phaùp cuûa ngoân töø, theo lyù thuyeát Jakobson. Caâu Ñoái xuaát saéc vì tính caùch hoùc hieåm, keát hôïp ngoân töø vôùi tình huoáng, chöù khoâng phaûi xuaát saéc vì tö töôûng cao sieâu : Da traéng voã bì baïchlaø moät ñieån hình.

Nguyeãn Taøi Caån ñaõ ñoái laïi : Röøng saâu möa laâm thaâm, raát chænh ; tuy khoâng saùt vôùi tình huoáng, caâu ñaùp coù giaù trò vaên hoïc, laø moät caâu thô hay, man maùc u hoaøi trong vuõ truï moâng meânh.

Theá Chieán Quoác, theá Xuaân Thu cuõng vaäy thoâi, noù noùi leân thaân phaän nhoû nhoi cuûa con ngöôøi trong lòch söû ña ñoan, khoâng nhaát thieát phaûi quan heä vôùi chuyeän Ngoâ Thôøi Nhaäm-Ñaëng Traàn Thöôøng maø tình huoáng, thaät söï, cuõng chöa chaéc ñaõ coù thöïc. Nhöõng caâu ñoái ñöôïc truyeàn tuïng, xuaát saéc vì vaên baûn ; coøn tình huoáng, ñoâi khi ngöôøi ñôøi sau bòa ñaët, nguî taïo moät hoaït caûnh, trôû thaønh "giai thoaïi". Caùc giai thoaïi vaên hoïc veà caâu ñoái, thöôøng taùi laäp öu theá cho keû yeáu, taïo cho hoï neùt thoâng minh, nhaïy beùn, duõng caûm, nhöng ñaây laø chuyeän xaõ hoäi hôn laø ngoân ngöõ.

Khi luaän veà Caâu Ñoái, anh Caån cao höùng, nhöng vì caû taâm tình vaø tö duy anh bò ñieàu kieän hoaù trong thi phaùp, neân anh vaãn tieáp tuïc ñoùng goùp vaøo laäp thuyeát maø khoâng ngôø laø mình laäp thuyeát.

* * *

Veà phöông phaùp khaûo saùt töø vöïng, anh ñöa ra thoáng keâ : trong 250 baøi thô quoác aâm, Nguyeãn Traõi duøng 11067 löôït töø, trong ñoù coù 2235 töø khaùc nhau (tr. 197), vaø nhöõng töø laëp laïi nhieàu laàn : Nguyeät(62), Xuaân (55), Thu (39), Theá (ñôøi) (42). Nguyeãn Traõi chæ duøng töø rau moät laàn trong saùu laàn noùi ñeán rau, nhöõng laàn khaùc duøng töø chính xaùc : muoáng, nieàng nieäng, moàng tôi, ... Tyû leä töø ñôn aâm raát cao : 71,2 %, soá töø ña aâm coøn laïi, phaàn lôùn laø töø thuaàn Vieät : phô phô, thôn thôùt, ... Toùm laïi, raát ít töø Haùn Vieät. Ñeå phaân bieät thô Nguyeãn Traõi vôùi thô Nguyeãn Bænh Khieâm, anh ñeà nghò döïa treân caùch duøng töø vaø keát hôïp töø trong caâu,töùc caùi ngoân ngöõ rieâng bieät cuûa moãi taùc giaû, nhöõng chi tieát goùp phaàn laøm neân caùi goïi laø idiolecte (tr. 221) (anh duøng tieáng Phaùp trong vaên baûn). Ví duï : ôû Nguyeãn Traõi ao laø nôi troàng rau nuoâi caù, ôû Nguyeãn Bænh Khieâm laø nôi taém maùt.

Phöông phaùp naøy tæ mæ, khoa hoïc vaø khaùch quan. Noù gaït ra hai loái bieän luaän vaên hoïc maø ngaøy nay ta vaãn coøn thaáy rôi rôùt ñaâu ñoù : moät laø loái taùn tuïng theo aán töôïng vaø gaây aán töôïng, döïa treân khaû naêng theâu hoa deät gaám cuûa ngöôøi bieân khaûo ; hai laø loái phaûn aûnh : duøng gia theá, söï nghieäp, giai caáp, laäp tröôøng, ñöôøng loái, ... ñeå giaûi thích, ñoàng thôøi "ñaùnh giaù" (tr. 220). Phöông phaùp cuûa Nguyeãn Taøi Caån ñaùp öùng laïi söï "theøm thuoàng" cuûa moät Nguyeãn Tuaân : "Toâi vaãn theøm ñoïc nhöõng baøi pheâ bình baøn baïc theâm veà vaên chöông, veà phong caùch vaên töï, veà thuû phaùp vaên hoïc, veà nhaõn quan myõ hoïc cuûa taùc giaû, sau khi mình ñaõ nhaän ñònh xong caùi phaàn chaát löôïng tö töôûng cuûa hoï". Caâu naøy Nguyeãn Tuaân vieát naêm 1960, luùc ñoù chöa ñoïc Nguyeãn Taøi Caån.

Phöông phaùp Nguyeãn Taøi Caån ñeà xuaát, töï noù, ñaõ mang phaåm chaát veà maët khoa hoïc vaø thaåm myõ, noù coù taàm quan troïng ñaëc bieät maø giôùi laøm vaên hoïc ngaøy nay chöa chaéc ñaõ laõnh hoäi vaø ñaùnh giaù ñuùng möùc. Coøn nhöõng ñoùng goùp cuï theå cuûa anh thì voâ cuøng voâ taän, chæ ngöôøi laøm coâng taùc hoïc thuaät khi ñoïc, môùi thaáu trieät ñöôïc coâng ôn cuûa anh trong vieäc tìm hieåu thi ca.

Trong thô, moãi moät töø coù giaù trò rieâng, vaø aâm vang rieâng, tuyø thuoäc vaøo caùi voû aâm thanh vaø noäi dung ña nghóa, goïi laø noäi haøm cuûa noù. Beân caïnh ñoù, noù coøn chòu aûnh höôûng giao thoa veà ngöõ aâm vaø ngöõ nghóa cuûa nhöõng chöõ chung quanh. Ví duï nhö chöõ muøa giaøu aâm vang vaø coù nhieàu nghóa :Muøa OÅi, muøa Gioù Chöôùng, Ba Muøa, Muøa Heø Chieàu Thaúng Ñöùng, Muøa xöa, Ñaùy ñóa muøa ñi nhòp haøi haø ...Töø muøa do chöõ "vuï" tieáng Haùn, laø moät töø coå Haùn Vieät, coù tröôùc thôøi kyø Haùn Vieät theá kyû VIII - IX. Thôøi xa xöa ñoù, hai chöõ laø moät, theo Nguyeãn Taøi Caån : "vieát vuï ñoïc muøa" . Nhö vaäymuøacoù nghóa muøa maøng :

Veà sau, môùi theâm nghóa boán muøa, thôøi tieát, thôøi gian, khoâng gian vaø ñeøo theâm noäi dung tình caûm, u hoaøi hay hy voïng. Tieáng Anh, Phaùp season, saison, cuøng moät aâm vang thi caûm, coù leõ cuõng theo quy trình nhö vaäy. Nguyeãn Taøi Caån toû ra taâm ñaéc vôùi chuyeän vuï/muøa naøy neân thöôøng nhaéc ñi nhaéc laïi nguoàn goác trong nhieàu taùc phaåm. Vaø chuùng ta theâm ñöôïc moät kieán thöùc, hieåu saâu saéc hôn aâm vang cuûa chöõ muøa trong thi ca daân gian hay hieän ñaïi, hay trong nhöõng baøi haùt cuûa Vaên Cao : Töøng heïn muøa xöa ... , ngaøy muøa vui thoân trang..., khi gioù muøa thôm ngaùt....

* * *

Ñaây laø theå thô "hoài vaên" ñoïc quanh co ñi laïi ñeàu thaønh caâu, thaønh baøi ; ñaõ hoài vaên thì phaûi lieân hoaøn : laáy caâu cuoái baøi tröôùc laøm caâu ñaàu baøi tieáp theo, v.v. ...

Baøi thô laø moät "kyõ xaûo" cuûa Thieäu Trò, nhöng trong lyù thuyeát Thi Hoïc coù giaù trò ñaëc tröng : thô laø ngoân ngöõ daãm chaân taïi choã, khoâng theo tuyeán tính (lineùaire). Khi ñoïc leân thaønh tieáng thì dó nhieân phaûi theo thôøi gian nhö moïi lôøi noùi. Nhöng neáu chæ ñoïc baèng maét, thì töø ngöõ coù theå hoaùn chuyeån ngöôïc xuoâi. Valeùry ñaõ noùi ñaâu ñoù, ñaïi khaùi : vaên xuoâi laø ñi tôùi, thô laø khieâu vuõ (la poeùsie est aø la prose, ce que la danse est aø la marche), nghóa laø khua ñoâi chaân maø khoâng tieán tôùi ñaâu. Vaên xuoâi laø muõi teân phoùng veà phía tröôùc, thô laø ñöôøng kieám bieán hoaù khoâng cuøng, nhöng vaãn tieán thoaùi trong voøng troøn cuûa taàm tay.

Vaên xuoâi thaúng tôùi : "ta ñi tôùi treân ñöôøng ta böôùc tieáp" theo Toá Höõu ; thô thì laïi "lui ñoâi vai tieán ñoâi chaân, rieát ñoâi vai ngaõ ñoâi thaân" theo kieåu Vuõ Hoaøng Chöông. Thô laø loái "hoài vaên" ñi voøng ñeå trôû veà khôûi ñieåm. Kyõ xaûo cuûa Thieäu Trò, voâ hình trung, minh hoaï ñieàu naøy. Caøng lyù thuù hôn nöõa khi nghe Nguyeãn Taøi Caån laäp luïaân :

"Baûn thaân Thieäu Trò chöa hình dung heát toång soá caùc baøi coù theå coù, caùc khaû naêng hoài vaên lieân hoaøn coù theå coù. Ñaây laø ñieàu khoâng coù gì ñaùng laáy laøm laï, vì caùi chuyeän ngay taùc giaû maø cuõng khoâng töôûng töôïng heát ñöïôc taát caû caùc heä quaû cuûa saûn phaåm do mình saùng taïo, laø moät chuyeän raát deã xaûy ra, trong cuoäc ñôøi, trong khoa hoïc cuõng nhö trong ngheä thuaät "(tr. 353).

Ñaây laø lôøi Nguyeãn Taøi Caån noùi veà Thieäu Trò. Nay toâi "coùp" nguyeân si caâu vaên ñeå noùi veà anh, e raèng anh cuõng khoâng bieát caõi vaøo ñaâu. Daønh troïn moät ñôøi ngöôøi cho ngöõ hoïc, anh chæ lao taùc trong nhöõng chuyeân ñeà giôùi haïn trong ngheà nghieäp. Nay noùi raèng anh laø ngöôøi ngheä só ñaët nhöõng neàn moùng ñaàu tieân vaø thieát yeáu cho ngaønh Thi Hoïc lòch ñaïi, nôùi roäng thaønh neàn Thi Phaùp Vieät Nam hieän ñaïi, coù theå laøm anh ngaïc nhieân. Nhöng treân theá giôùi ñaõ coù nhieàu tieàn leä, nhö Propp, Jakobson, Kristeva, vaø bao nhieâu baäc thaày taøi danh khaùc.

Theo lyù thuyeát ngöõ hoïc, ta coù theå xem töøng maûnh ñoùng goùp cuûa Nguyeãn Taøi Caån nhö nhöõng ñoaûn ngöõ (syntagme), vaø toaøn boä tröôùc taùc cuûa anh nhö moättöø heä(paradigme) maø Thi Hoïc laø moät thaønh phaàn thieát yeáu. Trong caùc taùc phaåm ngöõ hoïc ñaàu tay, anh laø chuyeân gia veà ñoaûn ngöõ ; trong tröôùc taùc veà sau, anh ngao du giöõa nhöõng töø heä laøm neân neàn vaên hoïc vaø vaên hoaù daân toäc, trong töông quan höõu cô vôùi caùc nguoàn vaên hoaù cuûa caùc saéc toäc anh em, cuûa laân bang vaø theá giôùi. Töøng taùc phaåm laø Lôøi Noùi (parole), toaøn boä tröôùc taùc cuûa anh laøm neân Tieáng Noùi (langue).

Treân haønh trình ngöõ hoïc, Nguyeãn Taøi Caån ñaõ nhieàu laàn gheù laïi Beán Thô. Caøng cao tuoåi, anh döøng laïi caøng laâu hôn ; cuoái cuøng, nhöõng ñoaûn ñình tröôøng ñình laïi laøm neân duyeân phaän. Ngöõ Hoïc cuûa Thô, vôùi Nguyeãn Taøi Caån, ñaõ hoaù thaân thaønh Thô cuûa Ngöõ Hoïc.

Nghó cho cuøng, con ngöôøi laø toaøn dieän vaø duy nhaát, laøm ngheà gì, vaø sinh soáng ôû ñaâu, trong hoaøn caûnh naøo cuõng vaäy thoâi.

  

Ñaëng Tieán
Haø Noäi-Paris, Teát döông lòch 2002