Chim Vieät Caønh Nam            [ Trôû Veà ]          [ Trang chuû ]


Xoùc Ñóa ... xin ñöøng loät khoá nhau! 
Nguyeãn Dö
Toâi ñaõ coù dòp giôùi thieäu vôùi caùc baïn taám tranh Xoùc Ñóa cuûa boä söu taäp Henri Oger, ñöôïc khaéc in naêm 1909. 
Hoâm nay toâi xin giôùi thieäu   taám tranh   Thöôûng Xuaân ñoà   cuûa    Maurice Durand    ( Imagerie    populaire vietnamienne , EFEO, Paris, 1960, tr. 48) , cuõng veõ caûnh chôi Xoùc Ñóa. Tranh naøy ñöôïc khaéc in vaøo khoaûng nhöõng naêm 1930-40.
Tranh veõ vôï choàng chuû xoøng ngoài trong nhaø, choàng uoáng röôïu, vôï ñeám tieàn. Ngoaøi saân laø chieáu baïc. Beân caïnh anh nhaø caùi coù baøi thô noâm naêm chöõ quen thuoäc, ñöôïc nhieàu hoïc giaû vaø nhieàu saùch nhaéc tôùi : 
Boán ñoàng trong chaän(1) laáy(2),
Mua baùn môùi (3) lieàn tay
Röôïu cheø duø(4) thích chí,
Thua, ñöôïc laïi caøng say
Môùi ñoïc löôùt qua, ai cuõng phaûi khen baøi thô laø hay vaø giaûn dò. Nhöng neáu coù thì giôø, toø moø ñoïc daêm ba laàn thì môùi giaät mình ... thaéc maéc, böïc boäi vì baøi thô coù vaøi choã luûng cuûng, toái nghóa, thaäm chí voâ nghóa! 
(1): Caâu thô thöù nhaát coøn ñöôïc caùc baûn khaùc cheùp laø " Boán ñoàng trong chaäu laáy (hoaëc chaën laáy)". 
Caû 3 caëp töø chaän laáy ,  chaën laáy  , hay  chaäu laáy  ñeàu khoâng taû ñuùng  troø chôi Xoùc Ñóa. Y Ù vaø lôøi cuûa caâu thô vöøa truùc traéc vöøa khoù hieåu. 
Xoùc Ñóa laø troø chôi duøng boán ñoàng tieàn ñeå trong moät chieác ñóa, laáy baùt uùp laïi, roài nhaø caùi böng leân xoùc. Môû baùt ra, neáu soá ñoàng tieàn xaáp hoaëc ngöûa laø soá chaün thì ngöôøi ñaët tieàn ôû cöûa chaün ñöôïc, cöûa leû thua. Ngöôïc laïi, neáu laø soá leû thì cöûa leû ñöôïc, cöûa chaün thua. Nhaø caùi xoùc ñóa chæ coù theå kheùo tay xoùc maïnh hay nheï, nhanh hay chaäm, chöù khoâng coù caùch naøo gian laän thoø tay chaän hoaëc chaën ñöôïc maáy ñoàng tieàn trong ñóa. Chöõ chaäu laïi caøng khoâng ñuùng vì khoâng coù troø xoùc ñóa baèng ... chaäu.
Xeùt veà maët chöõ thì chöõ chaän,chaën hay chaäu ôû ñaây laø chöõ noâm ñöôïc vieát baèng chöõ chaån (haùn). Chöõ chaån naøy ñöôïc Durand vaø caû Oger ñoïc laø chaün, trong caâu (nhaø caùi) baùn chaün. Chaün laø moät tieáng thöôøng duøng cuûa Xoùc Ñóa. Nhö vaäy thì chöõ chaån phaûi ñöôïc ñoïc noâm laø chaün môùi ñuùng nghóa.
(2): Chöõ laáy baây giôø ñöùng sau chöõ chaün, trôû thaønh voâ nghóa. 
Ñoái chieáu taám tranh naøy vôùi tranh Oger vaøtranh Xoùc Ñóa thöù nhì cuûa Durand (sñd, tr.53) thì chuùng ta thaáy raèng ngöôøi vieát ñaõ nhaàm töï daïng cuûa chöõ chích  (nghóa laø leû loi) vôùi chöõ dó (nghóa laø laáy). Vì theá maø chöõ leû (chöõ leã + chöõ chích) ñaõ bò vieát nhaàm thaønh chöõ laáy ( chöõ leã + chöõ dó ).
Chaän laáy,chaën laáy, hoaëc chaäu laáy laø do chaün leû bò ñoïc, bò vieát sai. 
Caâu thô thöù nhaát trôû thaønh :
Boán ñoàng trong chaün leû. 
Trong nghóa laø trong voøng. Boán ñoàng tieàn xoay vaàn trong voøng chaün leû. Trong coøn coù nghóa laø ôû trong baùt. Chuùng ta thaáy laïi ñöôïc troø chôi Xoùc Ñóa vôùi boán ñoàng tieàn xaáp ngöûa, chaün hay leû. 
(3): Chöõ môùi  coøn coù theå ñoïc laø maûi, laø maõi . Toâi choïn chöõ maõi  (nghóa laø maûi mieát, keùo daøi) vì noù dieãn taû ñuùng yù caâu thô " Baùn baùn, mua mua suoát thaùng ngaøy " cuûa tranh Oger. Vaû laïi chöõ maõi hôïp aâm ñieäu caâu thô hôn chöõ maûi.
(4): Duø ... laïi caøng ... sai vaên phaïm. Chöõ duø laø moät lieân töø noái hai meänh ñeà. Tieáng Vieät chæ noùi " Duø ... cuõng ... ", " Duø ... vaãn... " ( duø khoù cuõng laøm, duø trôøi möa toâi vaãn cöù ñi...) hoaëc "Caøng... caøng..." (caøng quen caøng neøn cho ñau, caøng cay nghieät laém caøng oan traùi nhieàu...). Tieáng Vieät khoâng noùi " Duø ... laïi caøng ... " (duø ngheøo toâi laïi caøng khoå! than nhö vaäy chaéc chaû ai thöông noåi).
Sôû dó coù vaán ñeà "baát thaønh vaên " laø vì coù sai laàm choàng cheùo. Sai laàm thöù nhaát laø do ngöôøi mieàn Baéc phaùt aâm laãn loän, khoâng phaân bieät d vôùi gi, vì vaäy cho neân chöõ giaàu(giaàu khoâng, trong Nam goïi laø traàu khoâng) bò vieát sai thaønh daàu (daàu aên, daàu thaép ñeøn). Ñeán khi cheùp baøi thô noâm ra chöõ quoác ngöõ caùc hoïc giaû laïi phaïm sai laàm thöù nhì, cho raèng daàu nghóa laø maëc daàu, daàu cho, ñoàng nghóa vôùi maëc duø, duø cho. Theá laø daàu bò boùp meùo thaønh duø. Roát cuoäc mieáng giaàu (laø ñaàu caâu chuyeän) bò nhaøo naën thaønh duø (sai cuõng khoâng sao) ! Caâu thô voâ tình trôû thaønh sai meïo vaên phaïm.
Tröôøng hôïp chöõ giaàu bò vieát sai thaønh daàu coøn ñöôïc thaáy trong taám tranh " Ñöa giaàu ñaùm ma " ( giaàu cau ñeå môøi khaùch ñi ñöa ñaùm ma) vaø taám " Hoäp giaàu " (caùi traùp ñöïng giaàu ) cuûa boä söu taäp Oger.
Röôïu, cheø (traø) vaø giaàu (traàu) laø ba thöù luoân coù maët ôû chieáu baïc ngaøy Teát, ñöôïc moïi ngöôøi öa thích. 
Toùm laïi, toâi ñeà nghò ñoïc laïi baøi thô Xoùc Ñóa nhö sau :
Boán ñoàng trong chaün leû
Mua baùn maõi lieàn tay
Röôïu, cheø, giaàu, thích chí
Thua ñöôïc laïi caøng say
Baøi thô baây giôø taû raát ñuùng moät chieáu Xoùc Ñóa: Ñaây laø troø chôi chaün leû duøng boán ñoàng tieàn. Nhaø caùi luoân tay môû baùt, mua caùi, baùn caùi. Caùc con baïc vöøa chôi vöøa uoáng röôïu, uoáng nöôùc cheø, aên giaàu thoûa thueâ. Keû ñöôïc ngöôøi thua ai cuõng say! Say röôïu, say nöôùc cheø, say giaàu, say meâ cuoäc ñoû ñen ! Ñaát trôøi ñaûo ñieân !
Noäi dung vaø boá cuïc baøi thô raát gioáng baøi cuûa tranh Oger ñaõ ñöôïc giôùi thieäu :
Boán ñoàng trong ñóa kheùo thieâng thay
Baùn baùn, mua mua suoát thaùng ngaøy
Keû röôïu, ngöôøi cheø , giaàu, maëc thích
Coù thua, coù ñöôïc môùi caøng say
Ngoaøi baøi thô chính, tranh Durand coøn vaøi chöõ, vaøi caâu thô dieãn taû tình huoáng cuûa caùc con baïc, cuõng caàn ñöôïc xem laïi kó hôn.
- Beân phaûi cuûa tranh veõ moät chò maëc yeám ñang keùo tay moät anh chaøng. Hoï coù veû nhö ñang caõi nhau. Phía treân hai ngöôøi coù hai caâu thô :
OÂng Hai xoùc ñóa môøi veà
Gaùi naøy ñöông muoán ngöùa ngheà vôùi oâng
- Beân traùi veõ moät caëp khaùc : ngöôøi ñaøn oâng say meâ chieáu baïc, ngöôøi ñaøn baø ñöùng caïnh aên maëc hôù heânh. Coù hai caâu thô :
Khoá   naøy chính luïa Coå Ñoâ
Quaû nhieân ngoài chaän xin coâ haõy caàm
Coå Ñoâ thuoäc huyeän Tieân Phong, tænh Sôn Taây, chuyeân ngheà deät luïa. Luïa Coå Ñoâ toát vaø noåi tieáng nhaát nöôùc ta ( Ñaïi Nam Nhaát thoáng chí  ).
Chuùng ta coù theå töï hoûi ngaøy xöa ñaõ coù vua naøo, quan ñaïi thaàn naøo, hay noâng daân khoá raùch aùo oâm naøo ñoùng khoá baèng thöù luïa toát vaø noåi tieáng nhaát nöôùc chöa nhæ?
Cöù cho laø coù ñi chaêng nöõa thì xin hoûi nhoû khaùch maøy raâu, ai daùm caû gan loät khoá giöõa ñaùm baïc ñem caàm ? Baø naøo, coâ naøo daùm " caàm" caùi cuûa nôï naøy tröôùc maët moïi ngöôøi?
Tranh Xoùc Ñóa thöù nhì cuûa Durand (tr. 53, sñd) cuõng nhö tranh cuûa Pierre Huard vaø Maurice Durand (Connaissance du Vietnam, EFEO, Paris, 1954, tr. 247) ñeàu veõ vaø chuù thích caûnh thua baïc phaûi loät khaên ra caàm. 
 
Chöõ khoá cuûa Durand ñöôïc vieát baèng chöõ khoâi  (haùn). Vì nghó raèng caùi cuûa quyù kia laø caùi khoá neân Durand coøn coù yù pheâ bình raèng duøng chöõ khoâi ñeå vieát laø sai, laø vuïng vaø ñeà nghò duøng chöõ khoá (nghóa laø caùi kho) vöøa tieän, vöøa ñuùng hôn ! Durand khuyeân laáy khoá noï thay cho khoá kia.

Nghó cho cuøng , chaéc khoâng coù ai laïi caàu kì , raéc roái  ñeán  ñoä ñi möôïn chöõ khoâi ñeå vieát chöõ khoá , hai chöõ vöøa khaùc aâm vöøa khaùc nghóa, trong khi chöõ haùn coù saün chöõ khoá (boä y) vöøa ñoàng aâm vöøa ñoàng nghóa vôùi caùi khoá cuûa tieáng Vieät ! Vì vaäy maø toâi cho raèng chöõ khoâi khoâng theå ñoïc laø khoá ñöôïc. Chöõ khoâi phaûi ñoïc laø khaên. Hoaù ra ngöôøi vieát chöõ noâm khoâng nhaàm maø chính Durand ñaõ beù caùi laàm, suy dieãn sai ! Ñoâi khi noâm na maø laïi hay hôn caû chöõ nghóa cao sieâu ñaáy nhæ?

 
Luïa Coå Ñoâ cuûa anh chaøng thua baïc coù leõ chæ laø lôøi noùi ñieâu ñeå mong caàm ñöôïc giaù. ÔÛ thoân queâ coù ñöôïc caùi khaên baèng nhieãu ñaõ laø khaù laém roài !
Chöõ chaän  trong caâu " quaû nhieân ngoài chaän " cuõng phaûi ñoïc laø chaün cho thoáng nhaát. Ngoài chaün coù theå hieåu laø ngoài cöûa chaün, chôi cöûa chaün ? Anh chaøng muoán caàm khaên tin chaéc raèng nöôùc baïc seõ ra chaün, neân coá naên næ ngöôøi caàm ñoà caàm chieác khaên ñeå coù tieàn ñaët.
Hai caâu thô ñöôïc söûa thaønh:
Khaên  naøy chính luïa Coå Ñoâ
Quaû nhieân ngoài chaün  xin coâ haõy caàm
- Taám tranh veõ caû ngöôøi ñöôïc baïc muoán aên non :
Naêm môùi ñöôïc laáy may
Ñaønh neân ta veà nghæ
Caâu thô thöù hai khoâng phaûi ... tieáng Vieät. Ñaønh nghóa laø baát ñaéc dó phaûi nhö vaäy. Neân laø neân nhö vaäy. Hai chöõ nghóa traùi ngöôïc nhau ! Chaéc laø coù nhaàm laãn vôùi " Ñöùng leân ta veà nghæ" chaêng ?
- Tranh Durand coøn veõ moät caûnh tình töù nhöng thaät khoù hieåu :
" Moät ngöôøi ñaøn baø maëc yeám ñeán gaëp moät ngöôøi ñaøn oâng ñang ngoài trong gian nhaø troáng traûi. Naøng môøi chaøng veà nhaø. Chaøng quay nhìn naøng nhöng khoâng toû veû muoán chieàu theo lôøi môøi cuûa naøng. 

Ñaèng tröôùc ngöôøi ñaøn baø coù hai caâu thô :

Chôi xuaân noï nhôù ñeán hoa
Môøi caäu veà nhaø xuaân laïi theâm xuaân
Phía treân ngöôøi ñaøn oâng coù maáy chöõ maø chuùng toâi (lôøi Durand) khoâng hieåu noåi :
Qua vieát kheá ba bua
Coù theå naøo suy dieãn thaønh :
Ngoa ngoeùt theá baø ôi (Oh ! vous exageùrez ma cheøre)
ñöôïc khoâng ?" (sñd, tr. 52).
Keå cuõng laï, caâu vieát vaø caâu ñoaùn khoâng coù chöõ naøo gioáng nhau ! Chaû leõ ngöôøi vieát vieát sai heát ! Hay laø Durand ñoaùn nhaàm töø ñaàu ñeán ñuoâi ?
Qua, vieát vaø kheá laø chöõ haùn. Ba vaø bua laø chöõ noâm. 
Chöõ bua ( chöõ khaåu + chöõ bó) ñöùng sau chöõ ba, khoâng coù nghóa. 
 
Haùn Vieät Töï ñieån  cuûa Thieàu Chöûu coù chöõ phi nghóa laø con choù con. Chöõ phi naøy khoâng coù trong Haùn Vieät Töø ñieån  cuûa Ñaøo Duy Anh. Chöõ phi (choù con) goàm boä khuyeån + chöõ phi (nghóa laø lôùn lao, coù töï daïng gaàn gioáng chöõ bó). Toâi cho raèng chöõ bua cuûa Durand ñöôïc vieát baèng boä khaåu + moät nöûa chöõ phi (choù con). Boä khaåu ñöôïc duøng laøm kí hieäu vieát chöõ noâm vaø chöõ phi ñoïc theo nghóa laø con choù con, hay ñoïc ngaén goïn laø choù cho ñuùng vôùi nguyeân taéc moät chöõ ñoïc moät aâm.
Coøn moät caùch giaûi thích khaùc : ngöôøi vieát nhaàm chöõ phi (choù con) vôùi chöõ phi (tieáng caõi nhau, cuõng vieát baèng boä khaåu vaø chöõ phi).
Caû hai loái giaûi thích ñeàu ñöa ñeán keát quaû laø chöõ bua cuûa Durand phaûi ñöôïc ñoïc theo nghóa, nghóa laø choù (con) .
Caâu vaên trôû thaønh :
Qua /vieát /kheá /ba /choù (con).
Laïi theâm moät ngöôøi thua baïc phaûi " qua  nhaø beân caïnh vieát  vaên kheá baùn ba con choù con "!
Phaûi coâng nhaän raèng caâu vaên vuïng veà, toái nghóa. Chöõ haùn, chöõ noâm, ñoïc theo aâm, theo nghóa… Tuy nhieân chuùng ta vaãn coù theå phaân tích ñeå hieåu ñöôïc.
Durand suy nghó thaâm saâu quaù neân ñaõ voâ tình bieán moät caâu noùi bình thöôøng thaønh moät lôøi mieät thò ñaøn baø! Tranh daân gian thöôøng chæ chaâm bieám nheï nhaøng kín ñaùo chöù khoâng thoâ baïo nhö Durand ñaõ laàm töôûng.
Saùch Imagerie populaire vietnamienne cuûa Durand ñöôïc nhieàu hoïc giaû duøng laøm taøi lieäu goác ñeå khaûo cöùu tranh daân gian Vieät Nam. Tieác raèng nhöõng choã sai cuûa Durand khoâng ñöôïc hieäu ñính, traùi laïi laïi ñöôïc tieáp tuïc phoå bieán roäng raõi hôn. 
Nguyeãn Baù Vaân vaø Chu Quang Tröù (Tranh daân gian Vieät Nam, Vaên Hoùa, 1984) sau khi giôùi thieäu baøi thô noâm " Boán ñoàng trong chaën laáy... Röôïu cheø duø thích chí...", ñaõ phaân tích noäi dung tranh Xoùc Ñóa nhö sau :
" (...) Phía beân traùi ñaùm baïc, moät con baïc ñang say söa vôùi ñoû ñen, thua baïc phaûi loät caû chieác khaên luïa caàm baùn cho chò phuï nöõ ñöùng beân vôùi caâu môøi: "Khoá naøy chính luïa Coå Ñoâ..." ( tr. 78). "Baùn khaên môøi khoá ", khaùc naøo caûnh chôï chieàu "Treo ñaàu deâ baùn thòt choù " !
" Qua nhöõng tranh treân, taùc giaû muoán khaúng ñònh raèng: côø baïc laø teä haïi cuûa xaõ hoäi, noù laøm con ngöôøi trôû neân ngheøo khoå, maát heát tö caùch. Khi thua baïc, phaûi caàm baùn heát ñoà ñaïc, quaàn aùo, ñeán caû caùi  khoá che thaân cuõng loät baùn. Hoaëc daãn ñeán caûnh aên chôi truïy laïc " (tr. 79). 
Khaên vôùi khoá, khoá vôùi khaên. Treân vôùi döôùi loän tuøng pheøo. Laâu ngaøy roài thaønh quen! Moïi ngöôøi vui veû laëp laïi moät caùch thích thuù. 
Xoùc Ñóa ... xin ñöøng loät khoá nhau, toäi laém ai ôi !
Nguyeãn Dö 
(Lyon, 5/2001)
[ Trôû Veà  ]