Caùnh ñoàng baèng Baéc Boä phaúng lì tröôùc khi chaïy xoaûi ra bôø bieån, ôû rìa ñoâng baéc coù moät daõy nuùi chaën ñöùng nhö moät taám bình phong thieân nhieân, giöõa ñaùm nuùi loâ xoâ, ñoät khôûi moät ngoïn nuùi cao vuùt, söøng söõng, caây coái xanh rì, maây phuû haàu nhö suoát quanh naêm ngaøy thaùng, ñoù laø nuùi Yeân Töû ôû nôi giaùp giôùi Haûi Döông, Baéc Giang vaø Quaûng Yeân (cuõ), ñöôïc coi laø danh sôn cuûa mieàn Haûi Ñoâng xöa.

Nuùi Yeân Töû cao 1.068 meùt nay thuoäc thò xaõ Uoâng Bí (tænh Quaûng Ninh) caùch trung taâm thò xaõ 14km veà phía Taây Baéc. Chaëng ñöôøng haønh höông töø chaân nuùi leân ngoâi chuøa cao nhaát ôû khu Yeân Töû daøi gaàn 30km. Tröôùc heát, khi tôùi chaân nuùi theo moät loái moøn baïn reõ tay phaûi, ñang coøn trong caûnh raäm raïp ñaõ nghe thaáy tieáng nöôùc chaûy roùc raùch, ñoù laø suoái Giaûi Oan trong veo chaûy ngoaèn ngoeøo treân neàn ñaù cuoäi vaø soûi traéng. Vaøo muøa xuaân sau Teát khi tieát trôøi dòu maùt, röøng Yeân Töû naûy loäc ñôm hoa, khaùch thaäp phöông thuoäc nhieàu löùa tuoåi, trong nöôùc vaø ngoaøi nöôùc roän raøng ñoå veà Yeân Töû traåy hoäi, nhaém ñænh nuùi môø söông haêm hôû böôùc tôùi.

Heä thoáng chuøa thaùp Yeân Töû goàm 20 coâng trình lôùn nhoû taäp trung treân söôøn phía ñoâng cuûa ngoïn nuùi trong khu vöïc giôùi haïn bôûi suoái Vaøng phía taây vaø thaùc Töû phía ñoâng. Suoái vaø thaùc ñeàu xuaát phaùt töø ñoä cao 700m caïnh chuøa Vaân Tieâu, chaûy quanh co xuoáng chaân nuùi roài hôïp doøng vôùi nhau döôùi goác caây sung coå thuï vaø ñoå vaøo suoái Giaûi Oan. Ñöôøng ñi qua heä thoáng chuøa thaùp laø ñi trong röøng truùc, döôùi boùng tuøng, vôùi aâm höôûng roùc raùch khoâng cuøng cuûa suoái Vaøng, thaùc Töû. Vaõng caûnh Yeân Töû thaät söï laø moät cuoäc leo nuùi ñaày thuù vò. Nôi ñaàu tieân ta ñeán laø chuøa Giaûi Oan vôùi con suoái Giaûi Oan chaûy qua tröôùc chuøa, nöôùc trong nhö pha leâ. Tröôùc saân chuøa sum sueâ töøng khoùm loa keøn maøu hoaøng yeán chen laãn maøu traéng mòn, xung quanh chuøa coù 6 ngoïn thaùp, lôùn nhaát laø thaùp moä vua Traàn Nhaân Toâng , hai beân laø thaùp moä sö Phaùp Loa vaø sö Huyeàn Quang, toå thöù hai vaø thöù ba cuûa phaùi thieàn Truùc Laâm.

Chuøa Hoa Yeân vaø caùc chuøa xung quanh taïo neân quaàn theå kieán truùc chính cuûa khu Yeân Töû. Chuøa coù quy moâ lôùn nhaát vaø ñeïp nhaát cho neân coøn coù teân laø chuøa Caû, ñöôïc xaây döïng treân daûi ñaát hình caùnh sen bao quanh söôøn nuùi goàm hai phaàn : tieàn saûnh vaø haäu cung roäng khoaûng 150 m² thôø haøng chuïc pho töôïng lôùn toaøn baèng ñoàng, lôùn nhaát laø töôïng Traàn Nhaân Toâng ñaët ôû chính giöõa haäu cung, ngoài xeáp baèng treân ñaøi sen, veû maët khoâng gôïn chuùt traàn tuïc. Gian beân traùi chuøa, tröôùc tieàn saûnh treo moät quaû chuoâng lôùn ñuùc thôøi Leâ maït coù khaéc baøi minh haøng ngaøn chöõ noùi veà lòch söû phaùi thieàn Truùc Laâm. Xöa kia treân maët baèng chuøa Truùc Laâm coù laàu chuoâng, laàu troáng, am Thieàn ñònh, nhaø döôõng taêng, nhaø khaùch nay khoâng coøn. Beân phaûi chuøa laø suoái Ngöï Doäi (nôi vua taém), moät ñoaïn cuûa suoái Vaøng chaûy ngaàm trong nuùi ñeán ñaây voït ra thaønh moät ñöôøng cong laép laùnh aùnh baïc.

Ñeán chuøa Hoa Yeân vaøo buoåi chieàu taø, du khaùch ñaõ qua nöûa chaëng ñöôøng leo nuùi Yeân Töû, ñöôïc môøi nghæ chaân qua ñeâm taïi chuøa ñeå laáy laïi söùc saùng hoâm sau tieáp tuïc cuoäc haønh trình. Ñeâm ôû chuøa thaät kyø aûo, trong khoâng gian meânh moâng, vaêng vaúng tieáng suoái roùc raùch, tieáng truùc rì raøo, tieáng taéc keø thaûng thoát, ñaâu ñaây thoang thoaûng muøi höông phong lan, moäc mieân, tröùng gaø, hoa deû...

Töø am Ngoïa Vaân ñi leân con ñöôøng gaàn nhö döïng ñöùng. Sen ñaát moïc thaønh boàn trong nhöõng keõ ñaù ven ñöôøng, laù hoe vaøng, ram raùm vaø troøn xoe, hoa naêm caùnh, hoàng töôi vaø moûng, toûa muøi höông dòu nheï, lan traéng, lan tía moïc chen trong khoùm truùc, hoa loa keøn nôû roä, phong lan buoâng töøng chuøm vaøng hay traéng, doïc ñöôøng treân moãi quaõng ngaén coù moät caây vaïn tueá laù xanh thaém boán muøa. ÔÛ moät vò trí cheo leo hieän ra chuøa Baûo Saùi vôùi caùc töôïng ñoàng cuûa ba vò toå Truùc Laâm, phía sau chuøa laø am Ngoä Ngöõ vôùi beä ñaù hình chöõ nhaät, töông truyeàn ñaây laø nôi Traàn Nhaân Toâng haøng ngaøy naèm giaûng ñaïo cho sö Phaùp Loa, caïnh am laø gieáng Thieâng nöôùc trong vaét vaø caây gaïo lôùn thaân troøn cao vaø thaúng vuùt moïc beân gieáng, taøn xoøe roäng, muøa heø gaïo nôû hoa, taøn caây ñoû nhö vaàng löûa buøng leân maùi am, döôùi goác gaïo moät con coïp ñaù cao 60cm quyø hai chaân tröôùc nhìn vaøo am hieàn laønh vaø chaêm chuù nhö ñang nghe kinh.

Töø chuøa Giaûi Oan ñeán chuøa Baûo Saùi laø ñöôøng röøng, truùc, mai, giang baït ngaøn, moïc ken daøy, thaúng taép, maùi laù raäm raïp, möôït maø phuû quanh caùc maùi chuøa, ñænh thaùp vaø ruû xuoáng hai beân loái ñi. ÔÛ ñaây ngoaøi nhieàu loaïi truùc thöôøng thaáy coù loaïi truùc hoùa roàng thaân vaøng ñaäm, ñoát choã thöa choã mau, goác troài leân maët ñaát uoán cong vôùi boä reã daøy vaø xoaên töïa ñaàu roàng. Veà muøa xuaân, döôùi nhöõng côn möa buïi, caùc loaïi maêng baät leân töø lôùp ñaát aåm öôùt phuû ñaày laù muïc : maêng giang maäp maïp, maêng truùc vaøng aùnh, maêng mai maûnh deû, taát caû ñeàu moïc thaúng, nhoïn hoaét laøm cho röøng Yeân Töû treû laïi, ñaày söùc soáng sau muøa khoâ hanh laïnh leõo. Röøng truùc laø saûn phaåm voâ taän cuûa Yeân Töû, töôïng tröng cho sinh löïc deûo dai vaø veû ñeïp thanh baïch cuûa thieân nhieân, coù leõ vì vaäy Traàn Nhaân Toâng ñaõ laáy teân Truùc Laâm ñaët teân cho phaùi thieàn do oâng saùng laäp. Laøm baïn vôùi truùc, mai, giang laø caùc loaøi chim. Chieàu chieàu khi hoaøng hoân xuoáng, voâ vaøn cu xanh, cu ñaát, chaøo maøo, caø cöôõng,coø löûa, chích choøe... bay veà nguû, ñaäu rôïp röøng truùc, keâu chao chaùc, inh oûi.

Coång Trôøi, Chôï Trôøi, Hoà Sen (baèng ñaù) naèm cheânh veânh doïc ñöôøng. Coång trôøi laø nôi con ñöôøng luoàn qua giöõa hai vaùch ñaù, ñi tieáp vaøi traêm meùt, treân söôøn nuùi luùp suùp caây daïi thaáy ñoät ngoät hieän leân trong maøn söông môø aûo moät nhaø sö maëc aùo thaâm hai tay chaép tröôùc ngöïc ñöùng laëng leõ nhìn ra loái ñi nhö ñang caàu nguyeän. Ñoù laø moät maûng ñaù cao 3,5m töông truyeàn laø töôïng sö An Kyø Sanh tu haønh ñaéc ñaïo vaø hoùa thaønh phaät ñaõ nhaäp vaøo maûng ñaù naøy. Döôùi chaân töôïng coù am nhoû. Vuøng choùp nuùi Yeân Töû laø moät saøn ñaù nguyeân khoái hình caùnh quaït, nghieâng töø taây sang ñoâng. Chuøa Ñoàng ôû treân moâ ñaù cao nhaát vaø khaù baèng phaúng nhö caùi choát cuûa chieác quaït. Caïnh chuøa coù moät phieán ñaù roäng phaúng phiu, ñoù laø Baøn côø tieân. Ñieàu kyø laï laøm cho ta söûng soát khi ñaët chaân leân saøn ñaù khoång loà cuûa vuøng choùp nuùi aáy laø söï hieän dieän cuûa moät röøng suù loäng nguyeân sinh vaø nhöõng khoái ñaù in ngaán soùng, laùc ñaùc trong moät soá hoác ñaù coù voû haø, voû soø. Nhö theá laø ôû ñoä cao 1.068m cuûa choùp nuùi chon von ta laïi gaëp hình aûnh cuûa bieån caû ! Röøng suù loäng chieám treân 2/3 beà maët cuûa saøn ñaù vôùi dieän tích haøng ngaøn meùt vuoâng. Suù ôû ñaây cuõng gioáng loaïi suù  moïc ven baõi bieån, nhöng laø suù coå thuï cao chöøng 2m goác to troøn, suïn xuoáng, ngoïn thaét laïi, cong queo, caønh saàn suøi, löa thöa vaøi chieác laù cöùng nhoû, chim veït moû ñoû ñuoâi xanh töø trong röøng suù bay vuùt ra keâu cheo cheùt. Caïnh meùp röøng suù doïc theo loái leân chuøa coù nhieàu khoái ñaù laï, vuoâng vöùc nhö ñöôïc gheø ñeõo, xeáp noái tieáp caïnh nhau. ÔÛ caùc khoái ñaù naøy ñeàu coù nhöõng ñöôøng loõm noâng, roäng, nhaün thaúng taép vaø ñeàu caùch maët treân moät quaõng baèng nhau, ñoù laø nhöõng ngaán soùng. Ngaán soùng treân caùc khoái ñaù vaø röøng suù loäng ôû treân choùp nuùi Yeân Töû cho thaáy raèng caùch ñaây haøng traêm trieäu naêm nôi naøy coøn laø maët baèng ven bieån.

Ñöùng söøng söõng caïnh röøng suù loäng vaø tröôùc cöûa chuøa Ñoàng laø bia Phaät, moät vaùch ñaù thieân nhieân cao 3,5m, roäng 2m coù khaéc chöõ " Phaät " cao 60cm.

Rôøi chuøa Ñoàng ñeå xuoáng nuùi, du khaùch coøn ngaån ngô tieác maõi caûnh trí thaàn tieân vôùi daøn nhaïc thieân nhieân vó ñaïi vaø nhaïc cuï laø ñaù nuùi, vaø nhaïc coâng laø gioù bieån...
 

Leâ Vaên Haûo