|
Nguyeãn Tuaân |
 Coám
laøng Voøng noåi tieáng khaép Haø Noäi. Tröôùc thôøi kyø chieán
tranh tieáng thôm cuûa coám laøng Voøng truyeàn ñöa vaøo ñeán
Thanh Ngheä, ñeán Hueá Quaûng, ñöa xuoáng Nam Ñònh, Haûi Phoøng
vaø vaøo thaáu ñeán Saøi Goøn Nam Boä. Moãi naêm cöù thaáy gioù
muøa thu noåi soùng treân ñoàng luùa mieàn Baéc laø nhieàu ngöôøi
laïi nhaéc ñeán coám Voøng - Caùi moùn quaø thoå ngôi thôm laønh
cuûa ruoäng luùa neáp ngoaïi thaønh thuû ñoâ. Nhöõng caây saáu
ñöùng ñöôøng cuûa Haø Noäi maø baét ñaàu loäp boäp ruïng xuoáng
nhöõng traùi saáu chín caây thì treân væa heø Haø Noäi cuõng baét
ñaàu hieän ra caùi hình aûnh ngöôøi gaùnh coám ñi baùn rong. Traùi
vôùi thoùi thöôøng cuûa haøng rong, gaùnh coám cöù eâm aû maø ñi,
ngöôøi baùn coám khoâng caát tieáng rao haøng. Hình thuø ngöôøi
gaùnh coám cuõng phaàn naøo gôïi leân caùi phaåm chaát cuûa thöù
quaø giaûn dò thôm thaûo hieàn haäu, vöøa chaéc chaén vöøa tinh
teá. Ñöùng treân ban coâng nhìn xuoáng, ñöùng trong ngoõ hoaëc
ñöùng trong quaày haøng nhìn ra, maø nhaän ñöôïc gaùnh coám thì
khaéc goïi laáy maø mua. Caùi gaùnh coám Voøng coå truyeàn ñaõ quen
quaù ñi roài vôùi con maét cuûa nhieàu ngöôøi ñaõ cheát ñi soáng
laïi nhieàu laàn vôùi Haø Noäi. Ai maø laàm ñöôïc caùi gaùnh coám
Voøng coù caùi ñoøn gaùnh dò thöôøng moät ñaàu thaúng moät ñaàu
cong vuùt leân nhö caùi ngoïn chieác hia tuoàng Bình Ñònh. Caùi
ñoøn gaùnh coå truyeàn aáy laø caû moät thaân tre ñaùnh caû goác,
ñaàu cong chính laø caùi phaàn goác caây maø coù khi phaûi choïn
haøng chuïc buïi tre môùi tìm ñuùng ñöôïc moät chieác ñoøn gaùnh
coám vöøa yù. Cho neân ñaõ coù nhöõng caùi ñoøn gaùnh cong truyeàn
ñi vai ngöôøi naøy ñeán vai ngöôøi khaùc coù haøng maáy ñôøi
lieàn. Trong thuùng laø coám, treân maët thuùng laø moät boù coïng
rôm töôi coøn xanh maøu maï, vaø nhöõng taäp laù sen Hoà Taây. |
 Ñaõ
bao naêm nay nhö theá. Moãi laàn Hoà Göôm laên taên aùnh vaøng naéng
thu, moãi laàn nhöõng choøm maây muøa thu daõy Ba Vì va daõy Tam Ñaûo
soi vaøo loøng soùng Hoà Taây, thì (ba möôi saùu) phoá phöôøng Haø
Noäi laïi thaáy xuaát hieän caùi boùng daùng eâm aû cuûa ngöôøi
gaùnh coám Voøng tieán vaøo theo ñöôøng cöûa oâ Caàu Giaáy. Luùc
naøy cuõng laø luùc khaép nôi nôi, naéng muøa thu ñang vaãy nhöõng
ñoám tröùng cuoác vaøo moïi traùi chuoái tieâu ñang vuoát cong
leân caùi maøu vaøng ngoït, vaø naéng muøa thu cuõng ñang laøm boùng
leân caùi maøu ñoû hoå phaùch bay phaán cuûa nhöõng quaû hoàng
tröùng cuõng ñang veånh heát caû tai hoàng leân. Khoâng hieåu ñaây
laø söï daøn xeáp cuûa muøa thu Vieät Nam hay laø söï heïn hoø cuûa
thôøi traân phaåm quaû maø chuoái tieâu tröùng cuoác laïi hay gaëp
muøa coám vaø coám laïi gaëp hoàng tröùng. Chaát noù aên yù vôùi
nhau maø maøu saéc noù coøn gaén boù vôùi nhau hôn nöõa. Ñaây quaû
laø caùi dieãm phuùc cuûa ngöôøi hoïa só veõ tranh tónh vaät göûi
vaøo vaät voâ tri taát caû noãi nieàm voâ cuøng bieát ôn cuûa mình
ñoái vôùi ñaát nöôùc giaøu töôi, ñoái vôùi löôïng caû cuûa
ñaát nöôùc ñang ban loäc phuùc cho cuoäc soáng cuûa luùa cuûa
quûa cuûa con ngöôøi. Ai khoù taùnh vaø caàu kyø maøu saéc cöù
noùi gì thì noùi nhöng theo toâi caùi maøu xanh cuûa coám Voøng laø
thöù maøu xanh ñeïp hôn caû caùi maøu xanh cuûa ngoïc thaïch. Coám
xanh ñaäm aáy maø laïi laø laù sen xanh phaán laøm ñóa ñöïng caøng
thaáy mình cuøng taïo vaät sao maø noù chan hoøa caûm thoâng ñeán
ñöôïc nhö theá. Coám rôøn leân moät nieàm vui baát taän xanh,
maø treân maët ñoù laïi cho chaèng leân moät muùi laït chöõ thaäp
nhuoäm ñoû caùnh sen ñeå göûi ñeán ngoõ nhaø ngöôøi yeâu, ñeå
ñaët treân baøn tieäc cöôùi, ñaùm hoûi thì quaû caùi maøu xanh
thaät laø maøu cuûa nguyeän voïng haïnh phuùc.
Toâi veà laøng coám, nhaø chò haøng coám ñang giaõ coám, meït caùm coám ñaõ ñaày leân. Caùm cuûa coám troâng cuõng coù khaùc thaät. Saïch seõ, ngon laønh, aáp baøn tay vaøo thaáy mòn nhö moät thöù reâu ñaù töôi coù theå aên soáng ngay ñöôïc. Caùm coám boác leân muøi thôm ngaøo ngaït hôn caû thöù gaïo taùm thôm. OÂng thôï giaõ coám, buoâng moû chaøy ñoù maø ñuøa luoân raèng caùm coám naøy maø laøm moài caâu caù ôû nhöõng khoaûnh ao muøa thu thì phaûi bieát? Toâi nhö ngöûi thaáy gioù muøa thu ñang hoøa vaøo ñaây moät muøi beøo nhaït. Ngoaøi saân ñoâi vòt ñang co chaân leân maø nguû tröa. Con ngoãng ñang giaáu ñaàu vaø moû vaøo caùnh. Beân beå nöôùc möa con meøo möôùp cuõng lim dim döôùi giaøn hoa lyù. Vòt, ngoãng, meøo ñeàu töø töø môû maét. Nhieàu nhaø cuøng noåi nhòp chaøy giaõ coám. Tieáng chaøy giaõ coám thanh thôm, nheï hôn tieáng chaøy giaõ boät, giaõ gaïo, giaõ voû ñoù boät ñoù ôû ven soâng Toâ Lòch phía Böôûi döôùi kia. Nhòp chaøy coám cuõng nhanh hôn nhòp chaøy giaõ gaïo. Toâi nhích laïi caùi coái ñaù nhaän ra moû chaøy giaõ coám coù khaùc moû chaøy giaõ gaïo vaø caàn chaøy coám ngaén hôn caàn chaøy giaõ gaïo. Chò haøng coám laïi cöôøi:"Coái naëng, chaøy nheï, ñoøn gaùnh cong, aáy laø ngheà laøng chuùng toâi ñaáy!" Chò vöøa xô coám saûy coám vöøa noùi veà ngheà :"Coám ngoïn noù daøy mình hôn coám ñaàu nia. Coám laøng Voøng vaãn moûng hôn coám Meã Trì. Meã Trì xöa kia sang giaõ coám thueâ beân naøy, roài bieát ngheà nhöng chöa tinh. Ta voán hay giaáu ngheà. Boá meï chæ truyeàn laïi cho con daâu chöù khoâng truyeàn cho con gaùi. Nhöng roài ñaây ta tieán leân hôïp taùc hoùa caùc ngheà, chaéc ngheà coám cuõng khoâng ai giaáu ai nöõa nhæ ?" Chò xuoáng beáp dôõ leân meû neáp choàng vöøa rang xong ñôïi noù nguoäi roài laïi giaõ tieáp. Beân meït coám caâu chuyeän ngheà laïi noái tieáp theâm: -
"Cöù giaõ xong moät löôït laïi saûy. Coám ñaàu muøa ngon hôn
vì noù moûng nhaát. Rang maø gioøn quaù, giaõ noù ñôùn ra caùm heát.
Môùi rang xong chöa nguoäi maø giaõ thì noù dính. Phaûi giaõ nheï
vaø nhanh chaøy, khoâng noù söõa haït neáp noù beát laïi. Laøm coám
caû nhaø vaát vaû vaø toán coâng hôn laøm khung cöûi. Phaûi giaõ
ñuû baûy löôït. Giaõ khoâng ñuû löôït, giaõ voäi noù ñoû coám
leân. Ñuû baûy löôït, coám môùi saïch môùi xanh, môùi ñeïp
maët coám. Laøm coám khoâng theå soát ruoät ñöôïc".
|
 Toâi
gaät ñaàu vaø xin pheùp nghó theâm raèng giaõ coám cuõng laø moät
ngheä thuaät, vaø taát caû caùi gì laø ngheä thuaät ñeàu laø khoâng
soát ruoät ñöôïc. Ngöôøi saûn xuaát coám khoâng ñöôïc pheùp
soát ruoät maø caû nhöõng ngöôøi quen boû coám vaøo moàm nhö
chuùng ta cuõng khoâng ñöôïc soát ruoät. Neáu soát ruoät thì neân
choïn thöù quaø khaùc. Ngöôøi ta thöôøng baûo noùi phaûi coù nghó
aên phaûi coù nhai. AÊn coám phaûi nhai kyõ nhai laâu, phaûi kieân
nhaãn ít nhieàu thì môùi thaáy ñöôïc caùi tính neát quí hoùa
cuûa haït neáp bao töû. Toâi cuõng khoâng daùm ñi quaù caâu chuyeän
vaø lyù thuyeát maø toång qui raèng caùi anh tieåu tö saûn muoán
chöõa caùi caên baûn beänh soát ruoät coá höõu thì neân aên coám,
thì phaûi taäp aên coám. Toâi khoâng noùi theá maø toâi noùi raèng
coám khoâng phaûi laø thöù aên cuûa nhöõng ngöôøi hoäc toác nuoát
chöûng. Ñang noùi veà aên coám phaûi nhai kyõ baø cuï haøng xoùm
vöøa sang cuõng baét vaøo chuyeän. Vaø cuï lieàn keå cho nghe veà
ngheà coám trong hoài ñoàng ruoäng laøng Voøng chöa ñöôïc giaûi
phoùng khoûi tay ñeá quoác chieám ñoùng, ruoäng luùa laøm coám
loá nhoá leân nhöõng loâ coát ñòch. Baø cuï vöøa cöôøi hoùm
hænh vöøa taû laïi caùi caûnh boïn giaëc aên coám Voøng vaø cöôùp
coám Voøng - "Thöôøng thöôøng trong nhaø laøm coám, buoåi saùng
ñeàu coù naém coám chim cho treû con noù laøm thöù quaø aên saùng.
Sôùm noù aäp vaøo thaáy naém coám chim cuûa treû em, laø boác boû
vaøo moàm nuoát chöûng. Buoåi chieàu ñang giaõ coám maø noù aäp
vaøo thì môùi giaõ ñeán löôït moät chöa saïch traáu noù cuõng
boác boû vaøo moàm. Vöøa nuoát vöøa quaùt vöøa baén qua ngoõ qua
maùi nhaø. Roài noù chöûi chaøy coái nhaø naøy nhaø kia laøm oàn aøo
noù khoù canh gaùc, noù coøn vu cho laøng naøy ñònh "nhaïi tieáng
suùng moû chìa cuûa treân ñoàn".
Gioïng baø cuï chuyeån töø choã haøi
höôùc sang ngheïn ngaøo:..."Noù ñoùng quaân ñoùng boát ôû ngay phuû
Hoaøi cuõ, ôû ngay choã ñình, ôû phoá Voøng. ÔÛ boát Mai Dòch,
ôû boát Phuù Myõ caùch ta ñaây moät caùnh ñoàng kia kìa. Ngay giöõa
laøng giöõa loái xoùm laø boát höông duõng. Ñang gaët noù quaây
khoâng cho gaët. Theá laø nghæ laøm. Ñöa coám ñi Haø Noäi phaûi
traùnh caùi boát Caàu Giaáy ñi voøng loái Coùt loái Laùng, ñaøn
baø con gaùi phaûi ruû nhau ñi töøng ñoaøn ñoâng sôï noù cöôùp
noù hieáp. Phaûi veà chôï sôùm, phaûi ñi chôï tröa. Saùng baïch
nhaät ñaõ laâu noù cuõng chöa môû coång boát. Coám cöù ñoùng gaùnh
maø chôø. Coám thôøi chieám ñoùng laø coám oâi. Khoâng nhöõng oâi
maø coøn dính khoái laø maùu nöõa. Laøng Voøng cuõng bò noù cuoác
haàm, baén maát boán chuïc ngöôøi. Nhieàu gia ñình boû ngheà
chaïy baït vaøo Böông vaøo Caán, vaøo So Soû Doùt Deùt. Taûn cö
roài nhôù laøng, nhôù ngheà cuõ, nhôù rang neáp rang thoùc, nhöng
khoâng coù noài khoâng coù coái. Laïi khoù nhaát laø thieáu maát
thoùc gioáng ".
Ngoài
beân meït coám môùi giaõ xong, toâi ñaõ coù dòp ñöôïc roäng theâm
kieán vaên veà gioáng luùa neáp vaø ngheà laøm coám. Neáp laøm coám
ra nhieàu gioáng thaät, vaø phaûi ñaët mua raûi raùc ôû nhieàu
caùnh ñoàng, nhieàu khi khoâng phaûi ñoàng laøng. Naøo laø neáp
sôùm Baéc neáp sôùm ta, neáp Phuøng, neáp Chaåm, neáp moä. Cuoái
muøa coám laø thöù neáp duït, vaø ngon nhaát vaãn laø thöù neáp
hoa vaøng. Neáp saép chín ñeå gaët thì tröôùc ñoä möôi ngaøy
laø ñuùng vaøo dòp ñi caét töøng boâng veà laøm coám. Caây luùa
lôùn leân roài troå hoa, hoa keát haït, töø luùa con gaùi luùa daäy
thì roài troå ñoøng, maø ñaäu söõa ngaäm haït roài thaønh traét
vaø caùi haït luùa tuoát töøng boâng veà maø rang maø giaõ thaønh coám
chính noù laø haït thoùc bao töû vaäy. Nhöõng naêm haïn haùn thieáu
nöôùc, haït neáp bao töû bao giôø cuõng nhaït nheõo hôn naêm möa
gioù thuaän hoøa. Ngaøy ñaàu muøa cuûa coám laø khoaûng raèm thaùng
baûy ta. Tröôùc ñaây ngöôøi laøng coám hay tin vaøo thoå ñòa
thaønh hoaøng. Thöôøng cöù vaøi gia ñình ruû nhau söûa chung moät
leã ñôm chung moät maûnh coám môùi ñöa ra leã ñình. ÔÛ ñình
laøng coù ñeøn höông nghi nguùt. Ngaøy vui nhaát vaø ngon ñaäm nhaát
cuûa coám töùc laø dòp teát trung thu, söõa haït neáp bao töû
gaëp kyø giaêng troøn neân chaát nhöïa ñöôøng thaät laø ngoït
ñoïng vaø deûo quaùnh.
|
 Tính
trung bình, moãi gia ñình laøm moät ngaøy ñöôïc möôøi hai meû
töùc laø möôøi hai meït coám, caân leân, ñöôïc khoaûng moät yeán
coám. Gia ñình naøo laøm gioûi thì ñöôïc ñoä boán yeán. Baùn
leân phoá, caùc chuû hieäu baùnh thuû ñoâ ôû Haøng Ñöôøng, Haøng
Than, Haøng Caân, Haøng Thuoác Baéc mua töø haøng naêm saùu taï quaây
coùt xaáy khoâ ñoùng chum ñoùng kieäu ñeå laøm baùnh daàn quanh
naêm. Laøng coám nhoän nhòp nhaát laø suoát moät muøa thu. Trong
moät ngaøy haøng coám vui nhaát laø töø quaù tröa giôû ñi. Cöù
phaùt thanh xong buoåi tröa, laø tieáng chaøy giaõ coám nhaø naøy,
nhaø noï nghe ñaõ ñeàu tai. Thöôøng laøm cho tôùi cuoái canh moät
ñaàu canh hai. Gaëp ngaøy tuaàn ngaøy raèm thì thöùc khuya hôn.
Coám laøng Voøng xanh rôøn nhöng maø khoâng phaûi laø nhuoäm nhö
nôi khaùc. Laøm xong roài chæ coøn hoà töùc laø vaûy nöôùc, treo
coám leân ñaàu quang, chôø giôøi saùng laø ñöa vaøo cöûa oâ Haø
Noäi.
Nhöng
trong moät ngaøy caùi giôø giaõ coám ñoâng vui nhaát vaãn laø caùi
giôø maø naéng muøa thu cheânh cheách treân nhöõng haøng caây soøi
xeáp haøng beân loái vaøo laøng coám. Luùc naøy nhaø naøo cuõng luïc
tuïc ôû caùc chôï keùo veà ñoâng ñuû. Caû laøng coù ñoä moät
traêm hai möôi caùi coái giaõ coám. Nhòp chaøy cuûa traêm hai möôi
caùi coái coám nghe daèm daèm vang vang caû moät vuøng trôøi phía
taây ngoaïi thaønh Haø Noäi. Vaøo ñuùng muøa thì luùc nhaù nhem ôû
laøng coám khoâng bao giôø coù nghóa laø buoàn vaø xa vaéng. Nhö
cuõng quyeán luyeán vôùi caùi vui lao ñoäng saûn xuaát, aùnh naéng
ñaõ ngang taàm goác soøi roài maø vaãn chöa chòu taét. Chieàu
thu laøng Voøng vaãn daøi hôn deành daøng hôn ôû baát cöù ñoàng
muøa khaùc khaùc naøo. Vaøo nhöõng naêm muøa thu theâm moät thaùng nhuaän
aâm lòch laøm cho muøa coám doâi theâm ngaøy ra ñeán taän ñaàu
thaùng möôøi treân nhöõng haøng caây soøi saép ñoû laù, thì buoåi
hoaøng hoân treân ñoàng coám coøn theâm nhöõng veû kyø dieäu hôn
nöõa. Nhöõng veät tô giôøi taø taø treân luõy tre treân daëm soøi
gioáng heät nhö nhöõng laøn khoùi ban chieàu bay ngang caét ngang
vaøo söông hoâm ñang xuoáng nhanh. Laéng tieáng chaøy muøa coám
giaõ neáp bao töû nhöõng ngaøy taän thu nghe noù quyeän haún vaøo
veät tô giôøi, vaø nhoi nhoùi thoâi thuùc vaøo caûm xuùc nhö moät
söï traùch moùc thaân maät naøo cuûa ai ñaây.
|
|
OÂng
cuï giaø laøm nhieàu coám nhaát ôû laøng Coám coù keå laïi cho
nghe veà coám laøng Voøng tröôùc ñaây baùn thaúng vaøo ñeán Saøi
Goøn vaø thöôøng coù baøy baùn ôû chôï Beán Thaønh trong aáy. Nguyeân
laø coù moät baø cuï baùn haøng taïp hoùa vaø thöïc phaåm queâ ôû
mieàn Baéc. Nhöõng ngöôøi Baéc soáng laâu ngaøy ôû Nam thöôøng
nhôù thöùc aên Baéc ra chôï nhôø baø cuï Nhì ñoù buoân coám Voøng
vaøo maø baùn ñeå cho baø con ñôõ nhôù caùi höông vò cuûa haït
luùa neáp caùnh ñoàng ngoaøi ta. Theá roài coám Voøng coù dòp ñi
taøu bieån taøu toác haønh boán möôi tieáng ñoàng hoà töø Haø
Noäi vaøo Saøi Goøn. Toâi lieàn nghó ngay ñeán caùi caûnh töôïng
sum sueâ laøm aên trong töông lai gaàn ñaây hai mieàn quan heä bình
thöôøng Nam-Baéc, roài coù taøu bay daân duïng thì Haø Noäi-Saøi
Goøn chæ maát ba-boán tieáng ñoàng hoà, coù theå sôùm ñi chôï
Baéc chieàu veà chôï Nam. Caùi ngaøy aáy, quaø coám laøng Voøng,
meû coám töôi mieàn Baéc seõ thaáu ñeán baøn tay ngöôøi baïn
mieàn Nam taän Saøi Goøn, luïc tænh, caùi laù sen boïc ngoaøi vaãn
chöa khoâ gioøn vaø haït coám vaãn coøn töôi deûo nhö moät lôøi
môøi dòu ñaäm thôm thaûo.
Laïi
nhôù muøa coám Voøng naêm ngoaùi, moät baø maù taäp keát Nam Boä
cuõng keå cho nghe veà coám gieïp mieàn Nam. Noù khoâng xanh nhö
ngoaøi Baéc, nhöng noù traéng bong, quanh naêm luùc naøo cuõng coù laøm
ôû vöôøn ôû chôï, laøm thaønh ra baùnh uù, baùnh teùt, vôùi nöôùc
döøa vaø nhaân khoâ döøa ñoã xanh chuoái chín.
|
|
Thöïc
ra khoâng phaûi chæ rieâng mieàn Baéc môùi coù coám vaø mieàn Baéc
chæ rieâng laøng Voøng môùi coù coám. Ngay quanh thuû ñoâ ngoaøi
coám Voøng coøn coù coám Meã Trì, coám Luû. Khaép nöôùc ta, ôû
ñaâu coù luùa neáp laø ôû ñoù coù coám, laø ôû ñoù laøm coám. ÔÛ
Baéc cuõng nhö ôû Nam, ôû ñoàng baèng cuõng nhö mieàn nuùi moãi
haït coám moãi nôi ñeàu coù höông vò thoå ngôi cuûa trieàn
ruoäng cuaû caùnh ñoàng nôi aáy. Coøn nhôù nhöõng naêm khaùng chieán,
coù vaøi dòp ñöôïc aên quaø coám treân nhöõng nhaø saøn chieán
khu cuûa anh chò em ngöôøi Taøy. Ngoài beân beáp löûa ñeâm thu
nhaø saøn nhìn giaêng chieán ñòch qua nhöõng maùi laù röøng töôi
Vieät Baéc maø nhai nhöõng caùnh coám traéng ñoàng ngöôïc, sao
maø thaáy noù daït daøo vôùi höông luùa cuûa nhöõng vaït ruoäng
baäc thang quanh chieán khu.
Thô Thoâi Höõu coù nhöõng caâu coám röøng : "Ñeâm giaêng chaøy ñaäp vang thoân baûn,
|
[ Trôû Veà ]