Nhöõng ai thích tranh Teát Vieät Nam chaéc ñeàu bieát hai taám Ñaùm cöôùi chuoät vaø Traïng chuoät vinh quy.

Hai taám tranh cuøng moâ taû moät ñaùm röôùc coù ñuû caû côø quaït, keøn troáng, leã vaät. Giöõa ñoaøn röôùc laø hai nhaân vaät chính, chaøng chuoät ñoäi muõ cöôõi ngöïa ñi tröôùc, naøng chuoät ngoài kieäu theo sau. Söøng söõng giöõa ñöôøng, moät laõo meøo giaø hung döõ ngoài caûn loái, giô vuoát doïa naït. 

Tuøy theo trong tranh coù chöõ ngheânh hoân, chuù reå, hay tieán só, vinh quy ngöôøi ta goïi laø tranh Ñaùm cöôùi chuoät hay Traïng chuoät vinh quy.

- "Ñeà taøi(tranh Ñaùm cöôùi chuoät)gioáng tranh Traïng chuoät vinh quy: phaûi ñuùt loùt ñaùm quan laïi"(1). 

- "Thoaùng nhìn tôø tranh "Traïng chuoät vinh quy" coøn goïi laø tranh "Ñaùm cöôùi chuoät", ta thaáy böùc tranh dieãn taû moät ñaùm röôùc quan traïng chuoät vinh quy raát vui. Cuõng keøn troáng, côø quaït, muõ maõng, caân ñai chænh teà, "Chuoät anh" cöôõi ngöïa hoàng ñi tröôùc, "Chuoät naøng" ngoài kieäu theo sau, ñaùm röôùc tieán haønh trong khoâng khí trang nghieâm, nhöng thöïc ra hoï nhaø chuoät vaãn coù veû lo sôï, thaáp thoûm, ngô ngaùc, maét laám la laám leùt nhìn tröôùc nhìn sau. Thöïc teá chuoät raát sôï meøo, khoâng phaûi laø keû deã daøng ñeå chuùng ñi laïi töï do, ngheânh ngang nhö vaäy. Neân muoán ñöôïc yeân thaân thoaùt khoûi nanh vuoát "meøo giaø", hoï nhaø chuoät ñaõ phaûi trònh troïng keøn troáng röôùc leã vaät daâng bieáu chuù meøo ñang veånh raâu, tröøng maét ngoài chôø, naøo laø chim caâu beùo, caù cheùp to laø nhöõng thöù meøo öa thích nhaát, nhöng ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng leã vaät ngöôøi daân lao ñoäng xöa thöôøng phaûi ñem bieáu xeùn ñuùt loùt cho boïn cöôøng haøo quan laïi.

Tính ñoäc ñaùo cuûa tranh "Traïng chuoät vinh quy" laø bieåu hieän söï choáng ñoái tích cöïc cuûa nhaân daân veà teä naïn tham oâ,aên ñuùt loùt cuûa boïn thoáng trò,laø tieáng cöôøi hoùm hænh mæa mai saâu cay cuûa nhaân daân lao ñoäng ñoái vôùi chuùng.Maëc duø trong tranh khoâng chuù thích cuï theå veà yù ñoà phaûn aùnh cuûa taùc giaû, nhöng nhaân daân vaãn hieåu roõ caùi chaát ñaû kích cuûa tranh"(2).

- "Tranh Chuoät ñoã traïng nguyeân vinh quy baùi toå, ngöïa anh ñi tröôùc, kieäu naøng ñi sau. Vaø ñaùm röôùc vinh quy naøy mang chim, mang caù tôùi bieáu chuù meøo. Treân böùc tranh coù ñeà maáy haøng chöõ :
Thöû boái ñeä ngö: chí, chí, chí, nghóa laø ñaøn chuoät daâng caù keâu chí, chí, chí.
Mieâu nhi thuû leã:möu, möu, möu, nghóa laø chuù meøo giöõ leã: meo, meo, meo.
Laïi coù haøng chöõ noâm ôû goùc traùi phía treân:
Taùc laïc: nghóa laø laøm vui
Khoân khoân khoân ñaõ coù deã
Ñoã cao cöôùi vôï tieáng raèng hôøi

Böùc tranh naøy coøn goïi laø tranh Ñaùm cöôùi chuoät (3).

Caùc nhaän xeùt veà yù nghóa cuûa taám tranh ñeàu gioáng nhau. Nhöng ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø taïi sao cuøng moät taám tranh veõ moät ñaùm röôùc, hay noùi ñuùng hôn laø hai taám tranh coù cuøng noäi dung, boá cuïc maø laïi coù theå luùc thì laø ñaùm cöôùi, luùc khaùc laïi laø ñaùm röôùc vinh quy ? Nhö vaäy hoùa ra hai ñaùm röôùc gioáng nhau ? Ñieàu naøy coøn coù nghóa laø caùc hoïc giaû maëc nhieân coâng nhaän raèng duø cöôùi hoûi hay vinh quy, voâ danh tieåu toát hay baûng vaøng bia ñauø, trong caû hai tröôøng hôïp caùc ñöông söï ñeàu phaûi ñuùt loùt, hoái loä cho quan chöùc ñòa phöông?

Sau luõy tre xanh ngaøy xöa, ñaùm chuoät ñoàng, chuoät nhaét sôï cuï meøo nanh vuoát laø chuyeän bình thöôøng, deã hieåu.Nhöng ñeán caû haøng chöùc saéc cuõng phaûi sôï haïng chöùc dòch trong laøng thì quaû thaät laø chuyeän khoù hieåu, khoù tin.

E raèng taám tranh coù vaán ñeà, caàn phaûi ñem ra baøn. 

Tröôùc khi baøn, chuùng ta haõy cuøng nhau trôû veà xem Röôùc daâu vaø Röôùc traïng nguyeân cuûa xaõ hoäi ngaøy xöa. Hy voïng raèng sau ñoù chuùng ta seõ ruùt ra ñöôïc moät keát luaän.

Tuïc leä cöôùi hoûi ngaøy xöa ôû nöôùc ta baét chöôùc tuïc cuûa Taøu neân raát röôøm raø, phieàn toaùi. Ñaïi ñeå coù 6 leã:

- Naïp thaùi: nhaø trai vaø nhaø gaùi ñính öôùc.
- Vaán danh: nhaø trai hoûi teân tuoåi, ngaøy sinh thaùng ñeû cuûa coâ gaùi.
- Naïp caùt: tuoåi taùc, ngaøy sinh ñoâi beân thuaän hôïp, nhaø trai chaáp nhaän ñính öôùc.
- Naïp teä: nhaø trai laøm leã hoûi.
- Thænh kì: nhaø trai xin laøm leã cöôùi.
- Ngheânh hoân: leã cöôùi, röôùc daâu.

Ñeán ñôøi Leâ vaø ñôøi Nguyeãn thì tuïc leä cöôùi hoûi ñaõ daàn daàn ñöôïc thay ñoåi, bôùt naëng neà toán keùm, ruùt ngaén thôøi gian chôø ñôïi. Ngaøy nay töø thoân queâ ñeán thaønh phoá chæ coøn giöõ leã hoûi vaø leã cöôùi. Coù khi caû hai leã ñöôïc goàm chung, toå chöùc cuøng ngaøy cho tieän.

Röôùc daâu nghóa laø nhaø trai ñeán nhaø gaùi ñeå laøm leã röôùc coâ daâu veà nhaø choàng.

"Veà vuøng höông thoân vôùi nhau, cöôùi thöôøng ñi veà ñeâm. Luùc ñi, phaûi choïn giôø hoaøng ñaïo môùi ñi, vaø phaûi coù moät ngöôøi ñaøn oâng deã tính ra ñoùn ngoõ tröôùc, khi ra thì reo aàm caû leân raèng gaëp giai, ñeå cho moïi vieäc ñöôïc deã daøng mau maén. Trong ñaùm cöôùi coù moät oâng giaø(keùn oâng naøo hieàn laønh, maø vôï choàng coøn song toaøn, laém con nhieàu chaùu môùi toát)caàm moät boù höông ñi tröôùc, roài ñeán caùc ngöôøi daãn leã, keû ñoäi maâm cau, ngöôøi khieâng lôïn röôïu v.v...Chuù reå thì khaên aùo lòch söï, coù moät ñaùm thaân thích daãn ñi. Khi ñeán nhaø vôï, daøn baøy ñoà leã, ngöôøi chuû hoân nhaø gaùi khaán leã gia tieân roài thì ngöôøi reå vaøo leã(...).

Saùng hoâm sau thì ñöa daâu, nhaø trai nhaø gaùi cuøng aên möøng, laøm coã baøn môøi baø con khaùch khöùa(...).

Ñöa daâu, nhaø gaùi cuõng keùn moät oâng giaø caàm boù höông ñi tröôùc, roài baø con hoï haøng daãn coâ daâu ñi sau. Ñeán nhaø trai roài thì moät vaøi baø giaø daãn coâ daâu vaøo laïy gia tieân, roài ñöa ñi leã nhaø thôø ñoâi beân boá choàng meï choàng(...)(4).

Xöa kia, nöôùc ta khoâng coù soå giaù thuù, thay vaøo ñaáy coù leã noäp cheo cho laøng. Tröôùc khi cöôùi, nhaø trai phaûi noäp cheo cho laøng cuûa nhaø gaùi. Noäp baèng tieàn hay baèng phaåm vaät, nhieàu hay ít, tuyø theo leä cuûa töøng laøng. Noäp cheo coù giaù trò nhö khai baùo soå saùch ngaøy nay. 

Doïc ñöôøng ñeán nhaø gaùi, thænh thoaûng nhaø trai laïi bò treû con chaêng daây chaén loái, phaûi cho tieàn chuùng môùi côûi daây cho moïi ngöôøi ñi qua. Laïi coù ñaùm xin tieàn baèng baùnh phaùo möøng, hoaëc baøy höông aùn giöõa ñöôøng... 

Noäp cheo, chaêng daây, baøy höông aùn cuõng laø dòp ñeå caùc chöùc dòch, ngöôøi laøng, meø nheo, voøi vónh tí ti.

Ñoùn daâu vaø röôùc daâu ngaøy xöa toaøn ñi boä. Sang ñaàu theá kæ 20, taïi moät vaøi thaønh phoá lôùn baét ñaàu duøng xe tay, xe song maõ. Ngaøy nay nhieàu nôi duøng xe hôi. Phöông tieän tuy coù thay ñoåi theo thôøi, nhöng töø xöa tôùi nay chöa nghe noùi coù ñaùm cöôùi naøo coù chuù reå cöôõi ngöïa ñi tröôùc, coâ daâu ngoài kieäu theo sau, xung quanh naøo côø, naøo quaït nhö trong tranh veõ!

Phaûi thöøa nhaän raèng tranh Ñaùm cöôùi chuoät moâ taû khoâng ñuùng moät tuïc leä quan troïng ngaøy xöa!Chaúng leõ ngheä nhaân daân gian laïi sai laàm nhö vaäy ? 

Traïng nguyeân laø ngöôøi ñoã ñaàu kì thi cao nhaát cuûa khoa cöû ngaøy xöa.

Cho tôùi ñaàu theá kæ 20, thi cöû ôû nöôùc ta ñöôïc toå chöùc moãi 3 naêm moät laàn. Coù 3 kì thi chính laø thi höông, thi hoäi, thi ñình.

1- Tröôùc khi thi höông, taát caû só töû phaûi qua kì saùt haïch. Ai ñoã saùt haïch môùi ñöôïc ghi teân döï thi höông.

Thi höông, ñöôïc toå chöùc ôû moät soá tænh lôùn nhö Thöøa Thieân, Gia Ñònh, Ngheä An, Thanh Hoùa, Nam Ñònh, Haø Noäi (veà sau Nam Ñònh vaø Haø Noäi nhaäp laøm moät thaønh Haø Nam), goàm coù 4 kì. Phaûi ñuû ñieåm kì tröôùc môùi ñöôïc vaøo kì sau. Ai ñuû ñieåm qua ñöôïc 3 kì ñaàu thì ñöôïc vaøo döï kì choùt laø kì phuùc haïch. Coäng ñieåm caû 4 kì, ñieåm cao ñöôïc ñoã cöû nhaân, thaáp thì ñoã tuù taøi.

Caùc oâng taân khoa cöû nhaân ñöôïc quan tröôøng ban thöôûng moät boä aùo muõ, moät caùi loïng xanh, ñöôïc môøi aên yeán. Chôø ñeán naêm sau ñi thi hoäi.

2- Thi hoäi: Caùc oâng cöû nhaân, tuù taøi, giaùo thuï, huaán ñaïo, ñöôïc quyeàn ghi teân thi hoäi, toå chöùc taïi kinh ñoâ.

Thi hoäi cuõng chia ra laøm 4 kì. Ai ñuû ñieåm thì ñöôïc vaøo thi ñình.

3- Thi ñình: ñaây laø kì thi sau cuøng ñeå saép haïng cao thaáp, toå chöùc taïi saân trong cung ñieän nhaø vua. Thi ñình ñöôïc nhaø vua ra ñaàu baøi vaø chöùng kieán cuoäc thi. Caùc quan tröôøng chaám baøi, ñeä leân vua duyeät laïi.

Ñieåm cao thì ñöôïc ñoã tieán só, thaáp thì ñoã phoù baûng. Ñôøi Leâ, ba oâng tieán só ñoã ñaàu ñöôïc goïi laø Traïng nguyeân, Baûng nhaõn, Thaùm hoa. Nhöõng ngöôøi ñoã tieán só ñöôïc xöôùng danh. Teân tuoåi, queâ quaùn ñöôïc ghi khaéc vaøo baûng vaøng, bia ñaù.

Caùc oâng taân khoa tieán só ñöôïc nhaø vua ban cho muõ aùo, caân ñai, ñöôïc môøi aên yeán. Caùc oâng coøn ñöôïc cöôõi ngöïa xem hoa ôû vöôøn thöôïng uyeån, daïo chôi thaêm phoá xaù kinh kì.

Trong luùc caùc oâng taân khoa coøn vui chôi nôi cung ñieän, phoá phöôøng, thì caùc chöùc dòch ôû laøng ñöôïc leänh phaûi toå chöùc ñoùn röôùc caùc oâng veà vinh quy baùi toå.

"Ñoã tieán só ñöôïc nhaø vua ban cho aùo muõ xieâm uûng, vaø ban cho côø bieån vinh qui. Caû haøng toång hoaëc nôi troïng vaên hoïc thì caû haøng tænh phaûi ñem ñoà nghi tröôïng söï thaàn ñi röôùc.

" OÂng taân khoa tieán só maëc aùo thuïng lam, cöôõi ngöïa, che ñoâi loïng, cha meï, vôï vaø oâng thaày daïy hoïc moãi ngöôøi ngoài moät caùi voõng traàn, che moät loïng röôùc vinh qui veà laøng, thieân haï keùo nhau ñi xem, laïi vinh hieån hôn cöû nhaân nhieàu"(4).

Nhieàu ngöôøi trong chuùng ta coøn nhôù ñaùm röôùc Thôøi tröôùc:

...Moät quan laø saùu traêm ñoàng
Chaét chiu thaùng thaùng cho choàng ñi thi
Choàng toâi cöôõi ngöïa vinh qui
Hai beân coù lính haàu ñi deïp ñöôøng
Toâi ra ñoùn taän goác baøng
Choàng toâi xuoáng ngöïa caû laøng ra xem...

                                                Nguyeãn Bính

Anh choàng trong caâu chuyeän tuy chæ ñoã tuù taøi hay cöû nhaân, chò vôï chöa ñöôïc ngoài voõng, theá maø ñaùm röôùc cuõng ñaõ coù veû khaù long troïng, coù lính deïp ñöôøng, coù caû laøng ra xem. Röôùc traïng nguyeân, tieán só chaéc haún coøn linh ñình, raàm roä hôn nhieàu, coù caû toång, caû tænh ñi xem !

Keå töø kì thi leàu choõng ñaàu tieân toå chöùc naêm 1075, cho ñeán kì cuoái cuøng naêm 1919, trong suoát gaàn 9 theá kæ xaõ hoäi phong kieán Vieät Nam ñaõ toân giôùi nho hoïc leân haøng ñaàu töù daân (só, noâng, coâng, thöông), duøng khoa cöû ñeå tuyeån choïn nhaân taøi. Caùc oâng traïng, oâng ngheø (tieán só), oâng cöû, oâng tuù chia nhau naém giöõ quyeàn haønh. Traïng nguyeân, tieán só laø bieåu töôïng cuûa thaønh coâng, phuù quyù, laø maãu ngöôøi lí töôûng cuûa caùc chuyeän coå tích coù haäu. Caùc oâng thuoäc taàng lôùp cao nhaát cuûa giôùi quan laïi.

Töø naêm Baûo Thaùi thöù 2 (1721) veà sau, "Duy coù chöùc ngöï söû laø chöùc quan ñöùng ñaàu trong vieäc giöõ phong hoùa phaùp ñieån, chöùc söù thaàn laø ngöôøi coù traùch nhieäm ngoaïi giao, taát phaûi keùn ngöôøi ñoã tieán só, quan tieán trieàu thì khoâng ñöôïc döï "(5).

Ñôøi Leâ, traïng nguyeân ñöôïc caáp 55 ngöôøi tuyø haønh(nhöõng ngöôøi haàu haï, sai baûo), baûng nhaõn ñöôïc 50 ngöôøi, thaùm hoa chæ ñöôïc 45 ngöôøi. Traïng nguyeân, tieán só coøn ñöôïc quyeàn choïn ñaát trong toång ñeå laøm nhaø.

Haøng huyeän laøm coång, haøng toång laøm nhaø

Choïn choã naøo, haøng huyeän phaûi cho ngöôøi tôùi laøm coång, haøng toång phaûi caét ngöôøi tôùi ñaép neàn xaây nhaø taïi choã ñoù. Ñaëc aân to lôùn nhö vaäy neân môùi coù caûnh: 

Chöa ñoã oâng ngheø ñaõ ñe haøng toång

Chöa doã tieán só maø ñaõ vaäy, huoáng hoà ñoã traïng nguyeân thì phaûi bieát! Xem theá thì ñuû thaáy raèng caùc chöùc dòch trong laøng, caùc quan laïi ñòa phöông duø coù gian aùc, hoáng haùch ñeán maáy cuõng chæ daùm baét naït, haø hieáp ñaùm daân thöôøng thaáp coå beù hoïng, chöù khoâng ai laïi daïi doät ñuïng vaøo gia ñình, hoï haøng caùc oâng quan lôùn töông lai cuûa trieàu ñình.

Cho duø coù ñieác khoâng sôï suùng, cuõng chaû coù meøo giaø naøo daùm chôi troø vuoát raâu huøm, ra ngoài caûn ñaùm röôùc vinh quy cuûa vôï choàng quan traïng. Lôù quôù thì chæ coù nöôùc tuø moït goâng !

Noùi raèng gia ñình, hoï haøng traïng chuoät phaûi lo sôï, thaáp thoûm, maét laám la laám leùt nhìn tröôùc nhìn sau, ñem leã vaät ñi ñuùt loùt, hoái loä meøo giaø, laø khoâng coù caên cöù. Coù chaêng laø chính meøo giaø phaûi lo söûa soaïn chaïy choït, ñuùt loùt gia ñình, hoï haøng quan traïng ñeå ñöôïc moät chaân ñieáu ñoùm !

Chaúng leõ ngöôøi veõ tranh Traïng chuoät vinh quy laïi toû ra khoâng hieåu gì veà uy quyeàn cuûa quan traïng? Toâi khoâng daùm nghó coù chuyeän laï nhö vaäy! 

Nhöng roõ raøng laø tranh Ñaùm cöôùi chuoät vaø Traïng chuoät vinh quy ñeàu khoâng taû ñuùng tuïc leä ngaøy xöa. Vaäy phaûi hieåu taám tranh ra sao ? 

Phaân tích boá cuïc cuûa taám tranh chuùng ta thaáy döôøng nhö tranh ñöôïc chia thaønh hai phaàn, laèn chia khaù roõ neùt :

- Nöûa döôùi veõ moät ñaùm röôùc traïng nguyeân vinh quy. Ñoaøn röôùc ñi treân ñöôøng caùi, hoaëc ñöôøng laøng ñaõ ñöôïc doïn saïch coû, coù côø bieån, "ngöïa chaøng ñi tröôùc, kieäu naøng theo sau". 

- Nöûa treân veõ moät ñaùm röôùc ôû thoân queâ, hai beân ñöôøng coû moïc. Ñaùm röôùc coù keøn troáng, leã vaät, bò meøo giaø chaén loái.

Ñaùm röôùc traïng nguyeân ñöôïc veõ ñuùng nhö saùch vôû moâ taû, deã hieåu. Coøn ñaùm röôùc bò gaëp khoù khaên, thì thaät laø khoù hieåu. Caûnh naøy xaûy ra ôû ñaâu ?

Meï chuoät cuõng quyeát moät loøng
Chæ coøn moät noãi sôï oâng meøo giaø.
Meøo giaø tính khí la caø,
Naøy röôïu haøng huõ,naøy gaø haøng con.
OÂng maø ñaõ noùng maùu leân,
Thì thoâi tan naùt chaû coøn thöù chi!
...
Cöôùi chuoät thì thaät laø to,
Daõy daøi daõy ngaén giaêng bôø nhö neâm.
Boãng döng döøng laïi phía treân,
Hai hoï ngô ngaùc ngoù leân söï gì?
Moät ñaøn meøo xaùm maët bì,
Caàm dao,caàm gaäy laïi thì caûn ngaên.
Meøo Giaø nhaûy ñeán nhe raêng:
- "Tao thì loät xaùc khoâng thaèng naøo tha!
Chuùng maøy aên uoáng la ñaø,
A!Quaân xoû noõ,khinh giaø nhôn nhôn!"
Chuoät Truøm môùi vaùi laïy luoân:
- "Xin ngaøi ñoä löôïng roäng loøng thöông cho!
Soâng saâu coøn luùc vaéng ñoø,
Bôûi vì con treû bieát lo lieäu gì!
Mong ngaøi phuø hoä ñoä trì,
Chuùng con bieát roõ mình thì thaät hö!"
...
Moät trôøi nöôùc bieác non xanh,
Ñaøn chuoät luõ löôït voøng quanh bôø daøi.
Ñi ñaàu laø hoï nhaø trai.
Chuù reå aùo daøi quaàn aùo thöôùt tha.
Chuoät Treû cho chí Chuoät Giaø,
Nhöõng laø aùo löôït quaàn laø toát töôi.
Chuoät Vaøng daâng quaû,ñoäi côi,
Mieáng traàu thôm mieäng ñoû moâi hoï haøng(...).

Nöûa treân cuûa taám tranh chính laø minh hoaï cuûa phaàn ñaàu Ñaùm cöôùi chuoät naøy.

Neáu ñuùng laø taám tranh coù hai phaàn nhö vaäy thì chuùng ta laïi phaûi traû lôøi caâu hoûi vì sao ngheä nhaân laïi veõ hai ñaùm röôùc khaùc nhau treân cuøng moät taám tranh ? 

Caên cöù vaøo lôøi chuù trong tranh Baèng Lieät taân khaéc laõo thöû thuû taân (Baèng lieät môùi khaéc laïi chuoät giaø laáy vôï), chuùng ta ñöôïc bieát raèng taám tranh naøy môùi ñöôïc khaéc laïi, khoâng roõ naêm naøo. Ñaây chæ laø moät trong soá nhieàu dò baûn (Durand ñöa ra 3 baûn (1), Trung quoác coù 4 baûn (7),môùi ñaây Nguyeãn Ñaêng Cheá laïi "phuïc hoài voán coå ", khaéc theâm 1 baûn). Caùc dò baûn ñöôïc ngheä nhaân söûa ñoåi tuyø höùng. Ngaøy nay chuùng ta coù tranh ghi baèng chöõ haùn, chöõ noâm, chöõ quoác ngöõ.

Toâi cho raèng trong quaù trình taùi taïo, coù ngheä nhaân naøo ñoù ñaõ ñem gheùp hai taám tranh cuøng veõ ñaùm röôùc - röôùc daâu vaø röôùc vinh quy - ñeå laøm thaønh moät taám môùi. Vieäc laøm gaùn gheùp naøy ñaõ voâ tình taïo ra moät noäi dung "ñaàu meøo ñuoâi chuoät" khoù hieåu. Caùc ngheä nhaân ñôøi sau tieáp tuïc cheùp laïi taám tranh gheùp naøy, khoâng thaéc maéc gì caû. 

Tröôøng hôïp gheùp tranh nhö vaäy coøn ñöôïc thaáy ôû taám Du Xuaân ñoà trong saùch cuûa Durand (1). Ai ñoù ñaõ gheùp hai taám tranh Teát bieät laäp cuûa boä tranh Oger, ñoàng thôøi söûa ñoåi caû caùc caâu thô noâm cuûa chính baûn.

Chuùng ta coù theå taïm keát luaän raèng taám tranh Teát noåi tieáng cuûa ta ñaõ ñöôïc gheùp töø hai taám tranh khaùc nhau, nöûa treân laø Ñaùm cöôùi chuoät, nöûa döôùi laø Traïng chuoät vinh quy. Caùc chöõ trong tranh ñaõ ñöôïc ngöôøi ñôøi sau söûa ñoåi, theâm bôùt moät caùch tuyø tieän.

1-Maurice Durand,Imagerie populaire vietnamienne, EFEO,Paris,1960
2-Nguyeãn Baù Vaân-Chu Quang Tröù,Tranh daân gian Vieät Nam, NXB Vaên Hoùa,1984
3-Toan AÙnh,Laøng xoùm Vieät Nam,NXB Xuaân Thu,Hoa Kì
4-Phan Keá Bính,Vieät Nam phong tuïc, NXB Toång hôïp Ñoàng Thaùp,1990
5-Phan Huy Chuù,Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí (Quan chöùc chí), NXB Söû hoïc,Haø Noäi,1961
6-Buøi Vaên Cöôøng-Nguyeãn Teá Nhò,Khaûo saùt vaên hoùa truyeàn thoáng Lieãu Ñoâi, NXB KHXH,Haø Noäi,1982
7-Vaên Ngoïc,Tranh khaéc goã daân gian,Dieãn Ñaøn soá 88,Paris,1999