Baøn v(ccc) s¿ hi nhÆp cûa PhÆt giaùo

Chim Vieät Caønh Nam            [ Trôû Veà ]          [ Trang chuû ]

Baøn veà söï hoäi nhaäp cuûa Phaät giaùo
vaøo neàn vaên hoùa Vieät Nam

Minh Chi

I - Baøn veà khaùi nieäm hoäi nhaäp vaên hoùa.

Cho pheùp toâi, tröôùc heát döøng ôû khaùi nieäm vaø töø ngöõ "hoäi nhaäp vaên hoùa". Ngöôøi phöông Taây, Anh vaø Phaùp ñeàu duøng töø töông ñöông cuûa hoï laø acculturation, theo nghóa moät daân toäc naøy, thöôøng laø laïc haäu hôn, tieáp thu neàn vaên hoùa cuûa moät daân toäc khaùc, thöôøng laø tieân tieán hôn. Trong khaùi nieäm hoäi nhaäp vaên hoùa, chuû yeáu laø moät neàn vaên hoùa ngoaïi lai (hay laø nhöõng yeáu toá cuûa neàn vaên hoùa ñoù) du nhaäp hay xaâm nhaäp vaøo neàn vaên hoùa baûn ñòa, ñeán möùc nhö laø nöôùc vôùi söõa.
Nöôùc hoøa vôùi söõa, ñeán noãi khoâng theå phaân bieät ñöôïc ñaâu laø nöôùc, ñaâu laø söõa, ñoù laø moät aûnh duï Phaät giaùo, ñöôïc duøng ñeå noùi Taêng chuùng soáng hoøa hôïp vôùi nhau, ñoaøn keát vôùi nhau, nhö caùc boä phaän gaén lieàn vôùi nhau trong moät cô theå thoáng nhaát.
Nhöõng yeáu toá cuûa neàn vaên hoùa ngoaïi nhaäp cuõng phaûi ñöôïc nhö vaäy, nghóa laø chuùng phaûi ñöôïc neàn vaên hoùa baûn ñòa haáp thuï ñeán möùc chuùng trôû thaønh nhöõng boä phaän caáu thaønh thaät söï cuûa neàn vaên hoùa baûn ñòa, khoâng khaùc gì da thòt xöông maùu cuûa cô theå vaên hoùa baûn ñòa. Coù hai ñieàu kieän cho moät söï haáp thuï hoaøn haûo nhö vaäy: Moät laø phaûi coù thôøi gian. Hai laø, nhöõng yeáu toá vaên hoùa ngoaïi nhaäp ñoù, qua thöû thaùch cuûa thôøi gian ñaõ chöùng toû roõ raøng laø khoâng coù haïi, maø raát coù lôïi cho söï cuûng coá vaø phaùt trieån moïi maët cuûa coäng ñoàng daân toäc tieáp thu nhöõng vaên hoùa ñoù.
Toâi nghó raèng Phaät giaùo, töø AÁn ñoä hay töø Trung Hoa du nhaäp vaøo Vieät Nam, ñaõ coù ñaày ñuû ñieàu kieän ñeå thaønh töïu moät söï hoäi nhaäp thaät söï vaøo neàn vaên hoùa Vieät Nam, vaøo cuoäc soáng cuûa daân toäc Vieät nam, theo ñuùng noäi dung cuûa khaùi nieäm hoäi nhaäp nhö toâi ñaõ trình baøy ôû ñoaïn treân.
Veà ñieàu kieän thôøi gian, thì nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát, Phaät giaùo Vieät Nam coù moät beà daày lòch söû hôn 18 theá kyû, moät thôøi gian ñuû daøi ñeå daân toäc Vieät Nam thöû thaùch, choïn loïc trong ñaïo Phaät nhöõng gì phuø hôïp nhaát cho söï cuûng coá vaø phaùt trieån cuûa daân toäc Vieät Nam. Trong hôn 18 theá kyû ñoù, coù hai thôøi kyø laø trieàu ñaïi nhaø Lyù (1010-1225) vaø trieàu ñaïi nhaø Traàn (1225-1400), ñaïo Phaät ñöôïc xem laø quoác giaùo, heä tö töôûng chuû ñaïo cuûa hai thôøi kyø ñoù laø Phaät giaùo, khoâng phaûi laø Nho giaùo. Ñoù cuõng laø hai thôøi kyø vaên trò vaø voõ coâng huy hoaøng nhaát, oanh lieät nhaát cuûa lòch söû phong kieán nöôùc ta. Döôùi ñôøi Lyù, quaân daân ta hai laàn ñaùnh Toáng thaéng lôïi, döôùi ñôøi Traàn, hoïa xaâm laêng töø phöông Baéc coøn nguy hieåm hôn, nhöng quaân Nguyeân Moâng ba laàn tieán coâng nöôùc ta, caû ba laàn ñeàu thaát baïi thaûm haïi. Thöïc teá lòch söû ñôøi Lyù vaø ñôøi Traàn buoäc chuùng ta phaûi xeùt laïi nhöõng nhaän ñònh thieáu caên cöù Phaät giaùo laø chaùn ñôøi, coù taùc duïng ru nguû, meâ hoaëc, ngu daân, tieâu cöïc, khuyeán khích söï chaây löôøi v.v...

II - Söï hoäi nhaäp vaên hoùa theå hieän qua töø ngöõ.

Trong kho töø ngöõ nöôùc ta, coù nhieàu töø ngöõ moïi ngöôøi ñeàu duøng keå caû nhöõng ngöôøi ít hoïc, nhöng khoâng phaûi soá ñoâng bieát ñöôïc ñoù laø nhöõng töø ngöõ nguoàn goác Phaät giaùo.
Thí duï: Toäi nghieäp, laø töø ñaàu löôõi chuùng ta, moãi khi thaáy moät ngöôøi gaëp tai naïn baát ngôø. Theo ñaïo Phaät, toäi nghieäp laø toäi cuûa nghieäp, do nghieäp taïo ra töø tröôùc, daãn tôùi tai naïn hay söï coá hieän nay. Theo thuyeát nghieäp cuûa ñaïo Phaät thì khoâng coù moät hieän töôïng hay söï coá, tai naïn naøo saåy ra laø ngaãu nhieân hay tình côø, maø chæ laø keát quaû taäp thaønh cuûa nhieàu nguyeân nhaân taïo ra töø tröôùc. Nhöõng nguyeân nhaân ñoù (saùch Phaät goïi laø nhaân duyeân) khi chín muøi, thì ñem laïi keát quaû. Moïi ngöôøi ñeàu noùi toäi nghieäp, nhöng khoâng phaûi nhieàu ngöôøi bieát ñöôïc ñoù laø moät töø ngöõ noùi leân moät chuû thuyeát raát caên baûn cuûa ñaïo Phaät: Thuyeát nhaân quaû baùo öùng. Thuyeát ñoù cuõng ñi saâu vaøo nhaän thöùc daân gian vôùi nhöõng caâu chaâm ngoân nhö: ôû hieàn gaëp laønh, gieo gioù gaëp baõo v.v...
hay laø caâu cuûa nhaø Nho
"Tích thieän chi gia, taát höõu dö khöông
Tích aùc chi gia, taát höõu dö öông"
Nghóa laø:
Nhaø laøm nhieàu ñieàu laønh, seõ coù thöøa ñieàu laønh
Nhaø laøm nhieàu ñieàu aùc, seõ coù dö ñieàu döõ"
Hay laø caâu thô daân daõ:
"Ngöôøi troàng caây haïnh ngöôøi chôi
Ta troàng caây ñöùc ñeå ñôøi mai sau."
Haèng haø sa soá, voán laø töø Phaät thöôøng duøng ñeå noùi leân soá nhieàu nhö caùt soâng Haèng beân AÁn Ñoä. Theá maø nhieàu ngöôøi Vieät Nam, duø coù bieát chöõ Haùn hay khoâng, bieát ñaïo Phaät hay khoâng, vaãn noùi "haèng haø sa soá" ñeå chæ moät soá raát nhieàu, maø cuõng khoâng caàn dòch nghóa nöõa laø soá caùt soâng Haèng. Nhaát laø caùc baø caùc coâ ôû noâng thoân tuy noùi "Haèng haø sa soá" maø khoâng bieát soâng Haèng ôû ñaâu?
Luïc taëc, laø caâu ñaàu löôõi cuûa baø meï Vieät Nam maéng ñöùa con nhoû hay quaäy "Maøy luïc taëc laém". Nhöng töø luïc taëc laø töø ngöõ Phaät giaùo chæ saùu thaèng giaëc laø: maàu saéc, aâm thanh, höông, vò, xuùc, phaùp töø beân ngoaøi xaâm nhaäp vaøo chuùng ta ñeå quaáy nhieãu chuùng ta. Ngöôøi tu haønh phaûi luoân luoân tænh taùo, khoâng ñeå cho saùu thaèng giaëc aáy quaáy nhieãu. Moät töø ngöõ coù yù saâu xa nhö vaäy, theá maø khi ñi vaøo daân gian Vieät Nam, khi ñaïo Phaät hoäi nhaäp vaøo neàn vaên hoùa Vieät Nam, thì laïi bieán thaønh lôøi maéng ñaàu löôõi cuûa caùc baø meï Vieät Nam.
Caùc baïn ñeán moät soá chuøa chaéc laø ñeàu chuù yù tôùi töôïng Phaät Di Laëc, moät oâng Phaät beùo troøn, buïng pheä, ngoài ngaû löng ra ñaèng sau, cöôøi hôùn hôû nhö moät ngöôøi thaät söï sung söôùng. Tuy raèng, treân moät caùnh tay cuûa OÂng, boø loåm ngoåm saùu ñöùa beù bieåu tröng cho saùu thaèng giaëc (luïc taëc) ñang quaäy.
Thieàn sö Vieät Nam Toaøn Nhaät ñôøi Taây Sôn trong cuoán "Tam giaùo nguyeân löu kyù" coù caâu:
" vaû nhö saùu giaëc trong mình,
chaúng neân ñeå noù tung hoaønh khuaáy ta"
Töø saùm hoái, moät töø ngöõ Phaät giaùo, goàm coù hai thaønh phaàn laø saùm (töø sanskrit laø ksamayati) laø hoái loãi, vaø töø hoái laø chöõ Haùn vôùi nghóa hoái haän. Ngöôøi Vieät Nam cuõng hay duøng töø hoái haän, hoái loãi, theá nhöng khi caàn noùi vaên chöông hay laø nghieâm tuùc, thì laïi duøng töø ngöõ Phaät giaùo saùm hoái.
Töø danh lam, goàm hai thaønh phaàn: danh laø danh tieáng, laø moät töø Haùn. Coøn lam, voán laø töø sanskrit ashram, chæ nôi yeân tónh, vaéng laëng, chuøa chieàn, tu vieän Phaät giaùo. - thaønh phoá Hoà Chí Minh, quaän Goø Vaáp coù chuøa Giaø Lam. Teân chuøa Giaø Lam dòch aâm ñaày ñuû hôn töø chöõ sanskrit Ashram cuûa AÁn Ñoä.
Töø chuøa xuaát phaùt töø ñaâu? Roõ raøng ñaây laø moät töø Phaät giaùo roài, nhöng goác töø ñaâu, laø moät vaán ñeà ñang tranh caõi. Trong cuoán "töø ñieån Phaät hoïc Vieät Nam" (nhaø xuaát baûn khoa hoïc xaõ hoäi, trg 132) toâi coù ñöa ra giaû thuyeát, cuûa thaày Thieän Chaâu, laø goác töø chuøa coù theå laø ôû töø sanskrit stupa, voán coù nghóa laø baûo thaùp thôø Phaät, ngöôøi Trung Quoác dòch aâm goïn laø phuø ñoà hay ñoà ba, ñoïc aâm Trung Quoác laø Phuø toâ, hay laø Thu Ba. Ngöôøi Vieät Nam voán thích goïn, beøn phaùt aâm laø chuøa.
Töø Phuø ñoà quen thuoäc vôùi ngöôøi Vieät Nam trong hai caâu, mang giaù trò ñaïo ñöùc lôùn:
Duø xaây chín ñôït Phuø ñoà
Khoâng baèng laøm phuùc cöùu cho moät ngöôøi
vaø chaân giaù trò haïnh phuùc naøy cuûa Phaät giaùo ñöôïc bieåu tröng trong cöû chæ cao ñeïp cuûa Tieåu Kính Taâm nuoâi con cuûa Thò Maàu, nhö con ñeû cuûa mình. Tuy raèng nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát Tieåu Kính Taâm bò oan
Khi laøm gaùi, choàng ngôø thaát tieát
Khi laøm trai, gaùi ñoå oan tình
Toâi muoán noùi töø mít. Caùc taêng só Nam AÁn Ñoä, vaøo ñaàu kyû nguyeân, khi ñaïo Phaät ñaïi thöøa ñaõ höng khôûi, thöôøng hay ñi truyeàn giaùo nôi xa, ñeán ñaâu hoï thöôøng ñem haït gioáng caây troàng theo, khi hoï ñeán Baéc Vieät Nam vaø Nam Trung Hoa hoï coù ñem theo haït gioáng loaïi caây maø khoâng hieåu sao hoï goïi laø caây Paramita. Paramita, Haùn dòch aâm Ba la maät chæ cho ñöùc haïnh boà taùt, maø boà taùt, nhö chuùng ta bieát, laø nhaân vaät tieâu bieåu cuûa Phaät giaùo ñaïi thöøa, töùc Phaät giaùo Baéc truyeàn. Moät hình thöùc Phaät giaùo raát naêng ñoäng, saùng taïo, ñaày nhieät tình truyeàn giaùo, höng khôûi vaøo nhöõng theá kyû ñaàu coâng nguyeân. Paramita coù nghóa laø ñöùc haïnh hoaøn thieän. Haùn dòch aâm ñaày ñuû laø Ba la maät ña. Coù theå laø caùc taêng só AÁn Ñoä thôøi aáy goïi caây ñoù laø Paramita ñeå töï nhaéc nhuû mình veà haïnh boà taùt chaêng, veà haïnh nguyeän cuûa caùc vò boà taùt khoâng ngaïi ñöôøng xa gian khoå ñi khaép nôi, cuøng trôøi cuoái ñaát ñeå truyeàn baù giaùo lyù cuûa Phaät ñaø chaêng? Töø ñoù veà sau, ngöôøi daân mieàn Nam Trung Quoác cuõng theo caùc taêng só truyeàn giaùo AÁn Ñoä, goïi ñoù laø caây Ba la maät (hoï boû aâm ña, theo thoùi quen). Coøn ngöôøi Vieät ta thì boû caû nhöõng aâm ñaàu vaø cuoái, chæ goïi laø caây mít (Paramita: giaûn aâm hoùa thaønh caây mít). Caây mít thöôøng troàng nhieàu xung quanh chuøa, goã mít ñöôïc xem laø goã thieâng, chæ duøng laøm moõ, laøm baøn thôø v.v...
Nhöng toâi xin pheùp hoûi caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc coù maët ôû ñaây, vì sao ngöôøi Vieät ta laïi coù töø mít ñaëc, ñeå chæ ngöôøi doát, hoûi gì cuõng khoâng bieát: mít ñaëc. Phaûi chaêng ñaây laø moät tröôøng hôïp bieán nghóa, thöôøng gaëp trong ngoân ngöõ. Moät töø ngöõ baùc hoïc, sau khi ñaõ xaâm nhaäp vaøo daân gian, thì hay bò bieán nghóa. Cuõng nhö töø thieân binh, chæ cho binh ñoäi nhaø trôøi cuûa nöôùc Trung Quoác ngaøy xöa. Vua Trung Quoác goïi laø thieân töû, trieàu ñình cuûa vua Trung Quoác goïi laø thieân trieàu, coøn binh ñoäi cuûa vua Trung Quoác goïi laø thieân binh, laø quaân ñoäi nhaø trôøi, ñaùng leõ ngöôøi daân Vieät Nam phaûi kính neå, khieáp sôï. AÁy theá maø ngöôøi daân Vieät Nam laïi noùi: chuyeän thieân binh, nhö moät chuyeän khoâi haøi, laùo khoaùc, khoâng coù thaät, khoâng ñaùng sôï. Coù theå ñaây laø tröôøng hôïp cuõng gioáng nhö töø mít ñaëc noùi treân chaêng? Paramita, laø hoaøn thieän, sieâu vieät laïi daùm duøng trong tröôøng hôïp mít ñaëc, ñeå chæ söï doát naùt khoâng bieát gì heát.

III - Hoäi nhaäp qua hình aûnh oâng Buït.

OÂng Buït hieàn, oâng Buït laønh... ñoù laø hình töôïng ñöùc Phaät Thích Ca trong daân gian Vieät Nam, laø moät keát quaû raát ñaëc saéc cuûa Phaät giaùo hoäi nhaäp vaøo neàn vaên hoùa daân gian Vieät Nam. Ngöôøi Vieät Nam sôï thaàn, sôï thaùnh, sôï ma, sôï quyû... coù theå sôï oâng AÙc, hay laø Dieâm vöông maët saét ñen sì, nhöng nhaát ñònh laø khoâng sôï oâng Buït, bôûi vì oâng Buït tuy coù quyeàn naêng voâ haïn, nhö coù theå thaáy trong chuyeän Taám Caùm, vaø moãi laàn nghe "khoå quaù, Taám nöùc nôû khoùc" Buït laïi hieän leân. Ñuùng nhö vaäy, ngöôøi Vieät Nam hình dung moät oâng Buït, khoâng nhöõng ñaày quyeàn naêng, vì Phaät baø quan AÂm coù ñeán nghìn maét, nghìn tay, nhöng roõ neùt nhaát laø moät oâng Buït hieàn laønh, thöông ngöôøi, ñaëc bieät laø ngöôøi coâi cuùt, coâ ñôn, bò öùc hieáp, bao giôø cuõng trung trinh nhö coâ Taám trong truyeän Taám Caùm, ngöôøi em uùt trong truyeän Caây kheá, thaèng Giun trong truyeän Heùt vaø Giun, ngöôøi xaáu xí trong truyeän Soï döøa...
OÂng Buït trong daân gian Vieät Nam hieàn laønh, nhaân haäu tôùi möùc khoâng bieát giaän laø gì, cho neân, thaäm chí ngöôøi ta khoâng goïi laø ñöùc Buït hay oâng Buït maø chæ goïi laø Buït cuït nguûn, nhöng thaân thöông bieát bao:
Gaàn chuøa goïi Buït baèng anh,
Troâng thaáy Buït laønh, coõng Buït ñi chôi
Thaäm chí coù caâu coøn tai ngöôïc:
Gaàn chuøa goïi Buït baèng anh
Troâng thaáy Buït laønh, haï xuoáng ñaát chôi
Taát nhieân, coù tín ñoà nhaø Phaät khoù chòu vôùi nhöõng hình aûnh ñöùc Phaät nhö vaäy. Theá nhöng nhìn töø moät goùc ñoä khaùc, laïi coù theå ñaùnh giaù nhöõng hình aûnh Buït ñoù laø ñaùnh daáu möùc ñoä hoäi nhaäp saâu saéc cuûa ñaïo Phaät vaøo vaên hoùa daân gian vaø baùc hoïc cuûa Vieät Nam. Chuùng ta coù gì phaûi thaéc maéc, khi ñöùc Phaät, ñaïo Phaät ñeå laïi trong kyù öùc taäp theå (kieåu nhö moät archetype) trong tieàm thöùc taäp theå cuûa daân toäc Vieät Nam, trong loøng moãi ngöôøi daân Vieät Nam, nhöõng bieåu tröng ñaäm neùt nhaát, nhaát quaùn nhaát cuûa loøng ngöôøi voâ haïn, söï coâng minh vaø coâng baèng tuyeät ñoái, thaùi ñoä khoâng khoan nhöôïng vôùi caùi aùc, caùi giaû doái, caùi xaûo traù quæ quyeät... Ñöùc Phaät laø nhö vaäy, ñaïo Phaät laø nhö vaäy. Chính nhöõng bieåu tröng noùi treân môùi laø quan troïng, chöù coøn nhöõng chuyeän khen cheâ, thò phi vôùi ñaïo Phaät vaø ñöùc Phaät laø chuyeän mieäng löôõi theá gian, laøm sao maø traùnh ñöôïc. Caùc hình aûnh Quan AÂm toáng töû (cho con) Quan AÂm Nam Haûi (cöùu ngöôøi gaëp naïn treân bieån caû), Quan AÂm Dieäu thieän ôû chuøa Höông Tích (cöùu cha ñoä meï), hay laø caùc hình aûnh Phaät Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp Ñieän (maây, möa, saám, seùt) ôû chuøa Daâu vaø nhieàu chuøa khaùc vuøng Haø Baéc vaø nhieàu vuøng ñoàng baèng soâng Hoàng... ñeàu bieåu tröng cho moät ñaïo Phaät gaàn guõi vôùi ngöôøi noâng daân ôû moät xöù noâng nghieäp laøm luùa nöôùc caàn coù möa thuaän gioù hoøa.
Vì chuøa Phaät thöôøng toïa laïc ôû nhöõng nôi phong caûnh ñeïp, cho neân phong caûnh ñeïp cuõng goïi laø phong caûnh Buït. Buït khoâng chæ töôïng tröng cho loøng hieàn töø, thöông ngöôøi maø cuõng töôïng tröng cho söï ñeïp ñeõ nöõa, ñeïp caû ôû noäi taâm vaø ñeïp ôû ngoaïi caûnh.
Ñuùng nhö hai caâu thô cuûa thieàn sö Huyeàn Quang ñôøi Traàn moâ taû caûnh chuøa Vaân Yeân treân nuùi Yeân Töû:
"Ñaát töïa vaøng leân
Caûnh baèng ngoïc ñuùc "
          ( Vònh chuøa Vaân Yeân )

IV - Hình aûnh ñöùc Phaät trong vaên chöông baùc hoïc Vieät Nam.

Neáu trong vaên hoïc daân giaõ, chuùng ta gaëp nhöõng caâu nhö: "Buït nhaø khoâng thieâng" hay laø "Buït ôû trong nhaø, caàu Thích Ca ôû ngoaøi ñöôøng" thì yù nghóa saâu xa cuûa nhöõng caâu aáy ñöôïc noùi laïi, ñöôïc khaúng ñònh laïi raát roõ trong vaên chöông baùc hoïc. Toâi noùi vaên chöông baùc hoïc ôû ñaây laø noùi caùc baøi vaên, baøi thô hoaëc chöõ Haùn, hoaëc chöõ Noâm cuûa töøng lôùp treân coù hoïc, cuõng xuaát hieän hình aûnh moät ñöùc Phaät raát gaàn guõi vôùi con ngöôøi, ñeán möùc Phaät chính laø chuùng ta khoâng khaùc, khi loøng chuùng ta goät heát ba ñoäc tham saân si, trôû neân trong saùng, vaéng laëng, thì Phaät chính laø ta, coõi Phaät cuõng chính laø coõi theá gian naøy khoâng khaùc.
Vua Traàn Nhaân Toâng, sau khi ñaïi thaéng quaân Nguyeân, ñaõ xuaát gia, trôû thaønh vò toå thöù nhaát saùng laäp ra phaùi thieàn Truùc Laâm. Trong baøi phuù Noâm "Cö traàn laïc ñaïo" oâng vieát:
Buït ôû cuoâng nhaø,
Chaúng phaûi tìm xa
Nhaân khuaáy boån, neân ta tìm buït
Ñeán coác hay chæn Buït laø ta"
(caùc töø noâm coå: cuoâng nghóa laø trong, coác laø bieát, khuaáy laø queân, chæn laø chính...). Boán caâu thô noâm treân, neáu dòch laïi theo vaên hieän nay seõ laø:
Buït ôû trong nhaø
Chaúng phaûi tìm xa,
Vì queân maát goác, neân ta tìm Buït
Nay môùi hay, chính Buït laø ta"
Theo choã hieåu cuûa Traàn Nhaân Toâng, toâi muoán noùi Traàn Nhaân Toâng thieàn sö, chöù khoâng phaûi Traàn Nhaân Toâng oâng vua nhaø Traàn, theo choã hieåu cuûa Thieàn sö Traàn Nhaân Toâng, thì Phaät khoâng phaûi laø ai khaùc, maø chính laø ta, laø toâi, laø moïi ngöôøi, moät khi ta, toâi, caùc anh, thöùc tænh, giaùc ngoä. Vaø khi trong loøng ñaõ tænh giaùc, trôû neân trong saùng vaéng laëng, thì caû theá gian naøy laø coõi Phaät chöù khoâng caàn phaûi caàu vaõng sanh veà coõi cöïc laïc nöõa. Maø chính Phaät Di Ñaø laø ta, coõi Cöïc laïc cuõng chính laø coõi naøy. Vì vaäy maø cuõng trong baøi phuù noâm ñaõ daãn, Traàn Nhaân Toâng vieát: "Tònh ñoä laø loøng trong saïch, chôù coù ngôø hoûi ñeán phöông Taây. Di Ñaø laø tính laëng soi, möïa phaûi nhoïc tìm veà Cöïc Laïc".
Ñoái vôùi Traàn Nhaân Toâng, Tònh ñoä, dòch nghóa laø coõi trong saïch, töùc laø coõi Cöïc laïc phöông Taây cuõng khoâng phaûi ôû ñaâu xa beân phöông Taây, maø laø ôû khaép moïi nôi ñoái vôùi ngöôøi coù loøng trong saïch, ñöùc Phaät A Di Ñaø, dòch nghóa laø ñöùc Phaät cuûa aùnh saùng haøo quang voâ löôïng, cuõng khoâng phaûi ôû ñaâu treân trôøi xa thaúm, maø chính laø loøng cuûa chuùng ta, moät khi ñaõ ñöôïc laøm cho trong saïch, goät boû heát ba ñoäc tham saân si, thì cuõng toûa haøo quang chieáu saùng khoâng khaùc gì Phaät A Di Ñaø vaäy.
Caâu "Phaät ôû trong nhaø, ñi tìm Thích Ca ôû ngoaøi ñöôøng". Noùi Phaät ôû trong nhaø, yù muoán noùi laø Phaät ôû trong loøng mình, chöù khoâng ôû ñaâu xa.
Ñoù chính laø yù töù caâu Quoác sö Vieân Chuùng traû lôøi vua Traàn Thaùi Toâng, khi vua boû kinh thaønh, leân nuùi Yeân töû, muoán caàu Phaät, tìm Phaät:
"Sôn boån voâ Phaät, taâm tòch nhi trò, thò danh chaân Phaät"
                                                    (Khoùa hö luïc)
Dòch: Trong nuùi voán khoâng coù Phaät, Phaät chæ coù trong loøng. Loøng laëng maø hieåu bieát thì ñoù môùi laø oâng Phaät thaät..."
Chính giaùc ngoä Phaät theo nghóa saâu xa ñoù maø sau khi trôû laïi kinh thaønh, trôû veà vôùi ngoâi vua, maø oâng tuyeân boá: Ta xem ngai vua nhö chieác giaày raùch, boû luùc naøo cuõng ñöôïc". Roài oâng vieát cuoán "Khoùa hö luïc" noåi tieáng, ñaõ ñöôïc dòch ra tieáng Vieät nhieàu laàn. Trong cuoán saùch, khi baøn tôùi quan heä giöõa Phaät vaø con ngöôøi, oâng vieát caâu raát khaúng khaùi: "Ngaõ thaân töùc Phaät thaân thò, voâ höõu nhò töôùng". Nghóa laø: "Thaân cuûa ta töùc laø thaân Phaät, khoâng coù hai töôùng". Ñoù quaû laø moät quan nieäm veà Phaät coù tính caùch maïng. Phaät khoâng ôû ñaâu xa vôøi maø Phaät chính ôû trong loøng mình, Phaät chính laø ta. Neáu töø vua chí quan vaø thöù daân, moïi ngöôøi ñeàu nghó nhö vaäy, moïi ngöôøi ñeàu thaáy mình laø Phaät, vaïn trieäu ngöôøi nhö moät, ñoaøn keát nhaát trí, thì môùi coù chuyeän nhö Traàn Höng Ñaïo noùi: "quaân thaàn ñoàng taâm, huynh ñeä hoøa muïc, quoác gia tònh löïc...". Nghóa laø "vua toâi cuøng moät loøng, anh em hoøa hieáu vôùi nhau, caû nöôùc chung söùc laïi".
Khi töôùng nhaø Nguyeân laø OÂ Maõ Nhi gaëp ñaïi söù nhaø Traàn laø Ñoã Khaéc Chung döôùi chaân thaønh Thaêng Long, OÂ Maõ Nhi hoûi vôùi gioïng thaùch thöùc:
"Boï ngöïa maø daùm choáng xe, lieäu ra sao?"
Dieãn bieán lòch söû cho thaáy con boï ngöïa Vieät Nam ñaõ laøm ñoå laên keành coã xe quaân söï cuûa Nguyeân Moâng ñaõ töøng giaày xeùo, daãm ñaïp tan bao nhieâu ñeá quoác vaø vöông quoác huøng maïnh töø AÂu sang AÙ, thôøi baáy giôø.
Ñuùng nhö caâu ca dao daân giaõ:
"Nöïc cöôøi chaâu chaáu ñaù xe
töôûng raèng chaáu ngaõ, ai ngôø xe nghieâng"

V - Chuøa hoøa nhaäp vaøo laøng thaønh chuøa laøng.

Ñöùc Phaät hoøa nhaäp vaøo thaân ngöôøi, thaønh ra nhöõng oâng Buït mang thaân ngöôøi, nhö caùc vua Traàn Thaùi Toâng, Traàn Nhaân Toâng - vua Traàn Nhaân Toâng thöôøng ñöôïc goïi laø vua Buït, ôû moät phöông dieän khaùc, chuøa Phaät cuõng hoøa nhaäp vaøo laøng, xaõ maø bieán thaønh chuøa laøng. Chuøa laøng laø chuøa cuûa laøng, khoâng phaûi chuøa cuûa sö, tuy raèng vaãn coù sö truï trì chuøa.
- ngoaøi Baéc, ñi thaêm nhieàu chuøa coå, thaáy caùc chuøa ñeàu coù teân chöõ raát hay, thí duï chuøa Phaùp Vaân ôû Haø Baéc, nhöng daân khoâng goïi laø chuøa Phaùp Vaân maø goïi laø chuøa Daâu, töùc laø laáy teân laøng maø ñaët cho chuøa. Chöùng côù laø caâu ca dao:
"Duø ai ñi ñaâu veà ñaâu
Heã troâng thaáy thaùp chuøa Daâu thì veà"
Chuøa Quaûng Baù ôû ngoaïi thaønh Haø noäi cuõng vaäy. Teân chöõ cuûa chuøa laø Long AÂn (aân cuûa roàng töùc aân cuûa vua) hay bao nhieâu nhöng daân cöù goïi laø chuøa Quaûng Baù.
Nhieàu teân chuøa khaùc, voán raát trang troïng, nhö Potala voán laø teân goïi cung ñieän cuûa giaùo chuû Taây Taïng, tröôùc khi oâng löu vong sang AÁn Ñoä, sau khi quaân Trung quoác keùo vaøo Taây Taïng. Potala voán laø truù xöù cuûa Boà Taùt Quan Theá AÂm beân AÁn Ñoä. Vì ngaøi Ñaït Lai Laït Ma ñöôïc daân Taây Taïng tin chính laø Boà Taùt Quan Theá AÂm taùi sinh, cho neân cung ñieän cuûa Ñaït Lai Laït Ma ôû cuõng goïi laø ñieän Potala. Ngöôøi Trung quoác dòch aâm goïn laø Phoå Ñaø, nhö ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh, coù chuøa teân laø chuøa Phoå Ñaø. - Haø Baéc, toâi coù ñeán thaêm chuøa Phoå Ñaø, voán laø moät ngoâi chuøa raát coå vaø ñeïp. Nhöng daân laøng, thaäm chí moïi ngöôøi keå caû saùch cuõng cheùp laø chuøa Boå, khieán nhaø söû hoïc Traàn Quoác Vöôïng cuõng thaéc maéc khoâng hieåu sao moät ngoâi chuøa lôùn nhö vaäy, xöa vaø ñeïp nhö vaäy maø laïi mang caùi teân kyø cuïc, xaáu xí nhö vaäy. Naøo ngôø caùi teân kyø cuïc aáy laïi goác taän beân AÁn Ñoä, ñeå chæ truù xöù cuûa Boà Taùt Quan Theá AÂm (chöõ Phaïn laø Avalokitesvara) moät vò Boà Taùt cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa maø caû chaâu AÙ ñeàu raát suøng baùi, troïng voïng. Chöùng côù laø sau chuøa Hoa Yeân treân nuùi Yeân Töû, coù chuøa Boå Ñaø (saùch cheùp Baûo Ñaø laø sai), thôø töôïng Quan AÂm taïc ngoài treân nuùi, hai beân coù hai töôïng Kim ñoàng (Thieän Taøi) vaø Long nöõ. Taát nhieân, neáu vieát Boå nhö ngoaøi Baéc thì ñoïc laø Boå, vaø neáu vieát laø Phoå (Phoå Ñaø) nhö trong Nam thì ñoïc laø Phoå. Ñieàu neân chuù yù laø caû hai töø Boå Ñaø hay Phoå Ñaø ñeàu laø dòch aâm töø Polata, laø truù xöù theo truyeàn thuyeát cuûa Boà Taùt Quan Theá AÂm beân AÁn Ñoä.
Nhöng pheùp Phaät cuõng thua leä laøng. Chuøa ñaõ vaøo laøng, thì seõ theo leä laøng vaø ñöôïc daân goïi baèng caùi teân daân laøng öa thích. Potala hay Phoå Ñaø, nhöng daân laøng Vieät Nam cöù goïi laø Boå, goïn loûn cuõng nhö caây Paramita, ngöôøi Trung Quoác keâu laø caây Ba la Maät (ñaõ boû maát chöõ Ña) theá nhöng daân Vieät Nam cöù goïi laø caây mít, thaäm chí coøn daùm duøng töø mít ñaëc, theo nghóa tieâu cöïc nöõa.
Nhaø vaên hoùa daân gian mieàn Baéc Vuõ Ngoïc Khaùnh coù hoûi laø Hoäi Chuøa coù phoùng khoaùng khoâng, coù chöùa ñöïng noåi nhöõng chuyeän nhö giaûi phoùng tình caûm, khao khaùt giao duyeân hay khoâng? Vaø anh Khaùnh cuõng ñaõ traû lôøi xaùc ñaùng laø "Cöûa Phaät khoâng heïp gì. Caùc vò Kim cöông hoä phaùp ñoà soä quanh chuøa khoâng heà gaây cho ai nhöõng gì lo aâu sôï haõi. Daân gian Vieät Nam chæ thaáy Phaät raát ngöôøi".
Coøn toâi thì chæ muoán anh Khaùnh xem laïi vôû cheøo "Thò Maàu leân chuøa" seõ thaáy cöûa Phaät quaû laø khoâng heïp, vì cöûa Phaät laø cöûa töø bi, ñaïo Phaät khoâng nhöõng chæ cöùu khoå cho con ngöôøi, keå caû nieàm vui trai gaùi giao duyeân.

VI - Keát Luaän.

Toâi xin pheùp daønh troïn phaàn keát luaän ñeå baøn vaán ñeà maø toâi xin taïm goïi laø saùch löôïc hoäi nhaäp, chöù ôû caùc phaàn treân, toâi chæ noùi ñeán vaø moâ taû keát quaû cuûa söï hoäi nhaäp, ñöôïc minh hoïa qua töø ngöõ, hình aûnh cuûa oâng Buït, khaùi nieäm chuøa laøng.
Ñaïo Phaät khoâng phaûi chæ laø ñöùc Phaät, vaø Phaät phaùp keát taäp trong ba taïng kinh ñieån. Maø ñaïo Phaät coøn laø caû moät thieát cheá giaùo ñoaøn, vôùi haøng trieäu Taêng ni Phaät töû, coù chöùc naêng theå hieän vaø truyeàn baù nhöõng chaân giaù trò cuûa ñaïo Phaät nhö laø ñaïo cuûa töø bi vaø trí tueä vaøo trong cuoäc soáng, vaøo ñôøi, vaøo xaõ hoäi. Noùi caùch khaùc, Taêng ni Phaät töû coù saùch löôïc gì ñeå ñöa ñaïo vaøo ñôøi, neáu khoâng thì, nhö moät vaøi taêng ni treû noùi vôùi toâi, hoï chæ bieát nuùp trong boùng haøo quang cuûa ñöùc Phaät ñeå toàn taïi. Neáu khoâng thì, khoâng phaûi ñaïo vaøo ñôøi maø ñôøi seõ xaâm nhaäp vaøo ñaïo, seõ bieán ñaïo Phaät voán laø ñaïo cuûa giaûi thoaùt vaø giaùc ngoä trôû thaønh moät ñaïo chìm ngaäp trong lôïi danh vaø theá tuïc. Seõ coù khoâng ít nhöõng Taêng ni treû khoâng coøn khao khaùt haïnh phuùc cuûa giaûi thoaùt trong chuøa nöõa maø seõ hoaøn tuïc, ñi tìm haïnh phuùc trong söï raøng buoäc vôùi vôï ñeïp con xinh, vôùi maùi aám gia ñình, moät tuùp leàu tranh vôùi hai traùi tim vaøng nhö caùc nhaø vaên thöôøng vieát.
Xaây nhieàu chuøa vaø chuøa lôùn, ñuùc nhöõng töôïng Phaät vaø Boà taùt ñoà soä chæ laø hình thöùc cuûa söï hoäi nhaäp. Trong nhöõng ngaøy leã hoäi Phaät, haøng ngaøn vaïn ngöôøi chen chuùc nhau vaøo caùc chuøa ñeå leã Phaät vaø caàu nguyeän, cuõng chæ laø hình thöùc cuûa söï hoäi nhaäp. Coøn linh hoàn, thöïc chaát cuûa söï hoäi nhaäp phaûi laø moät caùi gì hôn nöõa. Toâi noùi hôn nöõa, ñeå ngöôøi nghe ñöøng hieåu laàm laø toâi baùc boû caùc nghi leã, voán caàn thieát cho moïi toân giaùo, trong ñoù coù ñaïo Phaät. Baây giôø, toâi xin pheùp giaûi thích roõ vaø cuï theå laøm hôn nöõa laø theá naøo?
Chuùng ta haõy laéng nghe lôøi caàu khaån cuûa nhöõng ngöôøi ñi leã chuøa. Hoï xin gì, caàu gì khi hoï laïy vaùi Phaät vaø Boà taùt, khi hoï cuùng tieàn vaøo phöôùc söông cuûa chuøa, maø chuùng ta thöôøng goïi laø hoøm coâng ñöùc? Toâi daùm cam ñoan laø 99% nhöõng lôøi caàu xin ñoù ñeàu khoâng ra ngoaøi caùc chuyeän thöôøng tình nhö: truùng maùnh, vaøo caàu, thaêng quan tieán chöùc, daâu hieàn, vôï ñeïp, caàu an, khoûi bònh v.v... Toâi khoâng phaûn ñoái nhöõng lôøi caàu xin nhö vaäy, trong moät cuoäc soáng xaõ hoäi ñaày baát traéc. Nhöõng hình thöùc caàu nguyeän nhö vaäy, moân toân giaùo hoïc goïi laø nghi leã höôùng ngoaïi (Objective worship), neáu chuùng ta duøng moät töø ngöõ cuûa nhaø toân giaùo hoïc ngöôøi Myõ James Bissett Pratt trong cuoán "Y Ù thöùc toân giaùo" cuûa oâng (Religious conciousness) (xem caùc trang 143-156. Religion, culture and society, chuû bieân Louis Schneider. Tröôøng ñaïi hoïc Myõ Illinois)
Coøn theá naøo laø nghi leã höôùng noäi. Theá naøo laø höôùng noäi maø caàu xin? Nghóa laø höôùng vaøo oâng Phaät vaø Boà Taùt ôû ngay trong loøng mình maø caàu nguyeän. Phaät vaø Boà taùt ñaõ coù maët khaép moïi nôi, thì sao laïi khoâng coù maët trong loøng chuùng ta? Haõy giöõ loøng mình trong saùng, thuaàn thieän, khoâng bôïn chuùt aùc taâm, maø traùi laïi traøn ngaäp loøng thöông yeâu ñoái vôùi moïi ngöôøi, moïi loaøi, ñem laïi nieàm vui cho taát caû, xan xeû noãi ñau buoàn vôùi taát caû, chia xeû nieàm vui vôùi taát caû. Nhaø toân giaùo hoïc goïi ñoù laø nghi leã höôùng noäi, ñaët taâm mình ôû moät taàn soá coù theå caûm öùng ñöôïc vôùi taâm Phaät vaø Boà taùt... (Subjective worship - Saùch ñaõ daãn).
Haõy hoûi, trong soá haøng nghìn vaïn ngöôøi ñeán chuøa leã Phaät coù ai caàu Phaät vaø Boà taùt ôû trong loøng mình khoâng? Ít laém.
Chính caùi ít ñoù laø caùi phaûi laøm theâm nöõa, trong ñôøi soáng toân giaùo haøng ngaøy cuûa taát caû taêng ni Phaät töû, chöù khoâng phaûi chæ xaây chuøa, ñaép töôïng, tuïng kinh, leã Phaät, maø phaûi thöôøng xuyeân laøm saïch loøng mình, goät röûa ba ñoäc tham saân si, naâng taâm mình leân ngang taàm taâm Phaät vaø Boà taùt, chaáp nhaän nhöõng chaân giaù trò ñaïo ñöùc cuûa Phaät giaùo nhö laø leõ soáng, nhö laø kim chæ nam cho cuoäc soáng haøng ngaøy cuûa mình. Ñoù chính laø saùch löôïc hoäi nhaäp cuûa ñaïo Phaät ñöôïc baûn ñòa hoùa, Vieät Nam hoùa. Nhöõng chaân giaù trò ñaõ töøng choùi saùng röïc rôõ trong nhöõng thôøi kyø oanh lieät nhaát cuûa ñôøi Lyù vaø ñôøi Traàn, hieän nay duø caùch xa haøng nghìn naêm maø vaãn laø nieàm töï haøo cuûa ñaát nöôùc chuùng ta, cuûa moãi ngöôøi chuùng ta.
Ñoù cuõng laø ñieàu mong moûi, ñieàu traên trôû cuûa toâi, töø baáy laâu nay, trong caû ñôøi mình.

[ Trôû Veà ]