Khoaûng ñaát aáy ôû phía sau kho luùa xaây trong thaønh quanh naêm khoâng coù veát chaân ngöôøi.

 Moãi buoåi chieàu maët trôøi laën, maáy con chim khoâng toå moûi caùnh ñònh tìm vaøo vöôøn chuoái aâm u naøy ñeå nguû. Nhöng thaân chuoái cao vuùt vaø taøu laù chuoái troáng traûi khoâng ñuû laø nôi laøm toå, loaøi chim keâu maáy tieáng thöa thôùt roài laïi bay qua ngoïn thaønh. Vaøo tieát möa daàm, nhöõng traän möa Ngaâu ñoå leân vöôøn chuoái moät khuùc nhaïc suoâng nghe buoàn thæu buoàn thiu.

 Vöôøn chuoái phía taây thaønh sôùm nay quang ñaõng khaùc moïi ngaøy. Treân maët coû ngoån ngang nhöõng taøu laù, cuoáng coøn tuoân ræ ra nhöõng doøng nhöïa thaãm maøu. Nhöïa aáy bò khoâng khí laøm se laïi, keát neân thaønh nhöõng khoái keo quyeän chaët laáy buùi coû gaø.

 Cuøng moät buoåi chieàu aáy, maáy ngöôøi vôï lính cô ñöùng trong luoáng baõi daâu troàng ôû döôùi chaân thaønh, saùt ngay vôùi bôø haøo ñöôïc nghe tieáng ngöôøi haùt treân ngoïn thaønh, ôû treân ñaàu hoï, ñuùng ngay choã vöôøn chuoái im lìm cuûa moïi ngaøy. 

 Tieáng ngöôøi treân maët ngoïn thaønh cuõ haùt raèng :

   " Trôøi noåi côn loác
   " Caûnh caøng u saàu
   "  Tieáng loa vöøa daäy
   "  Hoài chieâng môùm mau
   " Ta hoa thanh quaát
   " Coû xanh ñoåi maøu
   " Soáng khoâng thuø nhau
   " Cheát khoâng oaùn nhau
   " Thöøa chòu leänh caû
   " Daùm nghó theá naøo
   " Ngöôøi ngoài cho vöõng
   " Cho ngoït nhaùt ñao
   "  Hôõi hoàn !
   "  Hôõi quyû khoâng ñaàu ! "

 Ngöôøi ôû treân maët thaønh haùt ñeán ñaâu thì tieáng nhöõng thaân caây chuoái ñoå xuoáng maët ñaát töôøng thaønh laïi keâu roaït roaït ñeán ñaáy. Boïn ngöôøi ñaøn baø haùi daâu ngöøng tay böùt laù, nghieâng ñaàu laéng kyõ. Caùi baøi haùt naêm möôi tö chöõ nghe nhö baøi sai cuûa thaày phuø thuûy, ñaõ haùt ñi haùt laïi ñeán maáy laàn. Cöù xong moãi caâu thì laïi coù moät tieáng roaït. Chæ coù caây chuoái bò chaët maïnh mình lìa haún goác, ñoå vaät xuoáng maët ñaát thì môùi keâu roaït roaït nhö vaäy thoâi. Nhöng maø ai chaët chuoái ? Khoâng phaûi haún laø caám ñòa, nhöng goùc thaønh sau kho luùa kia cuõng laø moät mieáng ñaát caám, ai daùm vöôït pheùp quan vaøo ñaáy maø haùt, maø phaù vöôøn. Coù chaêng laø laøm loaïn.

   " Ta hoa thanh quaát
   " Coû xanh ñoåi maøu
   " Soáng khoâng thuø nhau
   " Cheát khoâng oaùn nhau...

  Khi nghæ ngôi, luùc hoï mang chuyeän ñoù veà nhaø thì nhöõng ngöôøi lính cô ñeàu ra veû caûm ñoäng sôï haõi vaø  caét nghóa :

 - OÂng Baùt Leâ saép laøm vieäc ñaáy.

 - ? ? ?

 - OÂng lôùn saép ñem möôøi maáy ngöôøi ra cheùm. Vaø tieáng ngöôøi haùt treân maët thaønh laø tieáng oâng Baùt Leâ ñang taäp muùa thanh quaát ôû vöôøn chuoái ñaáy.

 - Muùa thanh quaát ? ÔÛ vöôøn chuoái ? Sao laïi haùt nhöõng caâu gì theá ? Vaø oâng Baùt Leâ voán cheùm ngöôøi ñaõ noåi tieáng, coøn phaûi taäp vôùi taønh gì nöõa ?

 - U maøy khoâng hieåu. Laâu nay oâng Baùt khoâng phaûi khai ñao vì OÂng Lôùn thaáy giaø yeáu muoán cho nghæ tay. Moãi laàn coù aùn traûm, oâng Baùt chæ phaûi ra phaùp tröôøng cho coù maët thoâi. Coøn coâng vieäc thì ñaõ coù ngöôøi khaùc ñôõ tay. Nhöng vaãn cöù ñöôïc tieàn thöôûng. Ñaõ ñeán gaàn moät naêm nay, oâng Baùt khoâng caàm ñeán thanh quaát. Khoâng hieåu taïi sao, laàn naøy OÂng Lôùn laïi cho goïi oâng Baùt ra cho kyø ñöôïc vaø xem chöøng nhö ngaøi saên soùc ñeán caùi vuï xöû traûm naøy nhieàu laém. 

 - Ít böõa nay, chuù ñi ñaâu ? Ta cho thaèng Cöûu noù sang goïi maáy laàn ñeàu thaáy ñoùng cöûa.

 - Baåm laïy OÂng lôùn, ít laâu nay con veà nhaø queâ. Giaù nhö ngaøy tröôùc, coù khi naøo con daùm ñi xa, sôùm toái luùc naøo con cuõng phaûi ôû trong noäi thaønh, phoøng nhöõng luùc OÂng Lôùn baát thaàn goïi ñeán. Nhöng töø hoài gaàn ñaây, OÂng Lôùn thöông phaän giaø nua cho con ñöôïc nghæ tay ñao, con coù maïn pheùp veà thaêm nhaø. Ñöôïc tin OÂng Lôùn cho ñoøi, con voäi vaõ vaøo haàu, xin OÂng Lôùn tha toäi. Con chôø leänh OÂng Lôùn truyeàn xuoáng.

 - Thoâi, cho ñöùng daäy.

 Quan Ñoång lyù Quaân vuï ngaû mình treân gheá baønh vaøng vaø son, haát haøm hoûi teân baùt phaåm ñaày tôù giaø ñang co ro ngöôøi beân chieác coät :

 - Lieäu baây giôø cheùm coøn maùt tay nöõa khoâng ?

 - Daï.

 - Daï sao ? Chuù coù bieát ta saép cho xuoáng caùi leänh chi khoâng ?

 - Daï.

 - Coù möôøi hai teân töû tuø saép phaûi haønh hình. Quan Coâng söù muoán ñöôïc thò kieán luùc boïn haén chòu aùn traûm. Ngöôi cheùm theá naøo cho goïn thì cheùm, heã cheùm moät ñaàu ñeán hai nhaùt thì khoâng nhöõng ta truaát tieàn thöôûng maø ngöôi coøn bò quôû nöõa. Cheùm cho thöïc ngoït. 

 - Daï.

 - Tieàn thöôûng naøy chính cuûa Quan Coâng söù cho. Ta muoán giöõ phaàn cho ngöôi neân ta cho goïi vaøo maø lónh laáy vieäc naøy, goïi laø kieám moät chuùt boång ñeå döôõng caùi tuoåi giaø. Chuù phaûi bieát khi nhaän laáy möôøi hai teân töû tuø laø chuù phaûi laøm vieäc cho ñaày ñuû. Chôù ñeå phieàn ñeán ta. Ta ñaõ troùt khoe khoang caùi taøi cheùm " treo ngaønh " cuûa chuù vôùi quan Coâng söù. Chuù nghó theá naøo ?

 - Daï, baåm OÂng Lôùn ñaõ thöông ñeán phaän toâi tôù chuùng con xin heát söùc tuaân theo. Nhöng baây giôø con giaø yeáu laém, khoâng bieát coù coøn laøm ñöôïc vieäc nhö hoài xöa nöõa khoâng. Vaû chaêng gaàn moät naêm nay khoâng caàm ñeán maõ taáu con e coù ñieàu hôi laïc maát ñöôøng ñao.

 - Ta ñaõ nghó ñeán chuyeän ñoù roài. Chuù coøn ñuû thôøi giôø ñeå taäp laïi loái cheùm treo ngaønh. Neáu caùi ngheà cheùm ñaëc bieät cuûa chuù khoâng theå truyeàn laïi cho moät ngöôøi naøo ñöôïc thì moät laàn cuoái cuøng naøy nöõa, chuù cuõng neân cho moät vò quan Taây ôû ñaây thaáy roõ caùi caùch cheùm cuûa moät ngöôøi ñaày tôù haàu caän ta laø nhö theá naøo.

 - Daï, baåm OÂng Lôùn...

 - Chuù ñöøng nhieàu lôøi. Ñaây naøy, ta cho chuù möôïn thanh quaát cuûa ta maø laøm vieäc. Saün coù vöôøn chuoái ôû sau kho luùa, cho pheùp chuù leân ñoù maø taäp. Coù ai ngaên caûn, cöù ñöa caùi tín baøi naøy ra cho hoï nom roõ.

 Quan Ñoång lyù Quaân vuï ruùt khoûi oáng buùt treân baøn moät laù theû ñoû, vieát maáy chöõ thaûo vaøo maët theû sôn traéng, trao cho Baùt Leâ.

 Theá laø töø hoâm aáy Baùt Leâ lónh thanh quaát cuûa quan Toång ñoác leo leân töôøng thaønh, xoâng xaùo trong vöôøn chuoái, heát söùc töï do, heát söùc taøn nhaãn, cheùm ngang thaân loaøi thöïc vaät, tröôùc khi cheùm vaøo coå möôøi hai teân tuø ñang naèm ñôïi ngaøy cuoái cuøng.

 Vöôøn chuoái treân maët thaønh voán moïc khoâng coù haøng loái nhaát ñònh. OÂng Baùt phaåm Leâ phaûi choïn löïa maõi môùi ñöôïc maáy daãy chuoái moïc theo haøng loái thaúng thaén. Y soaïc caúng, laáy böôùc chaân ño nhöõng quaõng troáng töø moät goác chuoái naøy ñeán moät goác chuoái khaùc. Tieán leân, luøi xuoáng, ño ngang, ño doïc töï cho laø taøm taïm ñöôïc, y beøn nheï nhaøng phaùt heát nhöõng taøu laù chuoái röôøm raø. Ñaáy laø caùi khu doïn deïp saün ñeå nhaän laáy söï thí nghieäm sau heát cuûa moät thanh quaát bò boû queân ñaõ laâu ngaøy.

 Tröôùc khi hoa thanh quaát trong maáy haøng chuoái ñöôïc choïn löïa kyõ caøng kia, Baùt Leâ ñaõ muùa ñao cheùm lia lòa vaøo thaân moïi caây chuoái khaùc, cheùm khoâng tieác tay, cheùm nhö moät ngöôøi heát söùc töï veä trong moät cuoäc huyeát chieán ñeå môû laáy moät con ñöôøng maùu luùc phaù voøng vaây. Moät buoåi sôùm, y nhaûy nhoùt trong vöôøn chuoái, ñöa löôõi göôm qua beân phaûi laïi muùa löôõi göôm qua beân traùi, thanh göôm hai löôõi ñaõ goïn gaøng, nhanh nheïn phaït qua thaân maáy traêm caây töôi coøn naëng tróu lôùp söông ñeâm. Maûnh khaên vuoâng vaûi traéng bòt toùc Baùt Leâ ñaõ ñaãm öôùt vaø nhöïa chuoái chaùt thaám vaøo ñaáy, gaëp aùnh naéng sôùm, ñaõ xuoáng maøu daàn daàn.

 Treân ñoáng thaân caây trôn öôùt, Baùt Leâ vaãn laøm vieäc, nhaåy nhoùt nhö moät keû ñieân cuoàng. Cöù moãi moät caây chuoái gaãy guïc xuoáng coû ñaùnh roaït moät caùi thì Baùt Leâ laïi caát tieáng haùt : 

   " Soáng khoâng thuø nhau
   " Cheát khoâng oaùn nhau

 Caâu haùt ñöôïc nhöõng tieáng caây chuoái ñoå chaám caâu cho vaø ñaõ vaúng töø treân maët thaønh xuoáng maët moät baõi daâu ôû chaân thaønh...

 Taäp nhö theá cho thuaàn tay heát moät buoåi sôùm vaø moät buoåi chieàu, Baùt Leâ sôùm ngaøy hoâm sau laïi trôû laïi vöôøn chuoái ñaõ raàu caû laù, ñaõ khoâ caû veát thöông. Y hoài hoäp choáng göôm xuoáng maët ñaát aåm ngoån ngang söï taøn phaù, nhö moät voõ sinh saép troå taøi ôû voõ tröôøng vôùi söï phaân vaân, lo ngaïi cuûa phuùt bieåu dieãn. Roài Baùt Leâ trònh troïng tieán vaøo caùi khu vöôøn chuoái ñaõ doïn töø hoâm tröôùc ñeå nhaän laáy löôõi göôm thí nghieäm cuoái cuøng cuûa moät cuoäc taäp cheùm. Y ñöùng vaøo giöõa hai daõy chuoái, tay phaûi caàm ngang thanh quaát.

 Y luøi laïi ba böôùc, laáy hôi thôû cho ñeàu, vöøa haùt to caâu :

   " Tieáng loa vöøa daäy "

vöøa tieán maïnh leân, thuaän tay cheùm vaøo caây chuoái ñaàu tieân daõy beân phaûi. Ñaø göôm maïnh töø cao soaûi xuoáng theo moät chieàu cheách, töôûng gaëp ñeán goã cöùng cuõng löôùt qua. Theá maø thanh quaát chæ ngaäp vaøo chieàu saâu thaân caây ñoä chín phaàn möôøi. Löôõi thanh quaát bò ngöøng ôû caùi cöõ aáy, roài laïi  ñöôïc laáy ra khoûi thaân caây chaûy muû. Vöøa giaät löôõi thanh quaát khoûi thaân caây ñang töø töø guïc xuoáng, vöøa haùt moät caâu nöõa :

   " Hoài chieâng môùm mau "

 Baùt Leâ laïi tieán theâm ba böôùc ñeán ngang taàm caây chuoái haøng ñaàu daõy beân traùi, Baùt Leâ thuaän ñaø thanh quaát, laïi cheùm xuoáng ñaáy moät nhaùt thöù hai. Moät thaân caây thöù hai guïc xuoáng nöõa nhö moät thaân hình ngöôøi quyø chòu toäi. Theá roài vöøa haùt, vöøa cheùm beân traùi, vöøa cheùm beân phaûi. Baùt Leâ ñaõ haùt heát möôøi boán caâu, vaø ñaùnh guïc möôøi boán caây chuoái. Baùt Leâ quay mình laïi, ngaém caùc coâng trình phaù hoaïi cuûa mình. Thì ôû möôøi boán caây chuoái chòu toäi kia, thaân treân bò cheùm vaãn coøn dính vaøo phaàn goác bôûi moät laàn beï giaäp naùt.

 Baùt Leâ mæm cöôøi, gôõ caùi khaên chuøm treân ñaàu, lau löôõi göôm vaøo ñaáy, vuoâng vaûi laïi ñaãm theâm chaát nhöïa xaùm.
 Theá laø xong moät cuoäc taäp cheùm loái treo ngaønh. Vaø Baùt Leâ cuõng vui veû trong loøng ñôïi ngaøy nhaän tuø. Ñi töø beà cao neàn coû xuoáng chaân thaønh, qua nhöõng baäc caáp thuùc vaøo loøng ñaát, Baùt Leâ choác choác laïi döøng böôùc laïi vaø öôõn mình veà phía sau, ngaém caùnh tay khaúng kheo mình ñang laêm laêm caàm löôõi göôm.

 Trôøi chieàu coù moät veû döõ doäi. Maët ñaát thì saùng hôn laø neàn trôøi. Neàn trôøi vaån nhöõng ñaùm maây tím ñoû veõ ñuû moïi hình quaùi laï. Nhöõng böùc tranh maây choù maøu thaãm haï thaáp theâm vaø ñeø naëng xuoáng phaùp tröôøng oi böùc vaø saùng gaét.

 Moïi ngöôøi chôø ñôïi moät caùi gì.

 Töø phía nhaø nguïc, möôøi hai con ngöôøi chaäm chaïp tieán tôùi giöõa hai toáp lính aùp giaûi. Baõi coû im lìm ñeán noãi tieáng goâng luõ tuø giaây va vaøo nhau theo moät nhòp böôùc ruït deø nghe cöù roõ moàn moät nhö tieáng seânh ngöôøi chaáp hieäu ñònh lieäu böôùc ñi cho coã ñoøn ñaùm.

 Khoâng bieát töø ñaâu ra, oâng Baùt Leâ ñöùng saün choã coïc tre vaø trong moät laùt ñaõ buoäc xong boïn ngöôøi ñôïi cheát vaøo coïc. Luõ töû tuø bò troùi giaät caùnh khuyûu, quyø goái treân maët ñaát, khom khom löng, xeáp theo hai haøng cheânh cheách nhau, chaàu maët vaøo raïp. Nhöõng ngöôøi giöõ phaàn vieäc ôû baõi ñoaïn ñaàu ñang boùp hoâng, naén xöông coå vaø tuoát cho meàm soáng löng luõ töû tuø. Hoï caàn om theá naøo cho toäi nhaân luùc quyø phaûi ñeå ñöôïc goùt chaân ngöûa ñuùng vaøo caùi  maåu xöông cuït nôi haäu moân. Nhö theá, töû tuø seõ phaûi röôùn mình leân maø nhaän laáy löôõi ñao thaû maïnh xuoáng caùi coå caêng thaúng. Hoï laïnh ngöôøi daàn daàn. Sinh khí chöøng nhö ñaõ thoaùt heát khoûi ngöôøi hoï. Troâng xa, hoï coù caùi cöùng thaûn nhieân cuûa nhöõng töôïng ñaù taïc hình ngöôøi Chieâm thaønh quyø tröôùc saân ñeàn thôø vua Lyù.

 Tieáng nhaïc baùt aâm thoåi baøi Löu thuûy tröôøng gaàn maõi laïi. Roài trong moät giaây phuùt moïi ngöôøi laéng roõ tieáng seânh tieàn. Ai naáy nín thôû. Troâng ra côø quaït kín caû neàn trôøi vaø lính traùng kín caû maët coû. Buïi caùt bay muø nhö luùc coù cuoäc haønh quaân. Quan Coâng söù maëc ñoà binh phuïc traéng coù nguø kim tuyeán ñi ngang haøng cuøng quan Toång ñoác. Hai quan ñaàu tænh - moät ngöôøi ñi gheät, moät ngöôøi ñi uûng – ñeàu goø böôùc ñi cho noù aên nhaäp vôùi caùi long troïng cuûa phaùp tröôøng. Nhöõng teân lính tænh gaày oám che saùt vaøo ngöôøi hai OÂng Lôùn moïi thöù taøn vaøng, taùn tía, loïng xanh.

 Caùi ñaàu chuùng khoâng daùm phaïm thöôïng cuùi gaàm xuoáng maët ñaát, nhìn caùnh coû may choïc thuûng oáng quaàn mình.
 Trong nhaø raïp, caùc quan an vò. OÂng thoâng ngoân ngöôøi Nam kyø ñöùng khoanh tay ñaèng sau quan Löu truù Phaùp. Quan Toång ñoác noùi tröôùc :

- Nhöõng ngöôøi saép bò haønh hình kia laø dö ñaûng giaëc Baõi Saäy. Ty chöùc raát mong raèng ñaáy laø nhöõng keû phieán loaïn cuoái cuøng. Vaø nhôø hoàng phuùc cuûa Quan Lôùn, cuoäc trò an ôû xöù naøy choùng ñònh.

Baùt Leâ caàm göôm tieán ñeán tröôùc nhaø raïp, voøng tay thu löôõi göôm laïi, vaùi moät vaùi, cuùi maët ñöùng im. Quan Toång ñoác nhôùm mình khoûi maët gheá baønh :

- Xin pheùp Quan Lôùn cho ty chöùc ñöôïc trình vôùi Quan Lôùn moät teân ñaày tôù trung thaønh. Haén laø ñao phuû thuû taïi phaùp tröôøng hoâm nay.

- Coù phaûi caùi ngöôøi maø Quan Lôùn noùi laø coù taøi cheùm ñaàu ngöôøi chæ moät nhaùt maø ñaàu vaãn dính vaøo coå baèng laàn da coå ñoù khoâng ?

- Daï. Maø hoâm nay haén haï thuû trong moät hôi nhöõng möôøi hai caùi ñaàu. Baây giôø ñeå xin ra leänh khai ñao.
Quan Coâng söù gaät. Vieân giaùm traûm vaø Baùt Leâ ñeàu luøi ra ngoaøi raát mau.

Moät tieáng loa. Moät tieáng troáng. Ba tieáng chieâng. Röùt moãi hoài chieâng môùm, thì moät taám linh hoàn laïi lìa khoûi moät theå xaùc. Tuøng ! Bi li ! Bi li !

Baùt Leâ baét ñaàu hoa khoâng thanh quaát maáy voøng. Roài y haùt nhöõng caâu taåy oan vôùi hoàn con toäi. Trong nhaø raïp caùc quan chæ nghe thaáy caùi aâm lô lôù rôøn rôïn. Quan Coâng söù chaêm chuù nhìn Baùt Leâ muùa löôïn giöõa hai haøng töû tuø vaø muùa haùt ñeán ñaâu thì nhöõng caùi ñaàu toäi nhaân bò quyø kia cheû guïc ñeán ñaáy. Nhöõng tia maùu phun keâu phì phì, voït cao leân neàn trôøi chieàu. Treân aùng coû hoen oá, khoâng moät chieác thuû caáp naøo ruïng xuoáng.

Baùt Leâ laøm xong coâng vieäc, khoâng nghæ ngôi chaïy tuoát vaøo ñöùng tröôùc nhaø raïp. Baáy giôø quan Coâng söù môùi nhìn kyõ. Y maëc aùo daøi traéng, moät daûi giaây löng ñieàu thaét cheõn ngang buïng. Thaáy treân quaàn aùo traéng cuûa y khoâng coù moät gioït maùu phun tôùi, quan Coâng söù gaät guø hoûi quan Toång ñoác ñeå nhôù laáy teân hoï moät ngöôøi  ñao phuû coù loái cheùm treo ngaønh raát ngoït. Ngaøi thöôûng cho Baùt Leâ maáy coïc baïc ñoàng baø laõo.

Luùc quan Löu truù gaàn caàm muõ caùo töø veà toøa Söù, quan Toång lyù Quaân vuï coøn aân caàn buoäc oâng thoâng ngoân Nam kyø dòch cho ñuû caâu naøy :

- Baåm Quan Lôùn, cheùm treo ngaønh nhö theá naøy laø phaûi löïa vaøo nhöõng luùc vieäc quaân quoác thanh thaûn, soá töû tuø ít ít thoâi. Vaøo nhöõng luùc nhoän nhaïo quaù, töû tuø ñoâng quaù, thì ty chöùc ñaõ coù caùch khaùc. Laø cheû ñoâi caây tre ñöïc daøi ra, caëp vaøo coå töû tuø xeáp haøng vaø noái ñuoâi quyø höôùng veà moät chieàu. Ñaïi ñeå noù cuõng nhö laø caùi loái caëp gaép chaû chim maø nöôùng aáy. Roài Baùt Leâ seõ caàm göôm maø roùc ngang nhö ngöôøi ta roùc maét mía.
Luùc quan Coâng söù ra veà, khi löôùt qua möôøi hai caùi ñaàu laâu coøn dính vaøo coå ngöôøi cheát quyø kia, giöõa saân phaùp tröôøng saép giaûi taùn, noåi leân moät traän gioù loác xoaùy raát maïnh. Thöôøng nhöõng luùc xuaát quaân baát lôïi, töôûng côn gioù loác cuoán gaãy ngoïn côø suùy, cuõng chæ maïnh ñöôïc theá thoâi. Traän gioù soaén huùt caùt, buïi leân, xoay voøng quanh ñaùm töû thi.

Baáy giôø vaøo khoaûng giöõa giôø thaân.

Nguyeãn tuaân