|
|
Ai
ñaõ soáng quaõng ñôøi töø saùu, baûy, ñeán möôøi hai, möôøi
ba tuoåi, treân daûi ñaát Vieät Nam, töø Baéc vaøo Nam, chaéc ñeàu
bieát vaøi ba kieåu ñaùo.
Ñaùo laø troø chôi cuûa con trai. Con gaùi thì nhaûy giaây, ñaùnh chuyeàn...Coøn gì vui nhoän cho baèng moät saân tröôøng trong giôø ra chôi. Döôùi boùng maùt cuûa caây baøng, caây saáu hay caây phöôïng, caây me, choã naøy moät nhoùm ñaùnh ñaùo, choã kia moät ñaùm ñaù caàu , baén bi. Reo hoø cöù nhö laø moå boø... Giôø chôi bao giôø cuõng quaù ngaén nguûi. Luõ treû coøn tieác reû vaùn ñaùo dôû dang, heïn nhau hoâm sau tieáp tuïc. Neáu hoâm sau laø chuû nhaät thì sao ? " Eo ôi ! laâu theá thì laøm sao ñôïi ñöôïc ? ". Phaûi heïn tôùi nhaø nhau maø " ñaùnh " tieáp chöù. Treû con ham meâ ñaùnh ñaùo laém...Chaû cöù gì treû con, ngay caû ngöôøi lôùn cuõng coù nhieàu ngöôøi meâ tôi vì ñaùo ! "Ñaùo" laø caùi troø gì maø quyeán ruõ nhö vaäy ? Muoán bieát laø troø gì thì ta chæ vieäc laät ...Maø thoâi haõy khoan... Chuyeän chöõ nghóa laùt nöõa haõy baøn... Môøi baïn ñi xem ñaùnh ñaùo keûo muoän (1)(2). |
|
Huyeän Vónh
Laïc, tænh Vónh Phuù, haøng naêm toå chöùc chôi "
ñaùo ñaù " vaøo ngaøy moàng 6 thaùng gieâng, ñeå choïn ngöôøi
laøm chuû teá ôû ñình cho suoát naêm. Nhöõng ngöôøi ñöôïc laøng
cöû ra chôi phaûi hoäi ñuû maáy ñieàu kieän : treân 50 tuoåi,
ñoâng con chaùu, gia ñình ñaïo ñöùc, khoâng tang cheá.
Taïi saân ñình, ngöôøi ta ñaøo moät caùi haøo. Ñaøo xong, chính oâng lí tröôûng töï tay troàng hai caùi coïc trong haøo. Luùc chôi ñaùo, cöù hai cuï moät ra chôi. Töø bôø haøo, moãi cuï ñöôïc duøng saùu vieân ñaù ñeå neùm vaøo coïc cuûa mình. Cuï naøo neùm truùng giöõa thaân coïc, choã coù daùn tôø giaáy ñieàu laø thaéng cuoäc, seõ ñöôïc laøm chuû teá. Laøng Luõng Ngoaïi, tænh Vónh Yeân chôi "ñaùo huù ", gaàn gioáng ñaùo ñaù. Ngöôøi chôi vöøa huù vöøa neùm vieân ñaù sao cho truùng chaân coïc. Moãi ngöôøi chæ ñöôïc neùm moät vieân ñaù. Laøng Voïng Nguyeät, tænh Baéc Ninh
coù tuïc toå chöùc ñaùnh "ñaùo loã "
taïi saân ñình vaøo ngaøy moàng 4 thaùng gieâng.
|
| Noåi tieáng vaø bình daân nhaát coù
leõ laø "ñaùo ñóa" ñöôïc toå chöùc
taïi Baéc Ninh vaø Baéc Giang.
Ngöôøi chôi ñaùo ñöùng ôû vaïch caám, neùm ñoàng tieàn vaøo moät chieác ñóa ñaët trong moät caùi meït. Neáu ñoàng tieàn naèm trong ñóa thì ngöôøi chôi (nhaø con) thaéng giaûi. Vaêng ra meït thì thua, ngöôøi toå chöùc (nhaø caùi) aên ñoàng tieàn aáy. Vaêng ra khoûi meït, rôi xuoáng ñaát thì hoøa, ngöôøi chôi ñöôïc laáy laïi ñoàng tieàn. Ñaùo ñóa khoù hay deã, tuøy theo ñóa nhoû hay lôùn, vaïch caám xa hay gaàn. Giaûi thöôûng coù theå baèng tieàn hay goùi traø taøu, hoaëc vuoâng nhieãu ñieàu. Coù nôi thay ñoåi caùch chôi, bieán ñaùo ñóa thaønh "ñaùo oâ ". Chieác ñóa ñöôïc thay baèng chieác khay keû oâ. Moãi oâ ñöôïc sôn maøu traéng hay ñen ñeå phaân bieät oâ ñöôïc, oâ thua. Ngöôøi chôi ñöùng ôû vaïch caám neùm ñoàng tieàn vaøo khay. Tieàn naèm trong khay thì theo maøu oâ maø ñònh ñöôïc thua. Tieàn vaêng ra ngoaøi khay thì hoøa. Ñaùo ñóa, ñaùo oâ laø hai troø chôi
thöôøng coù aên thua tieàn baïc giöõa nhaø caùi vaø nhaø con. Neáu
chæ muoán mua vui, thöû thôøi vaän ñaàu naêm, hay chæ muoán
khoe taøi giöõa baïn beø thì chôi "ñaùo coïc"
cuûa laøng Luõng Ngoaïi, tænh Vónh Yeân.
Chôi ñaùo taïi hoäi laøng laø thuù
vui cuûa ngöôøi lôùn, ñuùng hôn laø cuûa caùc oâng. "Pheùp
vua thua leä laøng". Leä laøng laø nhö vaäy ! Treû con chæ
ñöôïc quyeàn chaàu rìa, voã tay. Nghó cuõng töùc thaät ! Chaúng
leõ con chaùu cöù ñöùng nhìn cha oâng vui chôi ? Boãng moät ngaøy
naøo ñoù, trong ñaùm treû naûy ra moät boä oùc thoâng minh ñaày
saùng taïo, daùm nghó raèng
" Leä laøng phaûi
haøng... luaät treû ". Boä oùc naøy ñaõ caû gan caûi tieán,
ñoåi môùi nhöõng kieåu chôi cuûa ngöôøi lôùn thaønh nhöõng troø
tieâu khieån hoaøn toaøn cuûa treû con : ñoù laø nhöõng loái ñaùnh
ñaùo ngoaïn muïc vaø haøo höùng.
|
 Ñaùo
loã chôi choã naøo cuõng ñöôïc, bao nhieâu ngöôøi chôi cuõng ñöôïc,
tröø...chôi moät mình ! Chæ caàn khoeùt moät caùi loã döôùi
ñaát, to nhoû, noâng saâu tuøy theo thoûa thuaän giöõa ngöôøi chôi.
Muoán deã chôi thì khoeùt loã to vaø saâu naèm giöõa baõi ñaát.
Nhöõng tay laõo luyeän thì chæ caàn moät loã vöøa khít kích
thöôùc ñoàng caùi, thöôøng laø ñoàng hai haøo ngaøy xöa, xaáp
xæ baèng ñoàng 1 euro (tieàn cuûa Coäng ñoàng Chaâu AÂu). Ñeå
laøm taêng theâm khoù khaên, caùc baäc ñaøn anh thöôøng choïn choã
ñaát nghieâng, khoeùt loã gaàn moät chöôùng ngaïi vaät, caïnh
moät goác caây, saùt moät maûnh chai chaúng haïn ! Caïnh loã keû
moät laèn möùc. Caùch laèn möùc naøy ñoä hai, ba meùt laø vaïch
caám. Ñaùo loã coù nhieàu luaät leä, tuøy theo giao öôùc giöõa
ngöôøi chôi.
Baét ñaàu phaûi "ñi caùi" ñeå ñònh thöù töï chôi. Töø vaïch caám, ai thaûy ñoàng caùi gaàn loã nhaát (tröôøng hôïp lí töôûng laø...bít kín loã), ñöôïc chôi tröôùc. Ngöôøi chôi ñöùng ôû vaïch caám thaûy tieàn ñaùo (tieàn goùp) leân quaù laèn möùc. Neáu coù ñoàng naèm döôùi laèn möùc thì bò thua hoaëc bò phaït, phaûi goùp theâm tieàn. Ñoàng naøo chaïm hoaëc rôi vaøo loã thì ngöôøi khaùc ñöôïc quyeàn ñaët laïi vaøo baát cöù vò trí naøo. Tröôøng hôïp coù nhieàu ñoàng choàng dính leân nhau, ngöôøi khaùc ñöôïc tuøy yù xeáp laïi thaønh ñoáng lôùn. Neáu ngöôøi chôi ñaùnh tan heát ñoáng tieàn thì thaéng vaùn ñaùo, ñaùnh tan moät phaàn thì chæ ñöôïc nhöõng ñoàng ñaùnh tan naøî Ñaây laø luùc phaûi "baøy binh boá traän " sao cho kheùo, phaûi nghó ra nhöõng maãu kieán truùc taân kì, ñuïng ñeán laø vaêng tung toeù, va chaïm lung tung, ngöôøi chôi seõ bò phaït. Neáu khoâng coù tieàn choàng dính nhau, thì ngöôøi khaùc ñöôïc chæ ñònh baát cöù ñoàng naøo, ngöôøi chôi phaûi ñaùnh truùng ñoàng ñoù. Ñaëc bieät laø ñoàng naèm ñuïng laèn möùc, ñaùnh truùng nhöng vaãn coøn phaûi naèm ñuïng laèn möùc ! Luùc ñaùnh, neáu chaïm baát cöù ñoàng naøo khaùc, ngoaøi nhöõng ñoàng ñöôïc chæ ñònh, laø bò phaït. Ñaùnh vaêng xuoáng döôùi laèn möùc hoaëc chaïm vaøo loã cuõng bò phaït ! Luùc baét ñaàu moät vaùn ñaùo, moãi ñöùa goùp vaøi ba haøo. Sau vaøi laàn phaït, soá tieàn cöù taêng daàn. Thænh thoaûng coù vaùn leân ñeán maáy ñoàng, baøn tay treû con caàm khoâng heát, caû boïn phaûi ñoàng yù laáy bôùt ñeå ra ngoaøi ! Baét ñaàu hoài hoäp, gay caán roài ñaáy ! Coù nhöõng cuù ñaùnh "thaàn saàu quyû khoác ", ñaùng ñöôïc ghi vaøo saùch vôû ! Coù nhöõng vaùn "baát phaân thaéng baïi ", cuoái cuøng ñaønh phaûi hoøa. Cao thuû gaëp nhau maø lò ! Keû môùi nhaäp moân laøng ñaùo, coøn e ngaïi ñaùo loã khoù chôi, thöôøng baét ñaàu baèng "ñaùo ñieäu", coøn goïi laø "ñaùo thuû ". Ñaùo ñieäu deã hôn ñaùo loã ôû choã...khoâng coù loã. Chæ coù laèn möùc vaø vaïch caám. Giaûn dò hôn nöõa thì chæ khoeùt loã, khoâng vaïch laèn möùc. Töø vaïch caám, thi nhau thaûy ñoàng tieàn vaøo loã. Troø chôi naøy coù nôi cuõng goïi laø "ñaùo loã ", coù nôi chæ goïi troáng khoâng laø ñaùo ñeå phaân bieät vôùi ñaùo loã coù nhieàu luaät leä keå ôû treân. |
|
Taïi
caùc thaønh phoá lôùn, væa heø ñöôïc traùng xi maêng, nhieàu luùc
khoâng tìm ra khoanh ñaát ñeå khoeùt loã, ñaønh phaûi veõ moät
voøng troøn con con thay vaøo. Caùch chôi tuy khoâng thay ñoåi nhöng
troø chôi ñaõ giaûm maát ñoâi phaàn thuù vò. Thaûy ñoàng caùi
vaøo loã laø caû moät tích luõy kinh nghieäm, keát quaû cuûa luyeän
taäp laâu ngaøî Ñaát meàm hay cöùng, nhaün hay maáp moâ ? tuøy
ñòa hình maø ñöa ra loái chôi thích hôïp. Thaûy tieàn treân
neàn xi maêng thì coøn gì laø höùng thuù, haáp daãn ! Coøn ñaâu
caùi khoaûnh khaéc hoài hoäp nhìn ñoàng tieàn löôùt nheï treân
maët ñaát, töø töø bít kín loã ñaùo ?
Ñöùa khoù tính bóu moâi "Chaùn boû xöø ". Theá laø caû boïn nhao nhao "Ö Ø, chaùn boû xöø, chôi ñaùo töôøng thích hôn ". "Ñaùo töôøng ", coøn goïi laø "ñaùo ñaäp ", chæ caàn moät laèn möùc. Luùc chôi ñaäp ñoàng tieàn vaøo töôøng cho vaêng raï Ñoàng naøo naèm gaàn laèn möùc laø hôn, vöôït quaù laø thua. Ñöùa thöù nhaát ñöôïc laáy ñoàng cuûa mình choïi ñoàng cuûa ñöùa thöù nhì. Choïi truùng thì ñöôïc aên ñoàng aáy vaø ñöôïc choïi tieáp ñoàng cuûa ñöùa thöù ba...Neáu choïi khoâng truùng ñoàng naøo thì ñeán löôït ñöùa coù ñoàng aáy ñöôïc choïi nhöõng ñoàng tieáp theo. Cöù laàn löôït nhö vaäy cho ñeán heát. Ñaùo töôøng chôi mau chaùn vì coù ít luaät leä. Neáu chaùn thì coøn "ñaùo moùc ", gaàn gioáng ñaùo töôøng, chæ khaùc ôû choã luùc ñaäp ñoàng tieàn vaøo töôøng, baét buoäc phaûi ñaäp moùc, nghóa laø phaûi vung tay theo chieàu töø döôùi leân treân. Ñoàng tieàn vaêng theo ñöôøng caàu voàng tröôùc khi chaïm maët ñaát. Khoù khaên lôùn nhaát cuûa ñaùo töôøng, ñaùo moùc laø kieám cho ra moät böùc töôøng ñeå chôi maø khoâng bò ngöôøi lôùn xua ñuoåi ! Nhieàu khi khoâng kieám ra töôøng phaûi ñaäp taïm vaøo coät, vaøo goác caây. "Cöôøi göôïng coøn hôn meáu "! Sau moät buoåi ñaùo soâi noåi, böùc töôøng ñöôïc trang ñieåm laám taám, ñeïp nhö maët roã hoa ! Boïn treû khoâng hieåu noåi taïi sao caùc baäc cha meï laïi khoâng öa, khoâng thích, thaäm chí coøn gheùt hai moùn ñaùo naøy ? Thænh thoaûng gaëp côn khoù khaên, caû boïn traàn nhö nhoäng , khoâng coù ñoàng xu dính tuùi, hoaëc bò meï caám ñaùnh baïc , chæ coøn nöôùc ruû nhau giaûi trí laønh maïnh , ñaùnh ñaùo baèng moät naém xeøng. Ñoàng xeøng laø caùi naép bia baèng saét ñöôïc ñaäp cho thaønh hình troøn baèng phaúng. Ñoàng caùi laø moät maûnh ngoùi hay moät mieáng gaïch con con. |
 Maáy
ñöùa thua phaûi laøm ngöïa coõng ñöùa ñöôïc, chaïy nhong nhong
quanh goác caây, hay chaïy roàng raén löôïn qua löôïn laïi moät
voøng. Ngoâ Quyù Sôn goïi con ngöïa cuûa treû con naøy laø "ngöïa
Bình Kho " (le cheval Bình Kho)(2). Nhöng oâng khoâng caét nghóa,
khoâng noùi taïi sao laïi goïi nhö vaäy ? Ngoâ Quyù Sôn ñaõ treo
luûng laúng moät caùi daáu hoûi tröôùc maët moïi ngöôøi.
Ñaõ töøng moät thôøi meâ ñaùnh ñaùo, khoaùi chí quaát ngöïa nhong nhong buø laïi nhöõng luùc phaûi cong löng chôû naëng chaïy loanh quanh, toâi cöù böùt röùt, muoán tìm cho ra con ngöïa Bình Kho naøy. Toâi töï ñaët caâu hoûi : 1) Bình Kho laø teân ngöôøi, teân moät gioáng ngöïa, hay teân moät nôi nuoâi ngöïa noåi tieáng ? Tìm kieám trong maáy boä saùch söû kí, ñòa lí, phong tuïc ñang coù thì khoâng thaáy teân Bình Kho. 2) Bình Kho laø do ñoïc traïi töø teân naøo khaùc ? Toâi tìm ñöôïc ba teân phaùt aâm gaàn gioáng Bình Kho : - Bình khaáu, moät chöùc quan ñi deïp quaân laøm loaïn (Huyønh Tònh Cuûa, Ñaïi Nam quoác aâm töï vò). - Bình khung, moät loaïi giöôøng (Nguyeân Hoàng, Soùng gaàm). - Bình Khang, nôi noåi tieáng nuoâi "ngöïa ngöôøi " cuûa...ngöôøi lôùn (Nguyeãn Du, Kieàu). Trong ba teân, chæ coù "bình khaáu " laø töông ñoái saùt nghóa. "Ngöïa bình khaáu " coù theå taïm hieåu laø ngöïa cuûa oâng quan coù nhieäm vuï ñi deïp loaïn. Hình aûnh oâng quan cöôõi ngöïa, coù lính ñi haàu, raát thích hôïp vôùi troø chôi cuûa treû con. Maëc duø thuôû nhoû chuùng toâi chæ bieát con ngöïa : Nhong nhong ngöïa oâng ñaõ veà |
 Thaät
laø may ! Phaûi reo leân laø thích quaù, söôùng quaù, gaàn ñaây toâi
ñaõ tìm ra toâng tích con ngöïa Bình Kho , trong boä tranh daân gian
Oger. Taám tranh veõ treû con laøm ngöïa chôi ñuøa. Teân tranh ñöôïc
vieát laø "Laøm ngöïa Bình Vu " (hai chöõ
Bình Vu toâi taïm ñoïc theo chöõ haùn).
Vaäy Bình Vu laø gì ? a) Teân Bình Vu cuõng nhö Bình Kho, khoâng coù trong saùch. b) Chöõ Bình coù theå ñoïc ra tieáng noâm thaønh Baèng. Neáu vaäy, phaûi traû lôøi caâu hoûi : treû con laøm ngöïa baèng...gì ? Chæ coù theå baèng vai, baèng tay, baèng löng, hay baèng kieäu. Maáy chöõ noâm vai, tay, löng, kieäu vieát hoaøn toaøn khaùc chöõ vu trong tranh. c) Chuùng ta thöû tra nghóa cuûa hai chöõ bình vu . - Chöõ bình , nghóa laø baèng phaúng, yeân oån. Chöõ bình coù raát nhieàu chöõ ñoàng aâm. Ngoaøi nhöõng chöõ bình ñöôïc ghi trong caû hai cuoán Haùn Vieät töø ñieån cuûa Ñaøo Duy Anh (3) vaø Haùn Vieät töï ñieån cuûa Thieàu Chöûu (4), cuoán Thieàu Chöûu coøn coù theâm moät chöõ bình maø cuoán Ñaøo Duy Anh khoâng coù. Ñoù laø chöõ bình (boä nhaân) , nghóa laø sai khieán, baét laøm moät vieäc gì. - Chöõ vu (cuõng ñoïc laø hu, Thieàu Chöûu), nghóa laø quanh co. Chöõ naøy coù ñaùnh daáu caù, baùo hieäu laø khoâng ñöôïc ñoïc theo tieáng haùn. Bình vu ñoïc theo nghóa, coù theå laø : - Baèng phaúng, quanh co. Teân tranh trôû thaønh " laøm ngöïa chaïy quanh co treân moät maët phaúng" (saân, væa heø). Raát ñuùng vôùi hình hoïc khoâng gian ! Nhöng ñaët trong boái caûnh boä tranh daân gian, taû moät troø chôi cuûa treû con, toâi nghó raèng ngheä só bình daân khoâng giaøu töôûng töôïng, caàu kì ñeán möùc ñoù ! - Sai khieán, quanh co. Teân tranh baây giôø coù nghóa laø "laøm ngöïa (bò sai khieán) chaïy quanh co". Ñuùng laø con ngöïa nhong nhong thaân yeâu cuûa chuùng toâi. Ñöùa ñöôïc baét ñöùa thua coõng chaïy moät voøng. Nhoùc naøo ñaõ chôi ñaùo giaûi trí haún ñeàu bieát con ngöïa naøy. Theo toâi, chöõ bình trong tranh vieát thieáu boä nhaân, thieáu caû daáu caù ñeå löu yù ngöôøi ñoïc ! Taïi sao Ngoâ Quyù Sôn laïi ñoïc chöõ vu thaønh chöõ kho ? Toâi phoûng ñoaùn coù theå Ngoâ Quyù Sôn nhaàm chöõ vu cuûa tranh vôùi chöõ vu nghóa laø khoai(boä thaûo), roài ñoïc aâm khoai thaønh kho. |
| Trôû laïi chuyeän ñaùo.
Ñaùo coù töø thôøi naøo ? Khoâng ai traû lôøi ñích xaùc ñöôïc. Nhöng chaéc chaén laø ñaùo ñaõ xuaát hieän töø laâu, ñöôïc chôi trong leã hoäi coå truyeàn cuûa nhieàu laøng queâ mieàn Baéc. Coù giaû thuyeát cho raèng "ñaùo huù " cuûa laøng Luõng Ngoaïi ñöôïc toå chöùc ñeå töôûng nhôù baø Leâ Ngoïc Trinh, moät nöõ töôùng cuûa Hai Baø Tröng, ngöôøi ñaõ baøy ra troø chôi trong khi luyeän taäp binh só (1). Teân ñaùo töø ñaâu maø ra ? Raát coù theå laø töø chöõ ñaùo cuûa tieáng haùn, nghóa laø ñeán, ñeán nôi ñeán choán. Chôi ñaùo chính laø neùm moät vaät gì ñeán caùi ñích. Ñònh nghóa cuûa ñaùo laø gì ? Chuùng ta laät töï ñieån : - Ñaùo : cuoäc chôi, ñaøo loã döôùi
ñaát, ñöùng xa xa maø thaûy vaät gì nhaèm loã (Huyønh Tònh
Cuûa) (5).
Non nöûa theá kyû roài maø ñoâi luùc
coøn buøi nguøi möôøng töôïng ñeán caùi ñaùm tí nhau, ñöôïc
ngöôøi ñôøi lieät vaøo haøng thöù ba, sau quyû vaø ma... Ñöùa
coøn ñöùa maát. Ñöùa leân oâng, ñöùa xuoáng thaèng. Phieâu baït
nôi ñaát Myõ, trôøi Taây hay vaãn ngaøy ngaøy ñi veà maáy con
ñöôøng naêm xöa.
|
|
|
(1)-
Phan Thanh Hieàn vaø moät nhoùm :Troø chôi daân gian Vieät Nam
NXB TP Hoà Chí Minh,1990. (2)- Ngoâ Quyù Sôn : Jeux d'enfants du Vietnam Sudestasie, Paris, 1985 (in laïi). (3)- Ñaøo Duy Anh : Haùn Vieät töø ñieån NXB Tröôøng Thi, Saøi Goøn, 1957. (4)- Thieàu Chöûu : Haùn Vieät töï ñieån NXB TP Hoà Chí Minh, 1993. (5)- Huyønh Tònh Cuûa : Ñaïi Nam quoác aâm töï vò NXB Rey, Saigon, 1895. (6)- Gustave Hue : Töï ñieån Vieät-Hoa-Phaùp NXB Trung Hoøa, 1937. (7)- Hoaøng Pheâ vaø moät nhoùm : Töø ñieån tieáng Vieät NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1988. (8)- Vaên Taân vaø moät nhoùm : Töø ñieån tieáng Vieät, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1977. |