Chuyeän
phieám
|
| Toâi
ñaõ coù dòp noùi chuyeän phieám vôùi caùc baïn veà "thaèng Cuoäi,thaèng
Bôøm vaø thaèng Moõ".Laàn naøy xin noùi tieáp ñeán hai nhaân vaät
"dôû oâng dôû thaèng" laø thaèng buø nhìn ( hay boà nhìn, buø dìn
) vaø thaèng phoãng.
Sôû dó daùm goïi ñuøa laø "dôû oâng dôû thaèng" laø bôûi vì khoâng phaûi luùc naøo vaø ôû ñaâu ngöôøi ta cuõng goïi buø nhìn vaø phoãng laø thaèng. Thænh thoaûng hai "thaèng" naøy cuõng ñöôïc goïi thaân maät, kính troïng laø baùc laø oâng. Thaèng Buø Nhìn Baøi thô naøy ñöôïc ñaët teân laø Thaèng buø nhìn, khoâng roõ taùc giaû laø ai. Ngöôøi thì cho laø cuûa vua Leâ Thaùnh Toâng, ngöôøi khaùc laïi cho laø cuûa Hoà Xuaân Höông, ngöôøi khaùc nöõa laïi keát luaän raèng baøi thô naøy laø cuûa ngöôøi ñôøi sau laøm ( Hoaøng Xuaân Haõn, taäp 3, Giaùo Duïc, 1998 ) .Quyeàn troïng ra uy traán coõi bôø Coøn moät thaèng buø nhìn khaùc, goác gaùc töông ñoái chaéc chaén hôn, naèm trong Hoàng Ñöùc quoác aâm thi taäp ( Vaên Hoïc, 1982 ) . Baøi thô mang teân Caûo nhaân, noäi dung gaàn gioáng baøi thô cheùp beân treân. Chæ coù thaèng buø nhìn thöù ba môùi ñích danh laø thaèng buø nhìn, ñöôïc chính Taûn Ñaø ( 1889-1939 ) ñaët teân: Caû ba baøi thô ñeàu taû thaèng buø nhìn ñöùng ngoaøi caùnh ñoàng, ñuoåi chim.Lô laùo kìa ai ñöùng caïnh bôø Xem vaäy thì nhaân vaät buø nhìn ñaõ coù maët taïi nöôùc ta ít ra cuõng hôn naêm theá kæ roài. Chuùng ta laïi ñöôïc bieát theâm raèng ngöôøi xöa, ñôøi Hoàng Ñöùc ( 1470-1497 ) , goïi thaèng buø nhìn laø Caûo nhaân ( nghóa laø ngöôøi laøm baèng caønh caây khoâ,hay baèng rôm raï ) . Ngaøy nay döôøng nhö chaúng coøn ai nhaéc ñeán teân Caûo nhaân nöõa. Moïi ngöôøi, töø thaønh thò ñeán thoân queâ, chæ bieát coù thaèng buø nhìn thoâi. Bieát maët nhöng chöa chaéc ñaõ bieát teân. Ñuùng hôn laø khoâng bieát caùi teân buø nhìn kia töø ñaâu ñeán nhaäp cö thoân queâ Vieät Nam ? Môøi caùc baïn cuøng chuùng toâi thöû ñi tìm queâ quaùn cuûa thaèng buø nhìn.
Tröôùc heát laø
yù nghóa cuûa teân tranh. Chöõ duõng ( hoaëc doõng ) ñöôïc Thieàu
Chöûu ( 1942 ) vaø Ñaøo Duy Anh ( 1932 ) dòch laø:
Ngoaøi chöõ duõng,
tieáng Haùn coøn coù töø quyû loãi ( cuõng ñoïc laø oåi loãi hoaëc
khoåi loãi ) ñöôïc hai hoïc giaû dòch laø:
Nhö vaäy thì, theo Thieàu Chöûu vaø Ñaøo Duy Anh, Duõng hình nghóa laø caùi töôïng goã. Töôïng goã muoán giôùi thieäu ai ? Taám tranh veõ moät coâ gaùi töôi cöôøi, ñaàu ñoäi noùn ba taàm, khoaùc taám aùo tôi baèng laù goài coøn laønh laën. Coâ gaùi thaät laø xa laï ñoái vôùi thaèng buø nhìn ñaàu ñoäi noùn meâ, aùo quaàn taû tôi, ñöùng giöõa trôøi phaát côø ñuoåi chim cuûa noâng daân. Coâ khoâng theå laø moät "chò buø nhìn" nhö Nguyeãn Maïnh Huøng ñaõ ngoä nhaän! Töôïng goã cuõng khoâng phaûi laø hình nhaân ( con noäm ) cuûa tín ngöôõng daân gian, bôûi vì hình nhaân khoâng ñöôïc laøm baèng goã. Hình nhaân luoân luoân ñöôïc ñan baèng tre, phaát giaáy, ñeå khi ñoát deã chaùy heát thaønh tro. Vaû laïi, ngöôøi ta khoâng choân chaân hình nhaân xuoáng ñaát, hoaëc daàm döôùi nöôùc, nhö trong tranh veõ. Toâi cho raèng töôïng goã naøy laø moät con roái cuûa saân khaáu muùa roái nöôùc, thuû vai moät chò chaên vòt, ñöôïc ngheä nhaân trang ñieåm ñeïp ñeõ, ñieàu khieån di ñoäng treân maët nöôùc. Baây giôø xin baøn ñeán nguoàn goác hai chöõ buø nhìn. Thaèng buø nhìn baét ñaàu coù maët trong ngoân ngöõ Vieät Nam töø luùc naøo? Khoù traû lôøi chính xaùc. Moät ñieàu chaéc chaén laø hai tieáng buø nhìn ñaõ coù maët trong ngoân ngöõ Vieät Nam treã nhaát cuõng laø töø naêm 1926, naêm baøi thô Thaèng buø nhìn ñöôïc ñaêng trong saùch Vaên Ñaøn Baûo Giaùm ( Maëc Laâm, Saigon, 1968 ) cuûa Traàn Trung Vieân. Cuõng vaøo thôøi kì naøy, naêm 1928, Nguyeãn Vaên Ngoïc soaïn saùch Tuïc ngöõ Phong dao ( Soáng Môùi, Hoa Kyø, 1978 ) , ñaõ söu taàm ñöôïc thaønh ngöõ buø nhìn giöõ döa. Thaønh ngöõ naøy naèm chung vôùi nhieàu caâu tuïc ngöõ phong dao coå xöa cuûa Vieät Nam, khieán nhieàu ngöôøi nghó raèng buø nhìn cuõng ñaõ coù maët trong ngoân ngöõ Vieät Nam töø laâu roài ? Raát coù theå laø nhö vaäy. Nhöng beân caïnh nhöõng caâu tuïc ngöõ phong dao coå, Nguyeãn Vaên Ngoïc coøn söu taàm caû nhöõng thaønh ngöõ môùi coù cuûa thôøi ñoù nhö thaøy cung thaøy coø. Töø coø cuûa mieàn Nam vaø töø caåm cuûa mieàn Baéc ñaõ ñeán töø chöõ commissaire cuûa tieáng Phaùp. Trong muïc caâu ñoá, Nguyeãn Vaên Ngoïc ñöa ra caâu: vaø giaûi laø caùi tem daùn thö ( timbre ) . Roõ raøng laø Nguyeãn Vaên Ngoïc ñaõ söu taàm caû nhöõng caâu môùi coù töø khi ngöôøi Phaùp ñeán cai trò nöôùc ta, trong ñoù bieát ñaâu laïi chaû coù caâu buø nhìn giöõ döa ?Ñeå im thì naèm thin thít Ñaïi Nam quoác
aâm töï vò cuûa Huyønh Tònh Cuûa
( 1895 ) cuõng ñaõ cheùp raûi raùc moät vaøi
tieáng môùi
ñeán töø tieáng Phaùp
nhö :
Chuùng ta coù theå noùi raèng ngay töø cuoái theá kyû 19, moät soá tieáng Phaùp ñaõ ñöôïc Vieät hoùa vaø ñaõ ñi vaøo ngoân ngöõ Vieät Nam. Tuy nhieân, Huyønh Tònh Cuûa vaãn chöa bieát ñeán thaèng buø nhìn. Do ñoù, döïa vaøo moác thôøi gian cuûa hai boä saùch toâi ñoaùn raèng hai tieáng buø nhìn coù maët trong ngoân ngöõ Vieät Nam vaøo khoaûng giöõa naêm 1895 vaø naêm 1926. Töï ñieån Vieät-Hoa-Phaùp cuûa Gustave Hue ( Trung Hoøa,1937 ) coù töø buø nhìn vaø ñöôïc dòch sang tieáng Phaùp laø mannequin pour effrayer les animaux ( hình noäm duøng ñeå doïa suùc vaät ) .Ñònh nghóa naøy gaàn gioáng ñònh nghóa cuûa töø eùpouvantail trong töø ñieån Larousse : mannequin mis dans les champs, les jardins, pour effrayer les oiseaux ( hình noäm ñaët ngoaøi caùnh ñoàng, ngoaøi vöôøn, ñeå doïa chim ) . Söï truøng hôïp cuûa hai ñònh nghóa khieán toâi nghó raèng teân buø nhìn cuûa ta ñaõ ñöôïc ñeán töø chöõ eùpouvantail cuûa Phaùp. Chöõ buø laø aâm Vieät cuûa pou ( cuõng nhö poupeùe ñöôïc Ñaøo Duy Anh ghi laø bu beâ ) . Chöõ nhìn coù theå ñöôïc hieåu laø ñoäng taùc nhìn, canh giöõ cuûa thaèng buø nhìn, nhöng cuõng coù theå chæ laø bieán aâm cuûa chöõ nhaân nghóa laø ngöôøi. Gaàn ñaây, Hoaøng Vaên Haønh ( Töø laùy trong tieáng Vieät, KHXH, 1985 ) ñaõ thöû xeáp hai chöõ buø nhìn vaøo loaïi töø keùp, töø laùy cuûa tieáng Vieät. Nhöng khi ñi tìm hieåu yù nghóa cuûa töø, taùc giaû phaûi thöøa nhaän raèng "caùc töø, kieåu nhö baâng quô, buø nhìn laø nhöõng töø maø ngöôøi baûn ngöõ hoaøn toaøn khoâng coøn coù theå nhaän hieåu ñöôïc nghóa cuûa töøng yeáu toá taïo thaønh. Hôn theá nöõa, ngöôøi ta cuõng khoâng theå caên cöù ñöôïc vaøo baát kyø ñaëc ñieåm naøo veà hình thaùi hay veà ngöõ aâm ñeå giaûi thích nghóa cuûa töø caû. Quan heä aâm-nghóa ôû caùc töø naøy roõ raøng laø quan heä voõ ñoaùn, quan heä khoâng coù lyù do.". Phaûi chaêng chæ vì thaèng buø nhìn cuûa ta vöøa lai Phaùp, vöøa coù hoï haøng beân Taøu, neân queâ quaùn cuûa noù môùi muø môø, teân cuûa noù môùi khoù hieåu,voâ lí nhö vaäy ? Ngaøy nay, buø nhìn vaø con roái thöôøng ñöôïc duøng vôùi nghóa boùng ñeå chæ moät loaïi nhaân vaät chính trò. Ngöôøi Trung quoác vaø Ñaïi Haøn goïi thaèng buø nhìn ñuoåi chim cuûa hoï laø ñaïo thaûo nhaân ( ngöôøi laøm baèng rôm raï ) , nghóa cuõng gioáng nhö caûo nhaân. Thaèng phoãng, oâng phoãng Coù
leõ Nguyeãn Khuyeán ( 1835-1910 ) laø ngöôøi ñeå yù ñeán nhaân
vaät phoãng nhieàu nhaát. OÂng laø taùc giaû cuûa hai baøi thô ñöôïc
nhieàu ngöôøi bieát : Phoãng ñöôïc ñònh nghóa laø töôïng ngöôøi baèng ñaát, ñaù, ñaët ôû ñeàn chuøa, mieáu maïo, ñöôïc coi laø ngöôøi ñöùng haàu nôi thôø töï. Phoãng coøn laø töôïng daân gian baèng ñaát, baèng saønh hay baèng söù, côõ nhoû, daùng to beùo, laïc quan, ñeå baøy chôi trong caùc gia ñình.OÂng ñöùng laøm chi ñaáy hôõi oâng Tuyø theo töôïng naën moät ngöôøi lôùn hay moät treû con vaø tuyø theo töôïng ñöôïc ñaët ôû nôi thôø töï hay laøm ñoà chôi maø daân gian goïi laø oâng phoãng hay thaèng phoãng. Teân phoãng töø ñaâu ra?
- Chöõ phoãng ( oâng phoãng ) ñöôïc vieát baèng chöõ boång vaø daáu nhaùy, moät kí hieäu ñeå chæ raèng ñaây laø chöõ noâm. Boång nghóa laø boång loäc,tieàn löông cuûa quan laïi. Nghóa naøy khoâng thích hôïp vôùi nhaân vaät phoãng cuûa taám tranh. Vì vaäy, phaûi hieåu raèng chöõ noâm phoãng ôû ñaây khoâng phaûi laø ñöôïc vieát vôùi chöõ boång, maø ñaõ ñöôïc vieát baèng boä nhaân vaø chöõ phuïng ( nhaân+phuïng=boång ) . Boä nhaân chæ ngöôøi. Phuïng nghóa laø haàu haï, vaâng lôøi, daâng bieáu. Nghóa naøy thích hôïp vôùi nhaân vaät phoãng, moät keû ñöùng haàu nôi thôø töï, giöõ vieäc ñoäi hoaëc böng neán, coøn goïi laø daâng neán. - Chöõ phoãng trong tranh thaèng phoãng ñoäi neán vieát hôi khaùc chöõ phoãng cuûa tranh oâng phoãng. Ngöôøi vieát chöõ noâm duøng boä nguyeät laøm kí hieäu thay cho daáu nhaùy, phaàn coøn laïi thì gioáng nhau ( boä nhaân vaø chöõ phuïng ) . - Baûng tra chöõ noâm ( Khoa Hoïc Xaõ Hoäi,Haø Noäi,1976 ) vieát chöõ phoãng baèng chöõ phoûng nghóa laø baét chöôùc, phoûng theo. Nghóa naøy cuõng coù veû xa laï ñoái vôùi thaèng phoãng cuûa daân gian Vieät Nam. Ngoân ngöõ Vieät Nam coøn coù theâm hai chöõ phoãng khaùc: - phoãng tay treân:laáy
hôùt cuûa ngöôøi khaùc.
Xeùt theo nghóa thì hai chöõ phoãng naøy coù theå ñeán töø chöõ phuûng, nghóa laø böng, daâng, bieáu. - thaønh ngöõ ngoài im nhö phoãng vaø ñöùng im nhö phoãng ñöïc, coù nghóa laø ngoài vaø ñöùng khoâng ñoäng ñaäy, gioáng pho töôïng ñoà chôi cuûa treû con, hoaëc gioáng oâng phoãng nôi thôø töï. OÂng phoãng ñaù thöù nhaát cuûa Nguyeãn Khuyeán ñöùng trô trô, ñeâm ngaøy coi soùc cho ai ñoù, chaéc phaûi laø oâng phoãng ñöùng böng neán hay ñoäi neán ôû chuøa chieàn,ñeàn mieáu. OÂng phoãng ñaù thöù nhì dan tay ngöûa maët leân trôøi, coù veû laïc quan, thieáu trang nghieâm, haún phaûi laø oâng phoãng ñoà chôi. Chöõ phoãng khoâng
coù trong töï vò cuûa Huyønh Tònh Cuûa. Coù theå ñaây cuõng laø
moät chöõ môùi coù töø ñaàu theá kæ 20.
Nguyeãn
Dö
13/4/2000. |
Trong
boä söu taäp tranh daân gian cuûa Oger coù taám Duõng
hình , ñöôïc Nguyeãn Maïnh Huøng
( Kyù hoïa Vieät Nam ñaàu theá kyû
20, Treû, TP Hoà Chí Minh,1990 ) dòch
laø Buø nhìn.
Töôûng laø naém ñöôïc lí lòch cuûa ñöông söï, nhöng xeùt
kó thì thaáy coù ñieàu ñaùng ngôø.
Caên
cöù vaøo hai taám tranh daân gian coù chöõ noâm, moät taám veõ oâng
phoãng böng neán ,taám kia veõ thaèng
phoãng ñoäi neán (
laïp ) , chuùng ta thöû ñi tìm caâu traû lôøi cho caâu hoûi treân.
[ Trôû Veà ]