Bit mat bat de

Saép sang naêm môùi Quyù Muøi, môøi moïi ngöôøi cuøng chôi troø Bòt maét baét deâ.

Chæ nghe caùi teân thoâi chaéc ai cuõng ñaõ ñoaùn ra ñöôïc caùch chôi. Tuy nhieân, caùch chôi cuõng coù nhieàu kieåu. Vaäy môùi coù chuyeän ñeå noùi tieáp!

Treû con ngaøy nay thænh thoaûng ruû nhau chôi Bòt maét hay Bòt maét baét deâ ôû saân tröôøng, heø phoá, coâng vieân.

"Bòt maét baét deâ laø troø chôi, trong ñoù ngöôøi bò bòt maét tìm baét ngöôøi giaû laøm deâ ". (Hoaøng Pheâ, Töø ñieån tieáng Vieät, 1988).

Ngaøy xöa thì khaùc…

"Bòt maét baét deâ laø troø chôi khi xöa, trong ñoù coù moät ngöôøi bò bòt maét ñuoåi theo baét moät con deâ, hoaëc ñuoåi baét moät hay nhieàu ngöôøi giaû laøm deâ keâu be be ". (Nguyeãn Laân, Töø ñieån thaønh ngöõ vaø tuïc ngöõ tieáng Vieät, Vaên Hoùa, 1989).

Maurice Durand (Imagerie populaire vietnamienne, EFEO, Paris, 1960, tr. 46-47) giaûi thích troø chôi Bòt maét baét deâ cuûa hoäi laøng ngaøy xöa laø:

"Jeu de colin-maillard, qui consiste aø bander les yeux (baêng maét) aø un jeune homme et aø une jeune fille et aø leur faire attraper une cheøvre (baét deâ)"

Colin-maillard, troø chôi cuûa Phaùp, ñöôïc Larousse ñònh nghóa:

"Jeu dans lequel l'un des joueurs, qui a les yeux bandeùs, doit poursuivre les autres aø taâtons et identifier celui qu'il a attrapeù ".

(Colin-maillard laø troø chôi trong ñoù moät ngöôøi bò bòt maét phaûi moø baét nhöõng ngöôøi khaùc vaø khi baét ñöôïc ai thì phaûi noùi ñuùng teân ngöôøi ñoù).

Nhö vaäy thì Bòt maét baét deâ cuûa Durand laø troø chôi bòt maét moät ngöôøi con trai vaø moät ngöôøi con gaùi, cho hai ngöôøi ñuoåi baét moät con deâ.

Bòt maét baét deâ chæ khaùc colin-maillard cuûa Phaùp ôû choã thay ngöôøi baèng deâ. Ñaây cuõng chính laø ñieåm khaùc nhau cuûa hai ñònh nghóa cuûa Hoaøng Pheâ vaø Nguyeãn Laân.

Laï nhæ? Neáu vaäy thì phaûi ñaët caâu hoûi: Bòt maét baét deâ laø moät troø chôi xöa cuûa ta hay chæ laø bieán daïng cuûa moät troø chôi Phaùp?

Ngaøy Xuaân, naâng cheùn… tìm hieåu moät tí cho vui.

Bòt maét baét deâ ñöôïc chôi ôû ñaâu vaø chôi nhö theá naøo?

"Taïi caùc hoäi Ñoàng Kî, Phuù Maãn (Yeân Phong) thöôøng toå chöùc troø "Bòt maét baét deâ ".

Ban toå chöùc cuoäc thi choïn moät saân roäng caïnh ñình, coù theå goà gheà, loài loõm ñeå laøm saân dieãn troø. Saân ñöôïc raøo pheân kín xung quanh. Trong saân ngöôøi ta thaû saün moät chuù deâ. Ngöôøi döï thi phaûi bò bòt maét baèng moät daûi khaên ñen. Coù theå nhieàu ngöôøi cuøng ñoàng loaït vaøo saân ñeå baét deâ.(…) Ai baét ñöôïc deâ thì ñöôïc laõnh thöôûng.

Coù nôi leä baét nhöõng ngöôøi döï thi maëc theâm aùo tôi vaø treân mình deâ cuõng maëc aùo tôi, cho neân ngöôøi baét deâ laïi coøn khoù hôn." (Phan Thanh Hieàn vaø moät nhoùm, Troø chôi daân gian Vieät Nam, Tp Hoà Chí Minh, 1990, tr. 51).

Thaïch Phöông vaø Leâ Trung Vuõ (60 leã hoäi truyeàn thoáng Vieät Nam, KHXH, 1995, tr. 47-51) cho bieát:

Laøng Ñoàng Kî, phuû Töø Sôn, tænh Baéc Ninh haøng naêm môû hoäi töø 4 ñeán 6 thaùng gieâng. Laøng toå chöùc thi ñoát phaùo, doâ oâng ñaùm.

"Saùng moàng naêm, treân saân ñình vaø ôû caùc khu ñaát xung quanh laàn löôït dieãn ra caùc cuoäc thi ñaáu vaät, choïi gaø, côø töôùng, baét chaïch trong chum, bòt maét baét deâ.

Qua moàng 6 thi baùnh daày, röôùc sinh thöïc khí…" .

Hoäi laøng Ñoàng Kî cuõng ñaõ ñöôïc Toan AÙnh (Hoäi heø ñình ñaùm, Saøigoøn, 1974) giôùi thieäu nhieàu tuïc leä, troø chôi: OÂm coät, ñoát phaùo, muùa hoa, ñaùnh vaät, teá baùnh daày, röôùc sinh thöïc khí. Nhöng khoâng thaáy keå troø chôi Bòt maét baét deâ.

Laøng Ñoàng Quan thuoäc xaõ Nhaân Nghóa, huyeän Lyù Nhaân (tænh Haø Nam cuõ), cöù ba naêm môû hoäi moät laàn vaøo trung tuaàn thaùng ba aâm lòch.

Ñoàng Quan môû hoäi vui thay
Thi vaên, thi voõ, laïi baøy côø tieân
Saân ñình nhaïc muùa ñoâi beân
Döôùi soâng cheøo haùt laïi dìm boùng traâu
Baét deâ, baét vòt, leo caàu
Laïi ñaây anh keå tröôùc sau moïi troø (…)
(Buøi Vaên Cöôøng, Phöông ngoân, tuïc ngöõ, ca dao, KHXH, 1987, tr. 79).

Chuùng ta khoâng ñöôïc bieát gì theâm veà troø chôi (hay tuïc leä) Baét deâ cuûa Ñoàng Quan. Noù coù gioáng Bòt maét baét deâ cuûa Ñoàng Kî hay khoâng?

Hoaøng Ñaïo Thuyù (Thaêng Long, Ñoâng Ñoâ, Haø Noäi, Hoäi Vaên Ngheä Haø Noäi, 1971, tr. 83) cho bieát moät ñieàu môùi laï hôn:

"Moãi naêm, ngaøy 14 thaùng 7 noù (chính quyeàn baûo hoä Phaùp) môû hoäi "chính trung" ñeå vui chôi, baøy ra nhöõng troø nhuïc nhaõ. Naøo, ñaøo nhieàu hoá trong moät khoaûng ñaát, thaû deâ vaøo, roài bòt maét ngöôøi ta cho vaøo ñuoåi, ñoù laø troø "bòt maét baét deâ". Troø "lieám chaûo" noù ñeå ñoàng haøo vaøo loøng chaûo ñaày nhoï noài, ai lieám ñöôïc haøo thì laáy. Troø "leo coät môõ", troø "choïc noài"."

Theo Hoaøng Ñaïo Thuyù thì Bòt maét baét deâ laø troø chôi cuûa Phaùp.

Söu taäp Oger (1909) coù tranh veõ troø chôi Lieám chaûo, Leo coät môõ, Choïc noài vaø nhieàu troø chôi khaùc nhöng khoâng coù tranh veõ troø chôi Bòt maét baét deâ. Coù theå noùi raèng cho ñeán naêm 1909 ngöôøi Phaùp chöa ñöa troø chôi Bòt maét baét deâ vaøo hoäi Chính Trung (Nguyeãn Khuyeán goïi laø hoäi Thaêng Bình, Kìa hoäi Thaêng Bình tieáng phaùo reo, Bao nhieâu côø keùo vôùi ñeøn treo…).

Cuùng ta coù hai taám tranh daân gian veõ troø chôi Bòt maét baét deâ.

Moät taám ñöôïc ñaët teân laø Luïc hôïp ñoàng xuaân (Tranh, töôïng daân gian Vieät Nam,Myõ Thuaät Haø Noäi, 1962, tr. 65), cuõng ñöôïc goïi laø Bòt maét baét deâ (Nguyeãn Baù Vaân-Chu Quang Tröù, Tranh daân gian Vieät Nam, Vaên Hoùa, 1984). Tranh in neùt ñen treân neàn giaáy ñoû theo truyeàn thoáng tranh Haøng Troáng, veõ saùu ñöùa treû chôi Bòt maét baét deâ. Moät ñöùa bò bòt maét ñang tìm baét moät con deâ. OÂng boá baày treû ngoài trong nhaø uoáng nöôùc, xem luõ con noâ ñuøa ngoaøi saân.

Tranh Luïc hôïp ñoàng xuaân ñeïp nhöng tieác raèng noù khoâng dieãn taû ñuùng troø chôi. Chaéc chaén laø khoâng coù gia ñình naøo laïi cho treû con chôi ñuøa vôùi moät con deâ coù caëp söøng ñaùng ngaïi nhö theá kia. Deâ coù theå huùc baäy, gaây nguy hieåm, nhaát laø cho ñöùa beù gaùi ñang bò ngaõ ngöûa. Theâm vaøo ñaáy, saân chôi khoâng coù haøng raøo, chöa deã gì deâ ñaõ chòu ôû laïi chôi vôùi ñaùm treû. Ñuùng ra thì phaûi veõ moät ñöùa treû giaû laøm deâ.