Chuyeän
phieám
|
| Xuaân veà,
Teát ñeán maø khoâng coù phaùo keâu, ñaøo nôû, laïi thieáu caû
baùnh chöng, döa haønh thì thaät laø nhaït nheõo, maát heát caû
yù nghóa trang nghieâm, aám cuùng.
Thoâi ñaønh naâng cheùn traø, höôùng veà queâ höông. Heát tuaàn traø, môøi caùc baïn cuøng ñi xoâng ñaát, chuùc teát ba "thaèng" noåi tieáng cuûa laøng xoùm Vieät Nam, maø moïi ngöôøi, soáng ôû ñaâu cuõng ñaõ coù dòp laøm quen qua saùch vôû, ca dao, caâu veø, gioïng haùt. Ñoù laø thaèng Cuoäi, thaèng Bôøm vaø thaèng Moõ. Noùi ñeán teân ba nhaân vaät naøy thì ai cuõng bieát, nhöng hoûi ñeán goác gaùc, queâ quaùn cuûa chuùng thì chöa chaéc taát caû moïi ngöôøi ñeàu hay. Môøi caùc baïn cuøng ñi tìm hieåu
tieåu söû cuûa thaèng Cuoäi, thaèng Bôøm vaø thaèng Moõ.
Töø beù, chuùng ta thöôøng ngheâu ngao ca haùt : Thaèng Cuoäi ngoài goác caây ña,Raèm thaùng taùm, naêm naøo cuõng nghe gioïng ca nhi ñoàng hoàn nhieân töôi thaém : Boùng traêng traéng ngaøDuø Cuoäi coù soáng ñeán giaø vaãn coøn bò goïi laø thaèng. Ngöôøi ta khinh thöôøng Cuoäi quaù. Chaéc taïi Cuoäi coù taät hay noùi doái. Tuy vaäy cuõng coù ngöôøi noåi ghen thaáy Cuoäi ñöôïc soáng gaàn Haèng Nga. Chaû theá maø Taûn Ñaø noåi côn ngoâng "Muoán laøm thaèng Cuoäi" : Ñeâm thu buoàn laém chò Haèng ôiCuoäi laø ai ? Caùc töï ñieån ñeàu giaûi thích raèng Cuoäi laø moät nhaân vaät, coù saùch ghi laø moät ñöùa beù con cuûa chuyeän coå tích, ngoài döôùi goác caây ña treân maët traêng. Taïi sao Cuoäi ñang soáng ñaèng sau luõy tre laøng töï döng laïi bay boång leân taän maët traêng, soáng vôùi chò Haèng nhö vaäy ? Chuyeän keå raèng : Moät hoâm Cuoäi vaøo ñoán cuûi trong röøng gaëp moät oå hoå con. Cuoäi laáy rìu ñaäp cheát. Chôït coù tieáng hoå meï roáng ôû ñaèng xa, Cuoäi sôï quaù leo toùt leân moät caây ngoài naáp. Hoå meï loàng loän quanh ñaùm hoå con, roài boû ñi veà phía bôø suoái. Cuoäi tuït xuoáng theo rình. Hoå meï ñeán caïnh moät caây con, ñôùp ít laù, mang veà nhai naùt, ròt cho hoå con. Chæ moät laùt hoå con tænh laïi. Meï con hoå boû khu röøng ñi choã khaùc. Cuoäi ra bôø suoái ñaøo caây con mang veà troàng trong vöôøn. Töø ñaáy Cuoäi coù moùn thuoác caûi töû hoaøn sinh, cöùu moïi ngöôøi. Cuoäi raát quyù caây thuoác, ngaøy naøo cuõng daën vôï phaûi chaêm soùc noù. Cuoäi caám vôï khoâng ñöôïc ñaùi vaøo goác caây vì caây seõ doâng leân trôøi. Nghe daën nhieàu laàn, vôï Cuoäi phaùt caùu. Ñaõ vaäy thì cöù ñaùi xem chuyeän gì xaûy ra ? Vôï Cuoäi vöøa ñaùi vaøo goác caây xong thì caây boãng rung ñoäng, troùc goác bay leân trôøi. Ñuùng luùc Cuoäi ôû röøng veà, chæ kòp baùm reã caây níu laïi. Nhöng caây cöù bay leân, keùo Cuoäi tôùi taän maët traêng. Töø ñoù ñeán giôø Cuoäi vaãn coøn ngoài ôû goác caây, soáng beân caïnh chò Haèng. Y Ù nghóa caâu chuyeän thaät laø hoùm hænh. Cuoäi laø ñöùa chuyeân noùi doái, löøa ngöøa khaùc. Laàn naøo cuõng duøng meïo ñaéc thaéng ñaùm cöôøng haøo, phuù hoä. Ñeán khi Cuoäi muoán hoaøn löông, ra tay cöùu ñôøi, thì laïi bò thaát baïi. Cuoäi thay ñoåi baûn chaát nhöng cuoäc ñôøi xung quanh thì khoâng thay ñoåi. Cuoäi phaûi ñi sang moät theá giôùi khaùc tìm ñaát soáng. Moãi ñeâm saùng traêng, töø trôøi cao Cuoäi ngaïo maïn ngoù ñaùm ñaøn em cuûa mình ñang khua moâi muùa meùp, tung hoaønh nôi queâ höông xa vôøi vôïi. (Theo Nghieâm Toaûn, Vieät Nam vaên hoïc söû trích yeáu, Khai Trí, Saøi Goøn, 1968). Cuoäi coù maët ôû Vieät nam töø luùc naøo ? Chaéc laø ñaõ töø laâu. Ñaïi Nam quoác aâm töï vò cuûa Huyøng Tònh Cuûa (1895) ñaõ noùi ñeán Cuoäi. Teân Cuoäi töø ñaâu ra ? Leâ Ngoïc Truï (Taàm Nguyeân töï ñieån Vieät Nam, Nxb Tp Hoà Chí Minh, 1993) cho raèng chöõ Cuoäi coù goác Haùn Vieät laø chöõ "Quaûi". Chöõ Quaûi (Thieàu Chöûu) hoaëc Quaûy(Ñaøo Duy Anh) coù nghóa laø löøa doái, duï doã ngöôøi khaùc mua haøng, baét con nít ñem baùn (meï mìn). Trong daân gian coù chuyeän thaèng Quaûi vaø thaàn maët traêng : "Maët traêng tính noùng naûy, laïi hay xaø xuoáng gaàn doøm ngoù haï giôùi laøm cho daân chuùng khoán khoå vì noùng böùc. Baáy giôø coù thaèng Quaûi ñònh taâm cho thaàn moät voá. Noù naém caùt treøo leân caây cao ngoài ñôïi. Luùc maët traêng xaø xuoáng, noù neùm caùt tuùi buïi vaøo maët thaàn. Maët traêng töø ñoù bò caùt laøm môø ñi vaø cuõng töø ñoù thaàn khoâng daùm xuoáng gaàn haï giôùi, cho neân ôû haï giôùi ñôõ noùng böùc." (Ñinh Gia Khaùnh vaø Chu Xuaân Dieân, Vaên hoïc daân gian taäp 2, Nxb Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi 1973). Thaèng Quaûi choáng laïi thaàn maët traêng, trong khi thaèng Cuoäi thì laïi bay leân soáng treân maët traêng. Noäi dung hai chuyeän maâu thuaãn nhau. Hay laø thaèng Quaûi vaø thaèng Cuoäi chæ laø hai anh em hoï cuûa doøng hoï noùi doái chöù khoâng phaûi laø cuøng moät nhaân vaät ? Ñeå giaûi quyeát maâu thuaãn, toâi cho raèng chöõ Cuoäi coøn coù theå laø do chöõ haùn vieät "Cuoáng" maø ra. Cuoáng nghóa laø noùi doái, löøa doái (Thieàu Chöûu, Ñaøo Duy Anh). Cuõng neân noùi theâm raèng thaèng Cuoäi khoâng dính daùng gì vôùi hoøn cuoäi (soûi ñaù) cuûa tieáng Vieät. Maõi ñeán naêm 1937, töï ñieån Vieät-Hoa-Phaùp
cuûa Gustave Hue vaãn chöa coù chöõ cuoäi nghóa laø soûi ñaù. Naêm
1940 nhaø xuaát baûn Taân Daân cho in "Vang boùng moät thôøi" cuûa
Nguyeãn Tuaân, trong ñoù coù truyeän ngaén Höông Cuoäi, keå chuyeän
laøm keïo maïch nha boïc cuoäi. Chöõ cuoäi (tieáng Phaùp laø galet,
calcul) chính thöùc coù maët trong Dictionnaire vietnamien-chinois-français
cuûa Eugeøne Gouin (IDEO,
Phaûi chaêng chöõ cuoäi (soûi ñaù) ñaõ ñeán töø chöõ calcul hoaëc caillou cuûa tieáng Phaùp ? Vaø keïo cuoäi cuûa Nguyeãn Tuaân ñaõ ñöôïc gôïi yù töø keïo cuoäi (drageùe) cuûa Phaùp ? Ngaøy nay, soûi vaø cuoäi ñöôïc ñònh nghóa laø "ñaù nhoû troøn vaø nhaün, thöôøng ôû loøng soâng, loøng suoái" vaø cuoäi laø hoøn soûi lôùn, saïn laø hoøn soûi nhoû (töø ñieån tieáng Vieät, Vaên Taân chuû bieân, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1977) Veà kích thöôùc hoøn cuoäi, hoøn soûi,
töø ñieån tieáng Vieät (Hoaøng Pheâ chuû bieân, Nxb KHXH, Haø Noäi,
1988) moâ taû gaàn gioáng Larousse (cuoäi : 1-10 cm, soûi : 2-10mm).
Thaèng bôøm coù caùi quaït moNhieàu ngöôøi nghó raèng bôøm laø caùi bôøm toùc. Thaèng Bôøm laø ñöùa beù con ñeå bôøm. Chöõ bôøm ñöôïc Vaên Taân ñònh nghóa laø : - haøng loâng daøi moïc treân coå moät
vaøi gioáng thuù
Ngaøy xöa, treû con ñeå choûm toùc treân ñænh ñaàu hoaëc hai beân ñaàu ñeán khoaûng 5,6 tuoåi thì baét ñaàu ñeå toùc daøi. Beù hôn, chæ ñoä 2,3 tuoåi thì ñeå choûm toùc che thoùp ngöøa va chaïm vaø traùnh gioù. Nhö vaäy thì thaèng Bôøm coøn laø moät ñöùa beù con coøn buï söõa, coøn ñeå choûm che thoùp. Ñöùa beù ñoä 2, 3 tuoåi. Lôùn hôn nöõa thì ta thöôøng goïi laø buï baãm thay cho buï söõa. Moät ñöùa beù môùi 2, 3 tuoåi thì chaéc laø chöa hieåu bieát gì veà giaù trò cuûa ba boø chín traâu, cuûa ao saâu caù meø, cuûa beø goã lim.v.v. Chaúng leõ loõi ñôøi nhö phuù oâng laïi maát thì giôø laøm chuyeän voâ ích nhö vaäy ? Baøi ca dao chæ töôïng tröng cho moät cuoäc phænh gaït, duï doã treû con thoâi aø ? Hay laø noù muoán nhaán maïnh, nhaéc ñi nhaéc laïi söï ñoái ñaàu giöõa phuù oâng vaø thaèng Bôøm ? Trong xaõ hoäi xöa, phuù oâng ñaïi dieän moät giai caáp, giai caáp ñòa chuû giaøu coù cuûa thoân queâ. Ñoái ñaàu vôùi giai caáp naøy, baøi ca dao ñöa ra thaèng Bôøm ñaïi dieän cho giai caáp noâng daân ngheøo khoå. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø Vuõ Ngoïc Phan (Tuïc ngöõ, Ca dao, Daân ca Vieät Nam, Nxb KHXH, Haø Noäi, 1978) ñaõ xeáp baøi Thaèng Bôøm vaøo ñeà taøi "Nhöõng maâu thuaãn trong sinh hoaït giöõa noâng daân vaø ñòa chuû". Thaèng Bôøm laø moät ngöôøi ngheøo, moät noâng daân phaûi ñoái ñaàu vôùi moät ngöôøi giaøu, moät ñòa chuû. Thaèng Bôøm khoâng phaûi laø moät ñöùa beù buï söõa, coøn ñeå choûm che thoùp. Ngöôøi noâng daân ngheøo thaáu hieåu loøng daï cuûa phuù oâng. "Maáy ñôøi baùnh ñuùc coù xöông, maáy ñôøi troïc phuù coù thöông daân ngheøo". Hoï khoâng tin raèng phuù oâng roäng löôïng ñeán ñoä mang caû cuûa caûi keách xuø, quyù giaù ra ñaùnh ñoåi laáy moät caùi quaït mo taàm thöôøng. Ñaèng sau nhöõng lôøi caùm doã, theá naøo chaû coù caïm baãy. Vì theá maø Bôøm khaêng khaêng khoâng chòu. Bôøm coù ñaàu oùc thöïc teá, chaát phaùc. Khoâng ñeå ngöôøi löøa mình vaø mình cuõng khoâng coù yù löøa ngöôøi khaùc. Maø laøm sao löøa ñöôïc phuù oâng, laøm sao maø "aên" ñöôïc phuù oâng. Toát nhaát laø "thuaän mua, vöøa baùn". Vaû laïi anh noâng daân ngheøo naøo maø chaû thích ñöôïc aên no buïng. Giaù trò caùi quaït mo cuõng chæ xaáp xæ, töông ñöông vôùi naém xoâi thoâi. Theá laø "thaèng ngheøo" baèng loøng ñaùnh ñoåi caùi quaït mo laáy naém xoâi cuûa phuù oâng. Thaèng Bôøm, xeùt veà gia caûnh, coù hoï xa gaàn vôùi thaèng Baàn trong caâu ca dao : Côø baïc laø baùc thaèng BaànBôøm laø chöõ noâm cuûa chöõ Haùn Vieät "Baàn", nghóa laø ngheøo. Coù nhieàu thaønh ngöõ noùi ñeán phuù vaø baàn, giaøu vaø ngheøo : - Phuù baát nhaân, baàn baát nghóa.(Giaøu sang nhieàu keû tôùi nhaø, khoù khaên neân noãi ruoät giaø xa nhau).
Thaèng Moõ coù maët ôû noâng thoân Vieät
Nam khoâng bieát töø bao giôø. Nhöng chaéc chaén
Lôøi leõ coù veû kính troïng, ngöôïc haún vôùi ñòa vò cuûa Moõ trong xaõ hoäi xöa. Moõ laø moät nhaân vaät khoâng theå thieáu trong toå chöùc laøng xaõ.Gôùm thay lôùn tieáng laïi daøi hôi "Döôùi boïn tuaàn ñinh, laøng naøo cuõng coù moät ngöôøi laøm noâ leä chung cho caû haøng xaõ goïi laø ñaïc phu. Khi naøo trong laøng coù vieäc gì thì teân ñaïc phu phaûi ñi môøi moïc caû laøng ra ñình hoäi hoïp. Hoaëc coù vieäc gì leã dòch baùo caùo cho laøng bieát thì ñaïc phu goõ moõ ñi rao suoát caùc ngoõ. Nhaø tö gia ai coù vieäc hieáu hæ hoaëc coù vieäc gioã kò muoán môøi laøng thì cuõng sai ñaïc phu ñi môøi. (...) Ñaïc phu laø moät keû ñeâ tieän hôn heát caùc loaøi ngöôøi, chæ nhöõng keû khoán khoù môùi ñi nôi xa khuaát chòu laøm ngheà aáy maø thoâi. Maø ai ñaõ nhôõ phaûi böôùc aáy thì con chaùu veà sau, muoán laøm ngheà gì maëc loøng, cuõng khoâng röûa ñöôïc tieáng xaáu." (Phan Keá Bính, Vieät Nam phong tuïc, Nxb Toång hôïp Ñoàng thaùp, 1990). Moõ gaàn guõi moïi ngöôøi, ñaùng leõ phaûi ñöôïc moïi ngöôøi ñoái xöû töû teá, thaân maät, nhöng khoâng hieåu taïi sao moõ laïi bò khinh bæ, chaø ñaïp. Moõ bò coi laø nhaân vaät thaáp nhaát trong xaõ hoäi, chæ coù quyeàn cuùi ñaàu ñeå moïi ngöôøi sai baûo. Coù leõ chính söï baát coâng vaø thieáu ñaïo ñöùc cuûa xaõ hoäi ñaõ khôi daäy söï phaûn khaùng cuûa giôùi vaên ngheä só. Nhieàu taùc giaû beânh vöïc moõ, taïo ra nhöõng tình huoáng baát ngôø ñeå cho moõ ñoùng vai troø gôõ roái cho ñaùm chöùc saéc trong laøng. Moïi ngöôøi coøn nhôù thaèng Moõ cuûa Ngoâ Taát Toá coù taøi baêm thòt gaø, xöùng ñaùng vôùi danh hieäu ngheä só. Chæ coù thaèng moõ môùi gaùnh noåi traùch nhieäm chia phaàn coâng baèng cho caû laøng. Moät con gaø "moät ngöôøi aên coá môùi heát", ñöôïc Moõ chaët ra chia laøm 23 coã, 83 suaát. Khoâng coù "thieân taøi" baêm gaø cuûa Moõ, laøng nöôùc seõ khoù traùnh ñöôïc nhöõng cuoäc caõi nhau, tranh giaønh, thaäm chí haïi ngaàm nhau. Nhöng coù leõ gioûi nhaát, thoâng minh nhaát trong laøng Moõ, thì phaûi gaén huy chöông vaøng cho thaèng Moõ laøng Coå Nhueá cuûa Hoà Höõu Töôøng (toâi ñöôïc ñoïc cuoán Phi Laïc sang Taøu cuûa Hoà Höõu Töôøng vaøo khoaûng ñaàu thaäp nieân 60, raát tieác khoâng nhôù teân nhaø xuaát baûn). Thaèng Moõ ñöôïc oâng tieân chæ cuûa laøng môøi laøm coá vaán, giaûi quyeát taát caû nhöõng chuyeän raéc roái ñieân ñaàu. Moõ ñöôïc söù Taøu baùi phuïc saùt ñaát. Nam Cao cuõng ñöa ra moät thaèng Moõ, voán hieàn laønh löông thieän nhöng bò xaõ hoäi laøm cho xaáu ñi. Teân Moõ töø ñaâu ra ? Cho tôùi ñaàu theá kyû 20, thaèng Moõ coøn mang teân laø moäc ñaïc, roài ñaïc phu. Moäc ñaïc nguyeân nghóa laø caùi chuoâng baèng ñoàng, coù quaû laéc baèng goã. Ngaøy xöa duøng "moäc ñaïc" ñeå ñaùnh hieäu vaøo hoïc. Do ñoù ngöôøi ta goïi thaày hoïc laø moäc ñaïc (Ñaøo Duy Anh), hoaëc ñaïc tö (Thieàu Chöûu), thaày giaûng ñaïo goïi laø ñaïc ñöùc (Huyønh Tònh Cuûa). Ta coù theå suy ra raèng ngaøy xöa moõ laøng coøn duøng chuoâng, tröôùc khi duøng moõ. Ñaàu theá kyû 20, trong saùch vôû chöa coù teân thaèng Moõ. Ngöôïc laïi chöõ moõ (chuoâng moõ) ñaõ coù maët vaø ñöôïc ñònh nghóa laø ñoà duøng laøm hieäu leänh, baèng boäng caây hoaëc boäng tre. Chuoâng moõ laø tieáng goïi chung ñoà duøng cuûa thaày chuøa (Huyønh Tònh Cuûa). Caùi moõ xuaát hieän tröôùc thaèng Moõ. Nhöng coù theå naøo cho raèng goïi laø thaèng Moõ vì noù goõ moõ khoâng ? Chaéc chaén laø khoâng vì chaúng coù ai daùm goïi nhaø sö laø thaèng moõ. Muoán tìm nguoàn goác chöõ Moõ chuùng ta haõy tìm hieåu chính thaèng moõ. Phaàn ñoâng moõ laøng laø nhöõng ngöôøi tha phöông caàu thöïc, töø choã khaùc tôùi laøng kieám aên. Bò moïi ngöôøi khinh reû. Laøng xaõ chaúng caàn bieát vaø cuõng khoâng caàn tra hoûi lai lòch teân tuoåi. Chæ caàn noùi thaèng moõ, ai cuõng bieát nhaân vaät ñöôïc noùi tôùi. Saùch vôû xöa duøng chöõ "moã" ñeå goïi nhöõng ngöôøi khoâng bieát teân. Chöõ moã laø ñaïi danh töø khoâng chæ roõ caùi gì, ngöôøi naøo, ñöôïc duøng khaù phoå bieán. Phaïm Ñình Hoå vaø Nguyeãn AÙn (Tang thöông ngaãu luïc, baûn dòch cuûa Ñaïm Nguyeân, Saøi goøn, 1962), ñöa ra moät loaït caùc oâng baø Moã : oâng lieät só Moã (hoï teân chöa theå tra xeùt ñöôïc), baø meï phu nhaân Moã. Thaày ñòa lyù Taû Ao laø oâng Moã, ngöôøi laøng Taû Ao, huyeän Nghi Xuaân (Haø Tónh). OÂng thöôïng thö Nguyeãn Vaên Giai thuôû nhoû hoïc oâng Thaùi hoïc sinh Moã.v.v.. Coù theå cho raèng chöõ Moõ, chæ moät ngöôøi khoâng teân tuoåi, laø töø chöõ Moã maø ra. Xeùt veà chöùc naêng thì coâng vieäc cuûa Moõ laø môøi laøng ñi hoïp vaø baùo tin cuûa laøng ñeán moïi nhaø. Môøi ai, tìm ai, tieáng haùn vieät laø "Moä". Chöõ moä coù theå ñaõ ñöôïc chuyeån qua chöõ noâm thaønh moõ. Moõ laø ngöôøi ñi môøi (moä) laøng nöôùc. Veà sau caùc ñoà vaät ñöôïc moõ duøng, hoaëc caùc ñoà vaät ñöôïc duøng ñeå laøm hieäu leänh, ñeå rao goïi, ñeàu ñöôïc goïi laø moõ. - ñieám laøng coù caùi moõ caù laøm baèng ñaù taïc hình con caù. Taám saét caàm canh (chöõ haùn vieät laø thaùc) cuõng ñöôïc goïi laø moõ canh. Nhaø sö luùc tuïng nieäm chuù taâm duøng moõ laøm hieäu leänh, giöõ nhòp. Baøi thô Thaùc thi (Vònh caùi moõ) cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm coù caâu : Ñieâu ñaåu thieân cao daï chuyeån canh.Ñöôïc dòch laø : Trôøi cao, tiu keûng, ñeâm dôøi canh.Vaø ñöôïc chuù thích raèng "Ñieâu laø caùi keûng (xöa goïi laø caùi tiu), ñaåu laø caùi ñaáu duøng trong quaân ñoäi ñeå ñong gaïo nhöng cuõng duøng ñeå goõ laøm hieäu leänh. Ñieâu vaø ñaåu ñeàu duøng nhö keûng vaø moõ trong quaân ñoäi". (Thô vaên Nguyeãn Bænh Khieâm, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 1983). Toùm laïi, thaèng Moõ, ngöôøi ñi môøi moïi ngöôøi trong laøng, laø do chöõ moä (môøi) hoaëc chöõ moã (khoâng teân tuoåi) maø ra. Vaø ñoà ngheà cuûa Moõ thì ñöôïc goïi laø caùi moõ. Caùi moõ coù theå ñöôïc laøm baèng goã, baèng tre, baèng gaïch ñaù hay baèng saét. Nguyeãn
Dö
Teát Kyû Maõo 2-1999. |
[ Trôû Veà ]