Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang Chuû ]
|
Baùo Vaên Hoïc soá 39, thaùng 4-1989, coù ghi laïi moät buoåi toïa ñaøm veà boä truyeän Muøa Bieån Ñoäng cuûa Nguyeãn Moäng Giaùc, nhaø vaên Nhaät Tieán ñaõ phaùt bieåu ngoaøi ñeà :"Noùi veà taùc phaåm vaên ngheä maø aûnh höôûng roõ neùt nhaát, toâi nghó coù leõ mình chæ coù nhaïc Trònh Coâng Sôn, noù gaây caùi taâm lyù phaûn chieán. Coøn taùc phaåm vaên thô cuûa chuùng ta noù chæ baøng baïc thoâi". Anh coøn khaúng ñònh : "noù ñi thaúng vaøo ñôøi soáng". Nhaø vaên Hoaøng Khôûi Phong vöøa vaøo : "Rieâng vôùi nhaïc Trònh Coâng Sôn, toâi nghó coù ñi thaúng vaøo loøng ngöôøi" (tr. 55).
Trong vaên chöông, ngoaøi ñeà coù khi laø lôøi taâm huyeát. Nhaät Tieán noåi danh veà loøng ngay thaúng vaø nghóa khí. Hoaøng Khôûi Phong laø cöïu ñaïi uùy quaân caûnh, moät binh chuûng maø Trònh Coâng Sôn thöôøng phaûi deø chöøng ...
Caùi thôøi laøm nhaïc phaûn chieán ... thôøi ñaïi baùc ru ñeâm ...
Duøng chöõ nhaïc phaûn chieán, theo kieåu anti-guerre, anti war, laø noùi cho goïn, vaø ñaõ coù ngöôøi phaûn baùc, cho raèng moâng lung, vì ngöôøi ngheä só chaân chính naøo maø khoâng choáng chieán tranh ? Ngoaøi ra, nhöõng ca khuùc Trònh Coâng Sôn toá caùo chieán tranh, gaøo goïi hoaø bình coøn baøy toû khaùt voïng thoáng nhaát ñaát nöôùc, tình töï daân toäc, tình yeâu nhaân loaïi, nieàm tin vaøo cuoäc ñôøi, tình ngöôøi vaø haïnh phuùc löùa ñoâi. Nhöõng tình caûm naøy ñan quyeän vaøo nhau. Hôn nöõa moät soá nhaïc tình thuaàn tuyù, noäi dung khoâng quan heä gì ñeán chieán tranh, khi nghe trong ñaùm ñoâng, cuõng taïo neân moät caûm giaùc thôøi theá, töø moät thôøi phaûn chieán.
Vì vaäy, goïi laø nhaïc "phaûn chieán" laø noùi taét, trong ñieàu kieän baát tuùc cuûa ngoân ngöõ. Goïi caùch khaùc, laø ca khuùc tranh ñaáu cho hoaø bình, tuy daøi doøng maø vaãn khoâng ñuû yù.
Noùi chung, nhöõng ca khuùc "phaûn chieán" cuûa Trònh Coâng Sôn gia taêng soá löôïng vaø cöôøng ñoä daøi theo cuoäc chieán, ñoàng thôøi cuõng chuyeån mình theo töøng giai ñoaïn ngaén cuûa thôøi cuoäc thaäp nieân 1963-1973. Nhöng laø tieáng noùi töï phaùt, phaûn öùng töï nhieân cuûa moät caù nhaân, moät coâng daân, khoâng thuoäc ñaûng phaùi hay toå chöùc chính trò naøo. Ñaây laø ñieàu kyø laï trong hoaøn caûnh chính trò thôøi ñoù vaø chính noù ñaõ taïo ra haøo quang cuûa Trònh Coâng Sôn : ngöôøi ta haùt, vaø yeâu Trònh Coâng Sôn, taïo ra hieän töôïng Trònh Coâng Sôn, moät laø vì ca khuùc cuûa anh ñaùp öùng laïi nhöõng khaùt voïng cuûa thôøi ñaïi, hai laø ngöôøi nghe, tröïc caûm raèng nhöõng lôøi ca aáy khoâng mang moät yù ñoà chính trò naøo. Baây giôø, hôn ba möôi naêm sau caùc söï coá, nghe laïi ca khuùc Trònh Coâng Sôn, so saùnh vôùi nhöõng yeâu saùch thôøi ñoù, chuùng ta coù theå tin ñöôïc vaøo chöùng töø cuûa hoïa só Böûu Chæ, baïn thaân vôùi Trònh Coâng Sôn trong nhieàu giai ñoaïn, tröôùc vaø sau 1975,
"Taét moät caâu, trong doøng nhaïc phaûn chieán, cuûa mình Trònh Coâng Sôn ñaõ chaúng coù moät toan tính chính trò naøo caû. Maø taát caû laøm theo meänh leänh cuûa con tim mình (...). Traùi tim nhaân aùi, nhaïy caûm, chæ bieát noùi leân nhöõng caûm xuùc noàng nhieät cuûa mình ñoái vôùi queâ höông, daân toäc, duø thieáu vaéng moät thaùi ñoä chính trò, nhöng trung thöïc. Nghóa laø töï ñaùy loøng mình thì mình noùi" (1)
Böûu Chæ ñaõ tham döï vaøo Phong Traøo Sinh Vieân ñaáu tranh cho hoøa bình, tröïc dieän choáng ñoái chính quyeàn Saøi goøn, bò baét 1971 vaø chæ ñöôïc phoùng thích naêm 1975. Anh sinh hoaït vôùi Trònh Coâng Sôn taïi hoäi vaên ngheä Bình Trò Thieân nhöõng naêm 75-79, cho ñeán nay vaãn ñöôïc xem nhö laø moät tieáng noùi trung thöïc. Khi Böûu Chæ nhaän thaáy - hay thaät ra laø phaûn aùnh moät dö luaän - cho Trònh Coâng Sôn laø "thieáu vaéng moät thaùi ñoä chính trò, nhöng ..." thì chuùng ta coù theå hieåu theâm ñöôïc moät hoaøn caûnh, ñeå töø ñoù tìm hieåu vò trí Trònh Coâng Sôn trong theá söï, giöõa nhöõng aâm thanh vaø cuoàng noä.
Vaø phaûi chaêng vì chæ vieát "theo meänh leänh cuûa con tim", chöù khoâng theo moät thöù meänh leänh khaùc, maø ngaøy nay nhöõng ca khuùc tranh ñaáu cuûa Trònh Coâng Sôn, duø ñaõ ñoùng goùp lôùn lao vaøo bieán chuyeån cuûa ñaát nöôùc, ñaõ khoâng ñöôïc in laïi, haùt laïi trong nöôùc, nhö moät soá taùc phaåm khaùc, cuûa caùc vò Toân Thaát Laäp, Traàn Long aån, v.v. Vaø nhöõng vaên bia, nhöõng kyû yeáu chính thöùc ghi laïi thaønh tích caùch maïng thôøi ñoù, ngaøy nay cuõng khoâng nhaéc nhôû gì ñeán Trònh Coâng Sôn.
Ngoaøi ra, neáu nhaïc thôøi theá cuûa Trònh Coâng Sôn xuaát phaùt töø caûm xuùc, thì ta coù theå laàn theo lòch trình saùng taùc ñeå tìm ñeán nhöõng bieán chuyeån trong taâm tö taùc giaû tröôùc thôøi cuoäc soâi ñoäng luùc ñoù. Tuy nhieân chuùng toâi khoù naém chaéc thôøi ñieåm thaønh hình cuûa töøng ca khuùc, duø ñaõ coá gaéng. Chæ mong ñeà xuaát nhöõng neùt chính.
Sau ñeä nhò theá chieán, nhieàu tö traøo hoaø bình treân theá giôùi ñaõ taïo ra gioøng thô nhaïc phaûn chieán nhö baøi Barbara, thô Preùvert, Kosma phoå nhaïc, ñaõ thònh haønh taïi Mieàn Nam nhöõng naêm 1950, vôùi lôøi ca thaät maïnh "oâi ngu xuaån chieán tranh" nguyeân vaên tieáng Phaùp khaù tuïc "quelle connerie la guerre". Tieáp ñoù, laø nhöõng baøi haùt phaûn chieán thoâ baïo cuûa Boris Vian ñaõ vang doäi moät thôøi trong tuoåi treû Trònh Coâng Sôn. Theo sau laø nhaïc phaåm cuûa Bob Dylan vaø Joan Baez. Chuùng toâi ñaõ nhaéc qua ñieàu naøy trong moät baøi tröôùc ñaây (2).
Coù leõ nhöõng suy nghó veà daân toäc, ñaát nöôùc, soá phaän con ngöôøi trong chieán tranh ñaõ manh nha töø laâu ôû Trònh Coâng Sôn, vaø ñaõ ñöôïc khôi ñoäng töø nhöõng bieán coá taïi Hueá vaø mieàn Trung naêm 63, maø baïn beø anh ñaõ tham gia tích cöïc vaø soâi noåi. Baûn thaân Trònh Coâng Sôn khoâng döï cuoäc tröïc tieáp, nhöng khoù coù theå noùi laø khoâng giao ñoäng. Sau nhöõng baûn nhaïc tình ñaõ noåi tieáng, thì 1964, Trònh Coâng Sôn ñöa vaøo Lôøi Meï Ru moät vaøi aâm höôûng xoùt xa, baùo hieäu cho nhöõng ru khuùc ñau thöông veà sau :
Lôøi meï ru con nghe ra noãi nieàmVeà thôøi ñieåm, tö lieäu cuûa Hoaøng Nguyeân Nhuaän, buùt danh cuûa Hoaøng vaên Giaøu, xaùc nhaän "naêm 1963, trong luùc anh chò em chuùng toâi laän ñaän trong tuø, sau chieán dòch Nöôùc Luõ thì Trònh Coâng Sôn vaãn coøn mô maøng Nhìn Nhöõng Muøa Thu Ñi. Ñeán naêm 1964, sau khi nhaäp Tuyeät Tình Coác, thì Trònh Coâng Sôn haàu nhö ñaõ trôû thaønh moät ngöôøi môùi". (Baøi vieát thaùng 10.1995, vaø thaùng 8.2001).
Ñôøi meï ru con maây kia cuõng buoàn
Con nguû treân maây
Tieáng khoùc ban ñaàu coøn ñau, coøn ñau
Ru con khoân lôùn ... Con Roàng chaùu Tieân
Moät ñôøi ru con, neân maét öu phieànLoái haùt ru Vieät Nam, nhö ru con Nam Boä, thænh thoaûng cuõng coù caâu thaét theûo ruoät gan, nhöng ít khi dieãn taû buoàn ñau trong thaân phaän laøm ngöôøi nhö ôû Trònh Coâng Sôn, caøng veà sau caøng da dieát.
Veát Laên Traàm, 1965, laø moät ca khuùc ñaäm ñaëc phong caùch Trònh Coâng Sôn, ñau thöông vaø huyeàn bí :
Veát laên traàm veát laên traàmCa töø reäu raõ, u hoaøi, xa vaéng, nhöng coâ ñoïng caû taâm giôùi Trònh Coâng Sôn, luùc aáy vaø veà sau. Veà sau, seõ coù haèng vaïn chuyeán xe claymore löïu ñaïn, haèng vaïn taán bon truùt xuoáng ñaàu laøng, cuõng chæ laø aâm vang laên traàm veát ñaù. Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng, baïn thaân Trònh Coâng Sôn ñaõ tinh yù nhaän xeùt:
Haèn leân phieán ñaù naâu theâm öu phieàn
Nhö coù laàn chim muoâng haèn daáu chaân
Ngöôøi ñi phieâu du töø ñoù chöa thaáy veà queâ nhaø
Ngöôøi chôït nhôù mình nhö ñaù
Ñaù laên veát laên traàm
Töø côn ñau aáy löu thaân moûi moøn
OÂi maét thaàm van xin lôøi thaùnh ñeâm
Baøi ca dao treân coàn ñaù
Treân ngai vaøng queâ höông ..."Veát Laên Traàm baét ñaàu tieáp caän noãi baát haïnh cuûa moät tuoåi treû bò cuoán huùt vaøo côn loác cuûa chinh chieán, vaø ñaây laø baøi haùt môû ñaàu noäi dung phaûn chieán cuûa nhaïc Trònh Coâng Sôn " (3)
Choïn 1965 laøm thôøi ñieåm cho nhaïc thôøi theá Trònh Coâng Sôn, coøn coù nhöõng lyù do khaùc : ñoù laø cao ñieåm cuûa chieán tranh Vieät Nam, thôøi cuûa nhöõng Ngöôøi Cheát Traän Ñoàng Xoaøi, Pleime ... thôøi ngöôøi Myõ ñoå boä leân Mieàn Nam, baét ñaàu neùm bom mieàn Baéc. Cuõng laø cao traøo tranh ñaáu mieàn Trung tröôùc khi bò daäp taét vaøo naêm 1966.
Thôøi ñoù, ca khuùc Trònh Coâng Sôn, nhaïc tình vaø nhaïc tranh ñaáu, ñöôïc in roneùo, chuyeàn tay. Naêm 1966, nhaø An Tieâm xuaát baûn taäp Ca Khuùc Trònh Coâng Sôn, Thaàn Thoaïi Queâ Höông, Tình Yeâu vaø Thaân Phaän, 12 baøi, ngoaøi Tuoåi Ñaù Buoàn laøm töø 1961, nhöõng baøi khaùc laøm vaøo 1965-1966, ñeàu mang noäi dung : thaân phaän trong chieán tranh.
Cuoái naêm 1966 vaø sang 1967, Trònh Coâng Sôn ñaõ saùng taùc moät loaït ca khuùc choáng chieán tranh noåi tieáng : Ngöôøi con Gaùi Vieät Nam Da Vaøng, Ñaïi Baùc Ru Ñeâm, Tình Ca cuûa Ngöôøi Maát Trí, ... Taùc giaû töï aán haønh laáy, do ñoù khoâng ghi naêm xuaát baûn, thaønh taäp Ca Khuùc Da Vaøng. Veà sau, sau Maäu Thaân, 1968, anh theâm 2 baøi : Haùt Treân Nhöõng Xaùc Ngöôøi vaø Baøi Ca Daønh cho Nhöõng Xaùc Ngöôøi, ghi laø Ca Khuùc Da Vaøng 2, döï tính in trong taäp Kinh Vieät Nam, töï xuaát baûn 1968. Nhöõng baûn in laïi veà sau, khoâng thaáy 2 baøi naøy. Vaäy ta coù theå xem Ca Khuùc Da Vaøng goàm 12 hay 14 baøi, tuøy phöông phaùp.
Gaàn ñaây Khaùnh Ly coù haùt vaø phaùt haønh ba ñóa haùt CD laáy teân Ca Khuùc Da Vaøng I (1996), II (1998) vaø III (1999), moãi CD goàm 10 baøi, coù ñuû 14 baøi da vaøng chính danh. Nhöõng baøi khaùc laø nhaïc phaûn chieán noåi tieáng cuûa Trònh Coâng Sôn.
Taäp Kinh Vieät Nam môû ñaàu baèng lôøi töïa, taùc giaû baøy toû khaùt voïng hoaø bình, vieát 1968, coù leõ sau Maäu Thaân vaø tin töùc veà hoøa hoäi Paris ; taäp nhaïc goàm coù 12 baøi, baét ñaàu baèng Daân Ta Phaûi Soáng vaø kheùp laïi vôùi Noái Voøng Tay Lôùn.
Naêm 1970, döôùi teân nhaø xuaát baûn Nhaân Baûn, anh töï aán haønh Ta Phaûi Thaáy Maët Trôøi, goàm 11 baøi, nhö : Vieät Nam ôi haõy Vuøng Leân, Hueá Saøi Goøn Haø Noäi, v. v.
Naêm 1972, sau Muøa Heø ñoû löûa, anh cho in taäp Phuï Khuùc Da Vaøng, vaãn döôùi teân nhaø xuaát baûn Nhaân Baûn, goàm 9 baøi : Moät Ngaøy Vinh Quang, Moät Ngaøy Tuyeät Voïng, Xaùc Ta Xaùc Thuø, Chöa Maát Nieàm Tin. ...
Böûu Chæ sau khi nhaéc laïi thö muïc, ñaõ ghi : "toång keát 5 taäp vôùi 58 ca khuùc, chöa keå nhöõng baøi rôøi ñöôïc saùng taùc ngay trong nhöõng cuoäc xuoáng ñöôøng, cuøng thanh nieân, sinh vieân, hoïc sinh Hueá" (baøi ñaõ daãn).
Trong moät tieåu luaän Cao hoïc ñeä trình taïi Ñaïi Hoïc Paris 7, 1991, Michiko Yoshi, cuõng laø baïn , ñöôïc Trònh Coâng Sôn giuùp ñôõø vaø höôùng daãn, ñeám ñöôïc 69 baøi phaûn chieán. Treân toång soá 136 baøi laøm töø 1959 ñeán 1972 maø coâ aáy söu taàm ñöôïc, tyû leä laø 51 %. Neáu chæ tính töø 1965 ñeán 1972, tyû leä coøn cao hôn nöõa. Nghóa laø trong moät thôøi gian daøi, thôøi gian saùng taùc khoeû nhaát, rung caûm chính cuûa Trònh Coâng Sôn laø thôøi theá. Vaø ngöôïc chieàu, chính nhöõng ca khuùc keâu goïi hoaø bình ñaõ laøm neân danh tieáng Trònh Coâng Sôn, ñaõ taïo neân huyeàn thoaïi Trònh Coâng Sôn, trong moät thôøi ñieåm nhaát ñònh cuûa mieàn Nam Vieät Nam vaøo nhöõng naêm 1966-1972.
Thôøi ñieåm saùng taùc hay in aán moät nhaïc baûn khoâng quan troïng baèng vieäc coâng chuùng phoå bieán, höôûng öùng nhöõng baøi haùt ñoù trong giai ñoaïn, hoaøn caûnh naøo. Chuùng toâi ghi caën keõ thôøi ñieåm ñeå laøm tö lieäu veà sau.
Hoaøng Nguyeân Nhuaän nhaéc laïi "neáu Hueá laø thaùnh ñòa cuûa Phaät Giaùo vaø neáu baûn nhaïc Phaät Giaùo Vieät Nam cuûa Leâ Cao Phan laø nhòp ñaïo haønh cuûa thanh nieân Phaät töû, thì Trònh Coâng Sôn chính laø nhòp ñaäp con tim cuûa phong traøo thanh nieân treân ñöôøng vaän ñoäng hoaø bình, ñoäc laäp vaø an laïc cho ñoàng baøo ñoàng loaïi " (b.ñ.d) taïi caùc thaønh phoá mieàn Nam töø 1963 ñeán 1966.
Töø 1965, theo trí nhôù Ñinh Cöôøng, Trònh Coâng Sôn môùi tröïc tieáp "xuoáng ñöôøng" tham döï vaøo nhöõng buoåi haùt cuûa sinh vieân, hoïc sinh Saøi Goøn, baét ñaàu töø khuoân vieân tröôøng Ñaïi Hoïc Vaên Khoa. Sau ñoù Trònh Coâng Sôn thöôøng haùt vôùi Khaùnh Ly, töø 1967, theo lôøi Khaùnh Ly keå, cho ñeán söï coá noå suùng taïi tröôøng Ñaïi Hoïc Vaên Khoa cuoái naêm 1967. Sau bieán coá naøy, Sôn thoâi ñi haùt "cho ñoàng baøo toâi nghe" haùt tröôùc quaàn chuùng ñoâng ñaûo, chuû yeáu laø thanh nieân, sinh vieân Saøi Goøn. Nhöng vaãn coøn veà haùt cho sinh vieân Hueá cho ñeán 1970-1971.
Nhieàu ngöôøi ñaõ nhaéc ñeán giai ñoaïn naøy, nhöng ít ai coøn nhôù cuï theå : Trònh Coâng Sôn vaø Khaùnh Ly ñaõ haùt nhöõng baøi gì. Michiko coøn giöõ cuoän baêng thu laïi moät buoåi haùt coäng ñoàng, coù leõ moät trong caùc buoåi cuoái cuøng taïi Quaùn Vaên Saøi Goøn, thaùng 12 naêm 1967, vôùi caû khoâng khí quaàn chuùng :
Trònh Coâng Sôn haùt : Ngöôøi Giaø Em Beù, Ñeâm Baây Giôø Ñeâm Mai, Ngaøy daøi Treân Queâ Höông, Nguï Ngoân Muøa Ñoâng, Toâi Seõ Ñi Thaêm, Ñi Tìm Queâ Höông, Ngöôøi Con Gaùi Vieät Nam Da Vaøng.
Khaùnh Ly haùt : Dieãm Xöa, Möa Hoàng, Ru Em Töøng Ngoùn Xuaân Noàng, Goïi Teân Boán Muøa, Coøn Tuoåi Naøo Cho Em, Tình Ca Cuûa Nguôøi Maát Trí, Xin Cho Toâi, Xin Maët Trôøi Nguû Yeân, Tuoåi Ñaù Buoàn.
Trònh Coâng Sôn vaø Khaùnh Ly song ca : Nhìn Nhöõng Muøa Thu Ñi, Ca Dao Meï.
Chuùng ta löu yù ñeán noäi dung xen keõ cuûa nhöõng ca khuùc, ñöôïc trình dieãn trong caùc buoåi haùt coâng coäng, ñoâng ñaûo ñeán haøng traêm, haøng ngaøn ngöôøi nghe hay trong nhöõng cuoäc hoïp maët boû tuùi giöõa baïn beø. Tình khuùc ñöôïc haùt giöõa nhöõng baøi choáng chieán tranh, töï döng cuõng mang taùc duïng "phaûn chieán". Ñaây laø haäu quaû taâm lyù töï nhieân, maø ngaøy nay lyù thuyeát lieân vaên baûn ñaõ thöøa nhaän. Nhöõng baøi haùt ca ngôïi tình yeâu, tieác thöông haïnh phuùc, nhöõng Dieãm Xöa, Tuoåi Ñaù Buoàn boãng nhieân mang moät noäi dung hoøa bình. Töø ñoù xaùc ñònh ñöôïc trong söï nghieäp Trònh Coâng Sôn baøi naøo laø nhaïc "phaûn chieán", khoâng phaûi laø vieäc ñôn giaûn veà maët thöïc teá. Duø raèng veà maët saùch vôû, ta coù theå ñeám ñöôïc 58 baøi nhö Böûu Chæ hay 69 baøi nhö Michiko.
Laøm sao em bieát bia ñaù khoâng ñau...Nhöõng caâu haùt, trích töø tieáng haùt Khaùnh Ly thôøi 1967 ca ngôïi tình yeâu, nhöng coù nhaát thieát laø tình yeâu trai gaùi ?
Naøy em ñaõ khoùc chieàu möa ñænh cao...
Toùc em nhö trôøi xöa ñaõ qua ñi ngaøn naêm...
Tuoåi naøo ngoài khoùc tình ñaõ nghìn thu...
Roài muøa suaân khoâng veà, muøa thu cuõng ra ñi ...Goïn hôn nöõa : tình yeâu nhö traùi phaù, laø chuyeän tình yeâu, hay traùi phaù ?
Veà yù nghóa, aâm höôûng cuûa moät baøi haùt tuyø thuoäc vaøo boái caûnh, trong lyù thuyeát lieân vaên baûn. Nhìn Nhöõng Muøa Thu Ñi laø moät baûn nhaïc tình, khoâng can döï gì ñeán theá söï. Nhöng Thaùi Kim Lan ñaõ keå laïi moät kyû nieäm suùc tích : Ngaøy 20/8/1963, chính quyeàn Saøi Goøn taán coâng vaøo chuøa chieàn khaép nöôùc, chò bò baét taïi Hueá cuøng vôùi nhieàu thanh nieân sinh vieân Phaät töû vaø nhieàu ngöôøi bò tình nghi, nhö Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng, tình côø trong tuùi coù maûnh giaáy ghi baøi haùt :
"Hueá daïo aáy ñang ñoä vaøo thu, ban ñeâm möa saàm saäp treân maùi ngoùi, buoåi saùng sôùm trôøi trong treûo, moät thöù trong suoát nhö ñoùng ñinh vaïn vaät döøng laïi ôû moät ñieåm coá ñònh, caây baøng ñoäc nhaát trong saân ñöùng vôùi maáy chieác laù ñoû treân caønh, chuùng toâi ngoài 'tay trôn' treân neàn nhaø, treû maêng laø maùi toùc vaø vaàng traùn, treû maêng laø söï oâm aáp nhöõng lyù töôûng, nhöõng hoaøi voïng, nhöõng öôùc ao, nhöõng chôø ñôïi cuûa tuoåi hai möôi - vaø chuùng toâi ñaõ ñeám ngaøy thaùng baèng ' Nhìn Nhöõng Muøa Thu Ñi' ..."
Vaø trong tuø, saùng tröa, chieàu toái, ngaøy naøy qua ngaøy khaùc, caùc baïn treû ñaõ huyùt saùo hay ngaân nga baøi naøy.
"Trong ñôøi toâi, ñaõ nghe vaø ñaõ haùt moät baøi chöa bao giôø nhieàu laàn vaø trong moät quaõng thôøi gian daøi lieân tieáp trong 3 thaùng nhö theá (...)
Coù theå noùi haønh trình ca khuùc Trònh Coâng Sôn thöïc söï baét ñaàu töø 'Nhìn Nhöõng Muøa Thu Ñi' chöù khoâng phaûi 'öôùt mi', duø 'öôùt Mi' ñaõ laøm cho ngöôøi ta bieát ñeán Sôn" (4)Chò noùi vaäy laø chuû quan. Nhöng voâ hình trung, ñaõ tieát loä moät söï thaät : Nhìn Nhöõng Muøa Thu Ñi coù theå laø taùc phaåm ñaàu tay, döôùi daïng thöùc moät baøi thô, laøm töø 1957, Trònh Coâng Sôn ñaõ töï phoå nhaïc nhieàu laàn, nhöng chæ môùi cheùp tay cho baïn beø. Do ñoù maø tình côø noù naèm trong tuùi Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng ñeâm 20/8/1963, khi anh ñang nguû ôû nhaø thì bò coâng an ñeán baét. Neáu khoâng coù söï coá, coù theå laø baûn thaûo seõ bò thaát laïc, nhö nhieàu saùng taùc cuûa Trònh Coâng Sôn, coù theå leân ñeân 50 % treân toång soá.
Veà noäi dung baøi haùt, khoâng phaûi chæ moät mình Thaùi Kim Lan nhaän ra nieàm u hoaøi cuûa moät theá heä, khi haùt vaø nghe trong hoaøn caûnh ñaëc bieät. Baûn thaân toâi khoâng tranh ñaáu, khoâng tuø toäi gì, cuõng ñaõ caûm nhaän ñöôïc taâm söï cuûa moät löùa tuoåi :
Gioù heo may ñaõ veàNoù khoâng tình luî nhö Chieàu tím chieàu nhôù thöông ai cuûa thô Ñinh Huøng, Ñan Thoï phoå nhaïc. maø laø veát baàm tím trong taâm tö moät thôøi ñaïi. Baây giôø toâi coøn caûm ñoäng khi nghe laïi baøi haùt, do chính Sôn haùt cuøng vôùi Khaùnh Ly :
Chieàu tím loang væa heø
...
Thöông cho ngöôøi roài laïnh luøng rieângTrong naéng vaøng chieàu nayTình vaø Moäng ôû ñaây, khoâng nhaát thieát phaûi dính daùng gì ñeán phuï nöõ.
Anh nghe buoàn mình treân aáy
Chuyeän chuùng mình ngaøy xöa
Anh ghi baèng nhieàu thu vaéng
Ñeán thu naøy thì moäng nhaït phaiMaõi ñeán gaàn ñaây, toâi môùi nghe Lyù Quyù Chung keå laïi raèng chính quyeàn Saøi Goøn hoài aáy ñaõ nghi ngôø "treân aáy" laø treân chieán khu (5).
Theâm moät lieân vaên baûn khaùc : Nguyeãn Quoác Truï trong baøi vieát töôûng nieäm Trònh Coâng Sôn, keå laïi raèng cho ñeán khoaûng 1966 :
" Chöa ñeå yù ñeán nhaïc Trònh Coâng Sôn, noùi roõ hôn, noù chöa thaám vaøo toâi. Phaûi khi ñöùa em toâi maát, tôùi löôït toâi vaøo Trung Taâm Ba Quang Trung, trong nhöõng ñeâm caän Teát, naèm treân chieác giöôøng saét laïnh leõo, moät anh chaøng naøo ñoù, chaéc quaù nhôù boà, cöù huyùt saùo baøi 'Tình Nhôù', gaàn nhö suoát ñeâm, theá laø tieáng nhaïc baùm rieát laáy toâi, röùt khoâng ra. Luùc naøy tieáng nhaïc cuûa anh, ñoái vôùi rieâng toâi, qua laàn gaëp gôõ treân, nhö truùt heát nhöõng aâm tieát ñòa phöông, vaø trôû thaønh tieáng noùi chung cuûa Mieàn Nam, töùc laø cuûa caû theá giôùi, vaøo thôøi ñieåm ñoù, khi cuøng noùi : haõy yeâu nhau thay vì gieát nhau. Bôûi vì chöa bao giôø vaø chaúng bao giôø Mieàn Nam chaáp nhaän cuoäc chieán ñoù. Chính vì vaäy, hoï laõnh ñaïm vôùi chính quyeàn, öu aùi vôùi Mieàn Baéc, vì hoï ñeàu tin moät ñieàu : Mieàn Baéc seõ keát thuùc cuoäc chieán, vaø ngöôøi Myõ seõ ra ñi. Nhaïc Trònh Coâng Sôn noùi leân tieáng noùi ñoù.
Tính phaûn chieán cuûa nhaïc anh, chính laø tính phaûn chieán cuûa caû moät mieàn ñaát"(6).
Giöõa moät röøng than khoùc ki khu, thì baøi Nguyeãn Quoác Truï, nhanh, ngaén nhöng giaù trò. Vì chính xaùc vaø duõng caûm. Ai ñoù noùi : hình hoïc laø ngheä thuaät lyù luaän ñuùng treân moät hình veõ ... sai. Nguyeãn Quoác Truï khôûi ñi töø moät baûn nhaïc tình ... ngoaøi ñeà. Tình Nhôù thì can döï gì ñeán phaûn chieán ? Baøi haùt ñaïi khaùi :
Ngöôøi ngôõ ñaõ xa xaêmNoùi veà nhaïc phaûn chieán , cöù gì phaûi döïa vaøo Ñaïi Baùc Ru Ñeâm ?
Boãng veà quaù theânh thang
OÂi aùo xöa loàng loäng
Ñaõ xoâ daït trôøi chieàu ...Moät ví duï lieân vaên baûn nöõa, baøi Coõi Taïm, thöôøng ñöôïc nghe sau naøy,
Nhaân gian veà troï nhieàu nôiLaø moät caâu haùt nheï nhaøng, vui töôi, nhöng gôïi ñau thöông cho nhöõng keû ñaõ töøng bieát tieàn thaân caâu naøy :
Baâng khuaâng laø nhöõng ñoâi moâi raát hoàngNhaân gian veà troï nhieàu nôiTaùc phaåm ñöôïc laøm naêm 1973, hoaø öôùc Paris ñaõ ñöôïc kyù keát maø bom ñaïn vaãn tieáp tuïc rôi treân ñaát nöôùc.
Rieâng ñaây laø choán chöa nguoâi maùu ñaøoNeáu chæ laøm nhaïc tình, thì Trònh Coâng Sôn seõ laø Leâ Uyeân Phöông hay Töø Coâng Phuïng ; neáu chæ laøm nhaïc ñaáu tranh Trònh Coâng Sôn seõ laø Nguyeãn Ñöùc Quang hay Toân Thaát Laäp ; neáu pha pha tình yeâu vaø thaân phaän, Trònh Coâng Sôn seõ laø Vuõ Thaønh An. Neáu chæ phaûn chieán, e chæ hôn Nguyeãn vaên Ñoâng.
Nhöng Trònh Coâng Sôn ñaõ toång hôïp moät thôøi ñaïi vaø xaây döïng ñöôïc moät söï nghieäp rieâng, gaén boù vôùi vaän meänh ñaát nöôùc.
Raøo nhaïc phaûn chieán Trònh Coâng Sôn vaøo moät aáp chieán löôïc, laø vieäc khoâng saùt vôùi thöïc teá xaõ hoäi. Trong thôøi gian 1967-1972, Sôn saùng taùc khoaûng 70 baøi haùt keâu goïi hoøa bình, vaø khoaûng moät nöûa ñöôïc phoå bieán roäng raõi. Nhöng nhöõng ca khuùc thuaàn tuyù theá söï ñoù ñaõ ñöôïc keát hôïp vôùi haøng traêm tình khuùc khaùc, cuøng phong caùch, trong moät hoaøn caûnh xaõ hoäi vaø chính trò ñaëc bieät, ñeán vôùi quaàn chuùng thanh nieân cuøng taâm traïng. Nhöõng ñieàu kieän ñoù ñaõ hoäi tuï vaøo thôøi hoaøng kim cuûa kyõ thuaät thu aâm baèng maùy ghi aâm goïn nheï, töø baêng coái chuyeån sang baêng cassette, phoå bieán töø trong nöôùc ra ñeán haûi ngoaïi. Töø nhöõng Trung Taâm Baêng Nhaïc vaø ... Ñaøi Phaùt Thanh Saøi Goøn !
Ngheä thuaät Trònh Coâng Sôn xeùt trong toaøn boä, noäi dung, hình thöùc, chuû ñeà, theå loaïi, hoäi vôùi nhöõng ñieàu kieän khaùch quan veà chính trò, xaõ hoäi, kinh teá, kyõ thuaät ñaõ taïo danh tieáng Trònh Coâng Sôn trong moät thôøi gian kyû luïc, nhö Phaïm Duy ñaõ nhaéc : "Tình khuùc Trònh Coâng Sôn ra ñôøi, töø giaøn phoùng laø Quaùn Vaên ñöôïc hoaû tieãn Khaùnh Ly ñöa vuùt vaøo phoøng traø, roài vaøo baêng casette vaø chæ trong moät thôøi gian raát ngaén ñaõ chinh phuïc ñöôïc taát caû ngöôøi nghe.. So saùnh vôùi nhöõng tình khuùc ba boán chuïc naêm qua, ngoân ngöõ trong nhaïc Trònh Coâng Sôn raát môùi"(7).
Sôû dó ñi nhanh nhö theá vì nhaïc tình yeâu ñaõ keát hôïp vôùi nhaïc ñaáu tranh, ñöôïc haùt tröïc tieáp, haùt coäng ñoàng. Taùc giaû hoaø nhaäp vaøo quaàn chuùng, roài trôû thaønh moät hieän töôïng phuùt choác thaønh thaàn töôïng. Ñaõ coù luùc thính giaû moä ñieäu xaâu xeù ñeå chia nhau moãi maûnh aùo maêng toâ cuõ raùch cuûa Trònh Coâng Sôn, theo loái "fan" ôû phöông Taây.
Ngoaøi ra, hieän töôïng Trònh Coâng Sôn cuõng ñaõ thaønh hình qua vaøi yeáu toá phuï : daùng ngöôøi maûnh khaûnh, nho nhaõ, baïch dieän thö sinh laøm ngöôøi ta yeâu maø khoâng laøm ngöôøi ta sôï. Anh chaêm soùc kyõ löôõng caùch aên maëc, "sang"moät caùch kín ñaùo, "thaøng" khi trình dieãn. Noùi naêng nhoû nheï, gioïng Hueá dòu daøng, trung laäp, khoâng phaûi laø gioïng Baéc Kyø toaøn trò, hay Nam Kyø töï trò, maø vôùi moät gioïng Hueá trung dung, thöôøng thöôøng laø phaùt aâm ñuùng. Loái noùi thaân maät, taïo ra aûo töôûng ôû nhieàu ngöôøi : mình laø ngöôøi thaân thieát cuûa Trònh Coâng Sôn, khoâng "nhaát" thì cuõng gaàn gaàn nhö vaäy. Caùi caûm giaùc "gaàn gaàn" khoâng phaûi luùc naøo cuõng laønh maïnh.
Loái soáng ñôn giaûn : caø keâ baïn beø, kheà khaø quaùn saù. Thònh thôøi 1967, ñeâm ñi haùt, khuya veà, keâ gheá boá nguû vôùi baïn beø ôû hoäi Hoaï Só Treû, saùng daäy ra quaùn ñôïi baïn ñaõi taùch caø pheâ, môøi ñieáu thuoác laù. Röôïu cheø, thuoác laù cuõng laø caùch ñeán, caùch ôû laïi vôùi ñôøi, ñaõi ñöa beø baïn, daàn daàn tôùi choã ñaõi ñöa soá meänh. Nghieän maø khoâng ngaäp. Löõ Quyønh, baïn thaân, cho raèng Sôn khoâng nghieän. Noùi theá laø ñeå bao che, nhöng cuõng coù cô sôû.
Theâm vaøo hình aûnh Khaùnh Ly, "OÂi toùc em daøi ñeâm thaàn thoaïi ..." , khi haùt ñi chaân ñaát - nöõ hoaøng chaân ñaát, La comtesse aux pieds nus - cuûa moät thôøi - gioïng haùt ruõ röôïi, da dieát, dieãn taû noãi traàm thoáng voâ voïng : "tin buoàn töø ngaøy meï cho mang naëng kieáp ngöôøi". Hai ngöôøi ñi vôùi nhau, taïo neân hình aûnh "ñoâi löùa", moät ñoâi trai/gaùi trong tình baïn hoàn nhieân, voâ toäi, nhaéc laïi trong giôùi thanh nieân trí thöùc tieåu thuyeát Ñoâi Baïn chöa xa cuûa Nhaát Linh. Cuõng coù queâ höông, tình yeâu, thaân phaän, nhieäm vuï vôùi ñaát nöùôc, trong ñoù, muøa thu cuõng ra ñi, muøa ñoâng vôøi vôïi, muøa haï khoùi maây, tình yeâu daáu chim bay. Lôøi ca nhö nhaéc laïi moät coâ Loan töïa cöûa nhìn xa ... Maây vaån töøng khoâng chim bay ñi ... (Xuaân Dieäu).
Truyeàn thuyeát uyeân öông laø moät öôùc mô cao ñeïp cuûa aù Ñoâng ; nhöng giôùi haïn tình caûm trong voøng nam nöõ, vôï choàng, tính duïc. Chuyeän Khaùnh Ly-Trònh Coâng Sôn döôøng nhö khoâng vaäy. Ngaøy 8/4/2001, Khaùnh Ly keå laïi "moät moái lieân heä cao hôn, ñeïp ñeõ hôn, thaùnh thieän hôn laø nhöõng tình caûm ñôøi thöôøng" (8). Hình aûnh ñoâi baïn treû, moät couple ôû ñaây raát môùi, ñaùp laïi öôùc mô hieän ñaïi cuûa moät theá heä thanh nieân muoán phaù vôõ quan nieäm nam nöõ thoï thoï baát thaân coøn ñeø naëng leân xaõ hoäi Vieät Nam . Vaø muoán lìa boû kyû nieäm nhöõng moái "tình ngheøo, anh caøy thueâ, em daét traâu" kieåu ñoàng höông Ngoïc Caåm-Nguyeãn Höõu Thieát.
Trong dö luaän, hoï cuõng khoâng bò nghi ngôø hay tai tieáng, duø ngöôøi ñôøi coù keû thaéc maéc, toø moø. Nhöõng taâm hoàn phoùng khoaùng vaø "hieän ñaïi" thì gaït phaêng ñi loaïi "toø moø beänh hoaïn" aáy. Vaø ñaëc bieät Trònh Coâng Sôn laø ngöôøi taêm tieáng maø khoâng tai tieáng. Thính giaû yeâu thöông aùi ngaïi cho anh chaøng nhaïc só taøi hoa ngaàn aáy maø bao giôø cuõng bò tình phuï maø khoâng nghe noùi phuï tình : Töøng ngöôøi tình boû ta ñi nhö nhöõng doøng soâng nhoû. Maø söï thaät cuõng gaàn gaàn nhö theá, duø raèng khoâng ai ñi tìm hieåu vì sao maø "luùc ñöa em veà laø bieát xa nghìn truøng".
Hôn nöõa, ca khuùc Trònh Coâng Sôn gaây ñöôïc tieáng vang laø nhôø gioïng haùt Khaùnh Ly : "Moät gioïng haùt coù theå xuoáng raát thaáp, raát traàm, maø cuõng coù theå leân raát cao, moät gioïng haùt khoeû, daøi hôi, giaøu nhaïc tính. Khaùnh Ly bao giôø cuõng haùt ñuùng gioïng, ñuùng nhòp, ngaân, laùy ñuùng luùc, caùch phaùt aâm tieáng Vieät chuaån xaùc - caøng veà sau caøng giaø giaën theâm - moät gioïng haùt ngay töø thôøi aáy, tuy vaãn coøn nguyeân caùi chaát töôi maùt, hoàn nhieân cuûa tuoåi ñoâi möôi, nhöng döôøng nhö ñaõ mang naëng saàu ñau ; moät gioïng haùt vöøa coù theå laúng lô moät caùch ñaùng yeâu, trong caùc baûn tình ca laõng maïn, laïi vöøa coù theå phaãn noä, bi ai, trong caùc baøi ca phaûn chieán" (9), nhö nhaän xeùt cuûa Vaên Ngoïc. Baïn Vaên Ngoïc, theo söï hieåu bieát cuûa chuùng toâi, laø moät ngöôøi uyeân baùc veà aâm nhaïc.
Cuoái cuøng, Trònh Coâng Sôn vaø Khaùnh Ly thöôøng ñi haùt coäng ñoàng, nghóa laø haùt khoâng coâng, khoâng laáy thuø lao, chuû yeáu laø cho thính giaû treû, taïi caùc giaûng ñöôøng, giaùo ñöôøng. Hoï taïo, hay taùi taïo, moät hình aûnh lyù töôûng cho ngheä thuaät, nhaát laø ngheä thuaät ca haùt - mang theo lyù töôûng nhaân ñaïo, tình yeâu vaø chính trò. Trong khi ñoù, ña soá nhaïc só khaùc haùt ñeå laáy ca-seâ, laáy tieàn, hay laõnh löông. Coù khi laõnh löông ñeå haùt "cho ñoàng baøo toâi nghe".
Trong moät dö luaän - vaø hoaøn caûnh xaõ hoäi - thuaän lôïi, nhaïc Trònh Coâng Sôn coøn ñaùp öùng laïi nhieàu nhu caàu taâm lyù khaùc cuûa Mieàn Nam, baèng noäi dung vaø ngheä thuaät trong ca khuùc.
*õ *õ *õ
Taâm lyù thôøi ñoù, chuû yeáu laø choáng chieán tranh. Vaø noùi nhö Phaïm Duy, ai maø chaúng phaûn chieán, cöù gì laø Trònh Coâng Sôn ?
Nhö vaäy, töø ñaâu maø nhaïc keâu goïi hoaø bình cuûa anh laïi taïo neân hieän töôïng ? Phaûi chaêng töø vò trí Trònh Coâng Sôn choïn löïa ñeå toá caùo chieán tranh. Khoâng neân noùi giaûn löôïc : töï quan ñieåm nhaân daân, vì nhaân daân laø moät khaùi nieäm chính trò khoù ñònh nghóa, thaäm chí coøn bò nhaân danh trong nhöõng möu ñoà ñen toái.
ôû Mieàn Nam, vaøo thôøi ñieåm 1970, ngöôøi daân khoâng coøn tin caäy vaøo chính quyeàn vaø nhöõng toå chöùc chính trò. Hoï coù tín ngöôõng, nhöng khoâng tin caäy vaøo toân giaùo nhö laø nhöõng theá löïc chính trò. Thieân Chuùa Giaùo, Cao Ñaøi, Hoaø Haûo, ñaõ töøng ñöôïc voõ trang töø thôøi chieán tranh Vieät Phaùp. Phaät giaùo noåi tieáng chuû tröông baát baïo ñoäng, cuõng coù thôøi kyø ñöôïc vuõ trang, duø chæ trong giai ñoaïn ngaén, 1965 ; ñöôøng loái ñöa baøn thôø Phaät xuoáng ñöôøng khoâng phaûi laø ai cuõng taùn thaønh. Phaïm Duy ñaõ haùt nhöõng baøi Taâm Ca taâm huyeát "toâi seõ haùt to hôn tieáng suùng beân bôø ruoäng giaø" nhöng maëc baø ba ñen ñöùng chung vôùi nhöõng ñoaøn Xaây Döïng Noâng Thoân. Toân Thaát Laäp Haùt cho Daân Toâi Nghe, thì khoâng maáy ngöôøi haùt theo, vì "daân toâi" nhaän ra tieáng goïi ñeán töø phía "beân kia".
Sinh tröôûng trong moät gia ñình phaät giaùo, Trònh Coâng Sôn vaãn giöõ khoaûng caùch vôùi caùc cao traøo chính trò do Phaät giaùo chuû ñoäng, duø veà sau, Hoaøng Nguyeân Nhuaän coù khaúng ñònh "phong traøo ñaáu tranh cuûa thanh nieân sinh vieân hoïc sinh Hueá buøng noå töï muøa Haï 1963, ñaõ ñeû ra Trònh Coâng Sôn " (bñd). Thôøi ñieåm ñoù, lôøi nhaïc Trònh Coâng Sôn mang töø vöïng Thieân chuùa giaùo nhieàu hôn töø vöïng Phaät giaùo : nhö giaùo ñöôøng, lôøi buoàn thaùnh, vuøng aên naên, caùt buïi, ñòa ñaøng ... Nhöng ñaây laø chöõ nghóa vaên chöông nhieàu hôn laø rung caûm toân giaùo, goïi laø khuoân saùo cuõng ñöôïc, duøng ñeå ñaåy ñöa caâu haùt cho coù veû "hieän ñaïi". Khi caàn phaûi khaúng ñònh moät thaùi ñoä chính trò giöõa nhöõng bieåu ngöõ, gaäy goäc thì Trònh Coâng Sôn choïn löïa minh maãn :
Ñôïi chôø yeâu thöông treân caây thaùnh giaùKhoâng theo giaùo phaùi, Trònh Coâng Sôn khoâng phaûi laø ngöôøi ñaûng phaùi. Khoâng nghe anh noùi, maø khoâng nghe ai noùi laø anh daây döa vôùi moät chính ñaûng naøo, caùi ñaûng cuûa Mieàn Nam ñaõ ñeå laïi kyû nieäm haõi huøng gaàn nhaát laø ñaûng Caàn Lao. Coøn ñaûng Coäng Saûn thì khoâng deã gì tieáp xuùc, maø noùi thöïc tình, nghe qua ñaõ ôùn.
Ñôïi xoaù saân si döôùi boùng boà ñeà
(Ñôïi coù moät ngaøy),
trong Phuï Khuùc Da Vaøng, 1972Anh Nguyeãn vaên Trung, trong nhieàu baøi baùo treân Vaên Hoïc gaàn ñaây, coù nhaéc laïi giai ñoaïn ñoù vaø cho bieát caùc " phong traøo sinh vieân thôøi ñoù do Thaønh Ñoaøn, moät toå chöùc cuûa Ñaûng Coäng Saûn, chæ ñaïo, trieån khai ñieàu khieån " (10). Leâ vaên Nuoâi, chuû tòch Toång Ñoaøn Hoïc Sinh Saøi Goøn hoài ñoù keå laïi raèng, trong ban Chaáp haønh Toång Hoäi Sinh Vieân, nhieäm kyø 69-70, goàm coù 7 ngöôøi thì ñaõ coù 4 laø ngöôøi cuûa Thaønh Ñoaøn, nhö chuû tòch Nguyeãn vaên Quyø, phoù chuû tòch Huyønh Taán Maãm. Vaø coù luùc phoù toång thoáng Kyø ñaõ cho möôïn nhaø laøm truï sôû (11) .
Tuy nhieân, anh Trung khoâng nhaéc, coù leõ vì laø ngoaøi ñeà, voâ tình thoâi, laø nhöõng phong traøo ñoù phaùt trieån ñöôïc laø coù söï khuyeán khích cuûa ngöôøi Myõ, vôùi nhöõng Chöông Trình Heø, Leân Ñöôøng, Quaän 8, v.v, chöa keå nhöõng toå chöùc Thanh Nieân Thieän Nguyeän, Thieän Chí "naèm vuøng" töø tröôùc.
Vaø dó nhieân, chính saùch cuûa ngöôøi Myõ ñöôïc chính quyeàn Saøi Goøn thöïc thi. Ñoù laø thôøi Nguyeãn Cao Kyø, vôùi noäi caùc chieán tranh, chính phuû cuûa Ngöôøi Ngheøo, cuûa ngöôøi Treû, laøm Caùch Maïng Xaõ Hoäi, v.v. OÂng Kyø muoán laáy loøng thanh nieân trí thöùc tieán boä, trong ñoù coù Nguyeãn vaên Trung. OÂng laïi muoán döïa vaøo khoái phaät giaùo aán Quang, vaø coù caûm tình vôùi ñaùm tranh ñaáu mieàn Trung maø oâng ñaõ thaúng tay ñaøn aùp naêm 1966. Hoaøng Nguyeân Nhuaän môùi ñaây coøn nhaéc laïi (12).
Rieâng vôùi Trònh Coâng Sôn, töôùng Kyø laïi coù tình rieâng, moät caûm tình ngheä só lieân taøi. Ngoaøi nhöõng chai röôïu, oâng coøn cho ñi maùy bay veà Hueá ñeå ... haùt nhaïc phaûn chieán !
Daøi doøng nhö vaäy ñeå ngöôøi ñoïc thaáy taïi sao moät nhaïc só khoâng hôïp leä quaân dòch, laïi coù theå ngang nhieân haùt nhaïc phaûn chieán taïi tröôøng Ñaïi Hoïc Vaên Khoa, ngay tröôùc dinh Ñoäc Laäp, vaø doõng daïc : gia taøi cuûa Meï moät boïn lai caêng, gia taøi cuûa Meï moät luõ boäi tình.
Trònh Coâng Sôn soáng giöõa nhöõng tranh chaáp chính trò maø khoâng dính líu ñeán chính quyeàn hay ñaûng phaùi, giaùo phaùi, phe phaùi. Maëc daàu anh thích baïn beø, öa ñaøn ñuùm.
Quaàn chuùng bieát ngay ñieàu ñoù. Chuùng ta ngaøy nay maát coâng nghieân cöùu vaên baûn, khoå taâm truy taàm tö lieäu ñeå tìm hieåu, chöù quaàn chuùng thì hoï raát nhaïy beùn, vaø nhaän ra ñaâu laø tieáng noùi voâ tö, ngay thaät, ñaâu laø tieáng noùi coù duïng yù, möu ñoà.
Ñaây laø lyù do chính giaûi thích söï thaønh coâng nhanh choùng cuûa Trònh Coâng Sôn, moät sôùm moät chieàu ñaõ thaønh hieän töôïng.
Ví duï baøi Tình Ca Cuûa Ngöôøi Maát Trí, 1967, ñaõ ñöôïc tieáp nhaän vaø truyeàn baù töùc khaéc :
Toâi coù ngöôøi yeâu cheát traän PleimeQuaàn chuùng hieåu ra ngay bieåu töôïng "maát trí", moät baøi haùt khoâng coù laäp tröôøng theo beân naøy, hay ñöôïc chæ ñaïo töø phía beân kia. Lôøi ca doäi vang chieán söï, nhöng khoâng coù möu ñoà, quaû laø lôøi ngöôøi maát trí. Maát trí laø maát taát caû, khoâng coøn gì, ngoaøi caùi trí cuûa mình, cuûa rieâng mình. Caùi trí xa lìa thöïc taïi, bò sa thaûi ra ngoaøi thöïc taïi. Trí tueä aáy chæ yeâu Moät Ngöôøi, nhöng ngöôøi yeâu duy nhaát ñaõ cheát treân khaép chieán tröôøng, cheát moïi kieåu, moïi caùch, thaäm chí naèm cheát nhö mô. Cheát nhö mô ?
... cheát ngoaøi Haø Noäi
... cheát khoâng haän thuø
Naèm cheát nhö mô ...Ngöôøi ta thöôøng noùi : ñeïp nhö mô, chöù ai noùi cheát nhö mô .
Tinh nghòch ñoåi vaøi chöõ, caâu haùt vaãn hôïp lyù, vaãn hay, duø yù nghóa bò laät ngöôïc :
Toâi coù ngöôøi yeâu gaëp taïi Ba GiaLaät ngöôïc hay xeáp xuoâi, tænh trí hay maát trí, tình ca hay chieán ca, ai bieát ñaâu laø ñaâu.
Toâi coù ngöôøi yeâu vöøa môùi ñeâm qua
Yeâu thaät tình côø, yeâu chaúng heïn hoø
Yeâu chaúng theà nguyeàn haïnh phuùc nhö môCuõng nhö baøi sau naøy : Haùt Treân Nhöõng Xaùc Ngöôøi, laøm sau Maäu Thaân 1968 :
Meï voã tay reo möøng chieán tranhKhoâng bieát phaûi giaûi thích ra sao, ngoaøi côn ñieân loaïn cuûa moät thôøi ñaïi.
Chò voã tay hoan hoâ hoaø bình
Ngöôøi voã tay cho theâm thuø haän
Ngöôøi voã tay xa daàn aên naên ...Noùi veà nhöõng oan khoác chieán tranh, Trònh Coâng Sôn ñaõ coù lôøi nhaäp ñeà töng töûng :
Ñaïi baùc ñeâm ñeâm doäi veà thaønh phoáNghe nhö laø nghe nhaïc, nghe quen nhö caâu daïo buoàn. Nhaïc khoâng lôøi, moät loaïi romance sans parole. Thaäm chí : ñaïi baùc nhö kinh khoâng mang lôøi nguyeän.
Ngöôøi phu queùt ñöôøng ngöøng choåi laéng nghe
Ñaïi baùc nhö kinh ?Baøi haùt keát thuùc baèng cuïm töø coù meï coù em. Cuõng nhö nhöõng thaønh ngöõ : coù meï coù cha, coù anh coù em, coù vôï coù choàng, coù meï coù em, dieãn taû caûnh sum hoïp, aám cuùng, nhöng ôû ñaây laø moät ñoáng xöông thòt baày nhaày :
Töøng vaïn chuyeán xe claymore löïu ñaïnSôn coù nhöõng lôøi töng töûng taøn ñoäc nhö theá, hay ñeøn thaép thì môø, aùm aûnh caû moät ñôøi baïn mình laø Böûu yù. Nguyeân taùc trong baøi Ñi Tìm Queâ Höông (1967) :
Haøng vaïn chuyeán xe mang voâ thò thaønh
Töøng vuøng thòt xöông coù meï coù emNgöôøi noâ leä da vaøng nguû queânDó nhieân, trong vaên caûnh, caâu haùt coù nghóa : ñeøn khoâng ñuû saùng. Nhöng lìa vaên caûnh, lôøi ca doäi vaøo tim : ñeøn thaép thì saùng, chöù sao ñeøn thaép thì môø ?
Nguû queân trong caên nhaø nhoû
Ñeøn thaép thì môø ...Nhaãn nhuïc trong nhöõng cô cöïc traàm kha truyeàn kieáp, ngöôøi phuï nöõ Hueá coù caâu haùt naõo nuøng :
Ví daàu ñeøn taét, coù traêngNhöng cuõng khoâng ñoaïn tröôøng baèng ñeøn thaép thì môø. Baây giôø Sôn ñaõ ñi xa, nhôù caâu haùt xöa maø thöông nhöõng ngöôøi baïn cuõ, nhöõng ngöôøi coøn ôû laïi, trong cuoäc ñôøi maø Taûn Ñaø ñaõ ñònh nghóa : ñôøi laø coõi baét con ngöôøi phaûi soáng.
Khoå thì em chòu, bieát maàn raêng ñaëng chöø ?Nhöõng ngoïn ñeøn. Thaép thì môø...
Naêm 1968 laø khuùc quaønh trong thôøi söï Vieät Nam, ñoàng thôøi laø böôùc ngoaët trong nhaïc caûm Trònh Coâng Sôn. Coù theå coù nhöõng lyù do rieâng chung.
Tröôùc heát, laø söï kieän noå suùng ñeâm haùt 20/12/1967, taïi Quaùn Vaên trong khuoân vieân tröôøng Ñaïi Hoïc Vaên Khoa. Ñeå tuyeân boá kyû nieäm ngaøy thaønh laäp Maët Traän Giaûi Phoùng, moät nöõ khaùn giaû ñaõ cöôùp micro ; nhaân vieân ban toå chöùc giaønh laïi, vaø bò baén troïng thöông. Coâ gaùi leân xe Honda boû ñi. Khoaûng hai traêm thính giaû - trong ñoù coù nhieàu quaân nhaân - ñaõ döông maét nhìn theo. Trònh Coâng Sôn cuøng vôùi Khaùnh Ly, töø ñeâm ñoù khoâng coøn ñi haùt nhö theá taïi Saøi Goøn. Nhöng veà Hueá vaãn haùt vôùi sinh vieân, ñeán 1970-1971 thì laïi haêng haùi tham gia tích cöïc nhöõng sinh hoaït coäng ñoàng taïi Hueá.
Do ñoù, vuï Teát Maäu Thaân 1968, anh ôû Hueá, vaø ñaõ aån thaân ôû thö vieän Ñaïi Hoïc Hueá. Phe coäng saûn döôøng nhö coù luøng kieám, dó nhieân, ñeå yeâu caàu toái thieåu laø laøm moät baøi haùt ca ngôïi "Ngoâi sao treân ñænh Phu vaên Laâu". Sôn ñaõ khoâng laøm ñieàu aáy, vaø ngöôïc laïi ñaõ saùng taùc hai baøi toá caùo caûnh gieát ngöôøi, choân ngöôøi laø Haùt Treân Nhöõng Xaùc Ngöôøi vaø Baøi Ca Daønh Cho Nhöõng Xaùc Ngöôøi, vôùi ñòa danh baõi choân ngöôøi chính xaùc : Chieàu ñi qua Baõi Daâu ... Sau ñoù Trònh Coâng Sôn vaãn ôû Hueá, laøm moät soá baøi ca göûi vaøo Saøi Goøn, maø sinh vieân, thanh nieân tieáp tuïc haùt trong nhöõng phong traøo xuoáng ñöôøng luùc ñoù raát soâi noåi.
*** Hieäu quaû chính trò cuûa vuï Toång Coâng Kích 1968 laø hoaø hoäi Paris môû ra ñeå keát thuùc chieán cuoäc. Khaû naêng hoøa bình ñaõ loù daïng vaø Trònh Coâng Sôn chuyeån höôùng, laøm nhöõng ca khuùc coù noäi dung chính trò roõ reät, tröïc tieáp keâu goïi hoaø bình, vôùi taäp Kinh Vieät Nam (1968) vaø Ta phaûi thaáy Maët Trôøi (1969).Thôøi ñieåm naøy, hoïa só Trònh Cung, baïn anh, ñaõ veõ böùc tranh noåi tieáng : Ñöùa Treû Du Ca, tay oâm ñaøn caàm, coù con chim ñaäu treân maùi toùc, yù muoán noùi hoøa bình ñang veà trong thoân xoùm. Hoaø bình laø khaùt voïng chung cuûa thanh nieân, vaø ngöôøi daân thôøi ñoù, maø ca khuùc Trònh Coâng Sôn ñaõ vang voïng qua nhöõng tieâu ñeà : Ngaøy Mai Ñaây Bình Yeân, Caùnh Ñoàng Hoaø Bình, Ñoàng Dao Hoaø Bình. Vaø ñaëc bieät laø Noái Voøng Tay Lôùn.
Cho ñeán ngaøy hoaø hoäi Paris, nhaïc thôøi theá Trònh Coâng Sôn chuû yeáu laø oaùn traùch chieán tranh, moät caùch thuï ñoäng, toá giaùc nhöõng oan khieân vöøa taøn khoác vöøa phi lyù, caûnh moät chieác xe tang, traùi mìn noå chaäm, ngöôøi cheát hai laàn, thòt da naùt tan (Nguï Ngoân Muøa Ñoâng) . Hay than vaõn : oâi queâ höông ñaõ laàm than, sao coøn, coøn chieán tranh (Du Muïc).
Trong Kinh Vieät Nam, töø 1968, anh tích cöïc keâu goïi : Daân ta phaûi Soáng, Döïng laïi Ngöôøi, Döïng laïi Nhaø, Haõy ñi cuøng Nhau, vaø cuï theå hôn nöõa Noái Voøng Tay Lôùn. Hay ít nhaát cuõng laø Chôø nhìn Queâ Höông saùng choùi vaø tra vaán Ta thaáy gì ñeâm nay ? Sao maét Meï chöa vui ? Ñaáy laø teân nhöõng baøi haùt, nhöõng Haønh Ca trong tham voïng trôû thaønh moät haønh khuùc Vieät Nam :
Ñoaøn ngöôøi ñi mieân manNoùi laø "quoác ca huït" laø ñuøa vui, nhöng cuõng khoâng sai bao nhieâu (giaù duï : neáu ñaùm tranh ñaáu Mieàn Trung thaønh coâng trong döï tính ly khai naêm 1965, roài töø ñoù naém ñöôïc chính quyeàn Mieàn Nam, thì chuùng ta e phaûi ñöùng nghieâm, nghe nhaïc Trònh Coâng Sôn khi chaøo côø. Chuyeän ñaõ khoâng xaûy ra, nhöng khoâng phaûi laø khoâng coù khaû naêng xaûy ra trong tuyeät ñoái).
Tìm aùnh saùng cho Vieät Nam
Tìm queâ höông xöa
Gioáng Tieân Roàng, gioáng da vaøng ...
Noái cho lieàn, noái hai mieàn ...Thôøi ñieåm 1968, hoäi nghò Paris thaät söï ñaõ taïo neân nieàm hy voïng voâ bieân. Trònh Coâng Sôn vieát lôøi töïa Kinh Vieät Nam :
Kinh Vieät Nam laø nhöõng tieáng keâu thöông thoáng thieát, khôûi söï töï moät thöïc traïng maùu xöông ... Nhöõng baøi ca ñöôïc vieát töø nhöõng haân hoan laéng nghe ñöôïc trong loøng ngöôøi. Ñoù laø noãi haân hoan cuûa ñaùm ñoâng chôø mong ngaøy hoài sinh ...
Ñaõ coù ñieàu gì khoâng thaät suoát hai möôi naêm nay (...) Chuùng ta, duø muoán duø khoâng, bò bieán thaønh nhöõng muõi teân ñònh höôùng ñöôïc baén ñi töø nhöõng ñoà hình huy hoaøng töôûng töôïng vaø ngaén haïn. Daân ta taøn pheá hai möôi naêm. Nöôùc maét vaø maùu ñaõ laøm thaønh nhöõng con suoái lôùn chaûy moøn tieàm löïc saùng taïo (...)
Xin haõy döøng tay vaø cuøng chôø nhìn moät maët trôøi töôi treû seõ ñöïoc khai sinh ôû phöông ñoâng (...)
Xin haõy döøng tay ñeå ñöôïc nghe ba möôi moát trieäu tieáng hoø reo trong cuøng moät phuùt haân hoan (...)
Tieáng haùt ñaõ coù theå caát leân ñeå nuoâi lôùn öôùc mô (...)
Moät öôùc mô vó ñaïi, laøm baèng nhöõng ñau thöông noái daøi vaøo hoang töôûng "moät ngaøy maø loøng mình vui söôùng hôn muoân nghìn naêm" (Caùnh Ñoàng Hoaø Bình).
Baây giôø, nhôù laïi maø thöông cho moät theá heä thanh nieân ñaõ dôû soáng dôû cheát trong hoang töôûng :
Hai möôi naêm haän thuø ñaõ quaHai möôi naêm laø tính töø 1948, hay tröôùc ñoù nöõa, nghóa laø khoâng keå Ñieän Bieân Phuû, khoâng keå ñeán hieäp ñònh Geneøve, duø sao cuõng taïo ñöôïc caûm giaùc hoaø bình trong ñoâi ba naêm. Nhöng neàn hoaø bình taïm bôï aáy ñaõ phaûi mua baèng caùi giaù chia ñoâi Nam Baéc, maàm moáng cho moät cuoäc chieán tranh khaùc, laâu daøi hôn, thaûm khoác hôn, gaây nhieàu thuø haän hôn. Khi Sôn vieát hai möôi naêm noäi chieán töøng ngaøy, thì haèng trieäu ngöôøi ñaõ haùt, töø naêm naøy qua naêm khaùc, duø coù luùc bò caám. Hai chöõ noäi chieán, neáu khoâng coù lyù, cuõng coù cô sôû tình caûm cuûa noù. Vaø ñaùp öùng laïi vôùi taâm lyù quaàn chuùng khoâng bò chính trò hoùa, khoâng bò giaùo duïc chính trò, nhöõng ngöôøi daân ñau loøng vì caûnh noài da xaùo thòt, maø khoâng truy taàm ñeán caên nguyeân phöùc taïp.
Hoâm nay thaáy maët ngöôøi ñoåi môùi
Ta yeâu Trôøi, ta yeâu ta, ta yeâu em
Ta yeâu naéng hoøa bình vöøa ñeán ...
Hai möôi naêm chôø ñôïi töøng phuùt giaây
Hoâm nay tieáng Hoøa Bình ñaõ thaáy
Treân moâi ngöôøi treân moâi ta, treân moâi em
Treân moâi nhöõng ngöôøi Vieät ngheøo khoán
Hai möôi naêm chôø ñôïi ñaõ laâu ...
(Ñoàng Dao Hoøa Bình)Coù luùc anh boäc tröïc, chính xaùc hôn :
Hai möôi naêm laø xaùc ngöôøi Vieät naèmKhoâng deã daøng gì traû lôøi caâu hoûi vì ñaâu, neáu khoâng ñôn giaûn laëp laïi luaän ñieäu beân naøy hay beân kia. Khoâng coù cuoäc chieán tranh naøo maø lyù do ñôn giaûn, chæ coù nhöõng ñaàu oùc ñôn giaûn. Thôøi Nam Baéc Trieàu, Trònh Nguyeãn phaân tranh, Nam Haø Baéc Haø, cuoäc chieán chöa chaéc ñaõ baét nguoàn töø nhöõng lyù do ñôn giaûn. Giöõa loøng theá kyû XX, hoaøn caûnh caøng phöùc taïp. Chieán tranh Vieät Nam, khôûi söï laø daân toäc giaønh quyeàn töï quyeát, choáng ngoaïi xaâm, nhöng cuõng laø chieán tranh yù thöùc heä, noái daøi bieân giôùi chieán tranh laïnh, vôùi söï can thieäp cuûa nöôùc ngoaøi. Nhöng ñoàng thôøi cuõng coù tính caùch noäi chieán :
Laøm sao ta gieát heát nhöõng ñöùa con Vieät Nam ?
Xöa ta khoâng thuø haän
Vì ñaâu tay ta vaáy maùu ?
(Tuoåi Treû Vieät Nam) 1969Trieäu ngöôøi ñaõ cheát, haõy môû maét ra
Laät xaùc quaân thuø, maët ngöôøi Vieät Nam treân ñoùNhaïc só Trònh Coâng Sôn khoâng nghò luaän chính trò, vì nghò luaän seõ khoâng thaønh baøi haùt ; anh chæ noùi leân caûm xuùc :
Ñi treân nhöõng xaùc ngöôøi : bao naêm thaéng nhöõng ai ?
(Nhöõng Ai coøn laø Vieät Nam) 1969OÂi bom ñaïn caøy treân nhöõng xaùcBaây giôø lyù luaän raèng nguoàn goác cuûa chieán tranh Vieät Nam khoâng phaûi laø noäi chieán laø vieäc cuûa ngöôøi laøm chính trò, phaân tích "baûn chaát" theo chính kieán, "chính nghóa" cuûa mình. Ngöôøi ngheä só chæ noùi leân hieän töôïng.
OÂi da vaøng Vieät Nam veø naùt
Xöông thòt ñoù thieâng lieâng voâ cuøng
(Ñeâm Baây Giôø, Ñeâm Mai) 1967Trònh Coâng Sôn laø nhaïc só phaûn chieán ; quaàn chuùng coù hai con ñöôøng ñeán vôùi anh : moät laø ñeán vôùi ngöôøi nhaïc só, hai laø ñeán vôùi ngöôøi phaûn chieán ; hoï choïn con ñöôøng thöù nhaát, neáu anh coù taøi ; hoï choïn con ñöôøng thöù hai, neáu anh ñaùp laïi taâm tö cuûa hoï. Coøn nhöõng ngöôøi ñi tìm moät ñoàng chí hay chieán höõu, thì dó nhieân laø thaát voïng roài coâng phaãn.
Caû hai chính quyeàn Nam Baéc ñaõ traû coâng haäu hó, vaø traû ôn ñaày ñuû cho nhöõng caùn boä "haùt cho daân toâi nghe". Daân toâi khoâng nghe, loãi ñaâu phaûi taïi "caùnh vaïc bay" ?
***
Töø 1968, trong nhöõng gaøo goïi hoaø bình, theâm moät yù töôûng hieän ra roõ neùt, laø thoáng nhaát ñaát nöôùc.
Hoaø bình laø moät öôùc voïng cuûa nhaân sinh, ai ai cuõng chia seû. Thoáng nhaát laø moät ñoøi hoûi chính trò, ngöôøi muoán theá noï, keû muoán theá kia, ñaïi khaùi qua hai caâu hoûi : thoáng nhaát baèng caùch naøo ; vaø ai chuû ñoäng thoáng nhaát ? Trònh Coâng Sôn noùi leân nieàm mô öôùc coâng daân, vaø khoâng traû lôøi hai caâu hoûi chính kieán, cuõng nhö nhieàu nhaïc só khaùc : Phaïm Ñình Chöông vieát Hoäi Truøng Döông, Phaïm Duy vieát Con Ñöôøng Caùi Quan, ñeàu chia seû moät nguyeän voïng.
Khaùt voïng thoáng nhaát ñaõ baøng baïc trong nhöõng baûn nhaïc cuûa Sôn tröôùc ñoù :
Ñeâm soâng Höông nhung nhôùNhöng phaûi ñôïi ñeán Kinh Vieät Nam (1968) yeâu saùch aáy môùi ñöôïc dieãn ñaït chính xaùc :
Ngaøy Cöûu Long mô, mô thaáy gì
Mô moät ngaøy Hoàng Haø goùp Hoäi Truøng Döông
Ñaây queâ höông troâng ngoùng vaø meï chôø mong
Laïi Gaàn Vôùi Nhau (1966)Chôø ngaøy Vieät Nam thoáng nhaátThaäm chí anh ñaõ haùt raát quyeàn uy : Hôõi Ba Mieàn vuøng leân Caùch Maïng.
Chôø Nhìn Queâ Höông Saùng Choùi
Reo vui côø thoáng nhaát
Chaân böôùc ñi treân ba Mieàn
Nhöõng Ai Coøn Laø Vieät Nam
Chính chuùng ta phaûi coù moïi quyeàn
Ñöùng leân ñoøi thoáng nhaát queâ höông
Chính Chuùng Ta Phaûi Noùi
Baéc Nam Trung ôi ñoaøn keát moät mieàn
Hueá, Saøi Goøn, Haø NoäiNoùi Moät Mieàn Röôõi, thì khoâng sao ; noùi Ba Mieàn laø ñaõ coù vaán ñeà ; noùi Hai Mieàn "vuøng leân caùch Maïng" seõ coøn naëng toäi hôn nöõa ! oâi ! Sôn ôi laø Sôn ôi !
Nhöõng baøi haùt reàn vang khí theá. Quan ñieåm chính trò roõ neùt, duø laø töï phaùt, cuõng coù theå thaønh hình qua nhöõng thaûo luaän vôùi baïn beø. Vì khoâng deã gì maø trong vaøi thaùng, Sôn ñaõ saùng taùc ñöôïc haèng chuïc baøi haùt ñoàng quy veà moät noäi dung chính trò nhaát quaùn.
Möu caàu hoaø bình ñi ñoâi vôùi öôùc mô thoáng nhaát laø khaùt voïng chung. Vaø ñeán 1968, ngöôøi daân thaáy roõ khoâng theå coù hoaø bình maø khoâng coù thoáng nhaát. Khoâng caàn am töôøng chính trò cuõng thaáy ñieàu aáy. Vaøi ba naêm tröôùc, nhöõng ngöôøi thaân thieát vôùi Trònh Coâng Sôn trong phong traøo tranh ñaáu Mieàn Trung coøn mô töôûng : "taïm thôøi Nam Baéc laøm hoaø, ñeå coù lyù do cho Myõ ruùt chaân ra khoûi Vieät Nam. Mieàn Nam Trung Laäp trong voøng hai möôi naêm (...) Nam Baéc hieäp thöông"(13) nhö Hoaøng Nguyeân Nhuaän ñaõ tuyeân boá treân baùo Chuyeån Luaân.
Khi taïi Paris hoaø hoäi boán beân ñang tieáp dieãn, thì treân danh nghóa Maët Traän Giaûi Phoùng Mieàn Nam ñaõ bieán thaønh Chính Phuû Caùch Maïng Laâm Thôøi. Roõ raøng laø Nam Baéc theá voâ löôõng laäp : muoán coù hoaø bình thì phaûi thoáng nhaát Nam Baéc baèng caùch naøy hay caùch khaùc.
Caùch naøo ñi nöõa thì cuõng döôùi moät maøu côø, do ñoù Trònh Coâng Sôn ñaõ haùt : Ta thaáy gì trong ñeâm nay ? Côø bay traêm ngoïn côø bay ... Anh mong sôùm Döïng laïi Ngöôøi, Döïng laïi Nhaø : tình ta bay theo soùng ngoïn côø ...
Khoâng theå traùnh ñöôïc caâu hoûi : ngoïn côø gì ? Thaät taâm thì Trònh Coâng Sôn cuõng khoâng bieát laø côø gì. Traû lôøi caâu hoûi ñoù, laø theâm moät laàn chia reõ, ñau thöông.
Nhaïc só raát beùn nhaïy, töø 1968 ñaõ linh caûm :
Ñeâm nay hoaø bình, sao maét meï chöa vuiNaêm aáy, baøi haùt thaønh coâng nhaát laø Noái Voøng Tay Lôùn :
Nhìn quanh anh em khoâng ai coøn laïi
Anh thaàm goïi teân ai. Goïi teân ai ...
Anh ñi traän veà nghe laïi chuyeän keå
Ngôõ giaác mô ...
(Sao maét Meï Chöa vui)Röøng nuùi dang tay noái laïi bieån xaNhaïc ñieäu phong phuù, haøo huøng, phoùng khoaùng vaø lôøi ca vöøa nheï nhaøng vöøa suùc tích, noái lieàn con ngöôøi vôùi nhau, vôùi ñaát nöôùc, thaønh phoá vôùi thoân queâ, quaù khöù vôùi hieän taïi, ngöôøi cheát vôùi töông lai. Nhaø vaên Nguyeãn vaên Thoï, moät boä ñoäi "phía beân kia", keå laïi raèng khi tieán quaân vaøo Saøi Goøn ngaøy 30/4/1975, nghe baøi naøy anh ñaõ chuøng tay suùng :
Ta ñi voøng tay lôùn maõi ñeå noái sôn haø
(...)
Thaønh phoá noái thoân xa vôøi vôïi
Ngöôøi cheát noái linh thieâng vaøo ñôøi ..." Maët ñaát bao la, anh em ta veàLôøi ca khoâng phaûi laø tieáng thaùch thöùc töû thuû. Lôøi ca khoâng phaûi laø tieáng beå maùu nhö keát cuïc thöôøng cuûa chieán cuoäc, lôøi ca khi aáy laøm chuøng xuoáng khoâng khí thuø haän vaø haèn hoïc" (14).
Gaëp nhau möøng nhö baõo caùt quay cuoàng trôøi roängNhöng ñaây laø chuyeän veà sau - noùi ra ñaây - ñeå thaáy taùc duïng cuûa moät khuùc nhaïc phaûn chieán.
***
Naêm 1969, Böûu Chæ keå laïi : " thænh thoaûng ngöôøi ta laïi nghe phong thanh ñaâu ñoù veà moät giaûi phaùp hoaø bình cho Vieät Nam, roài taïi taét ngaám... Phong traøo ñaáu tranh hoaø bình Vieät Nam ôû caùc ñoâ thò laïi buøng leân maõnh lieät " (Baøi ñaõ daãn), nhaïc khuùc Trònh Coâng Sôn gaén boù vôùi hoaøn caûnh, mang moät neùt môùi : chính chuùng ta phaûi noùi : chính ngöôøi daân Vieät Nam phaûi coù quyeàn quyeát ñònh veà vaän meänh daân toäc, treân cô sôû hoaø bình-thoáng nhaát :
Khi tim ngöôøi röïc löûa caàu mongThaùng 8/1969, anh vieát : " Hai möôi naêm qua con ngöôøi Vieät Nam khoán khoå ñaõ hieåu ñöôïc thaám thía raèng khoâng coøn moät nhaân danh naøo ñuû yù nghóa vaø xöùng ñaùng ñeå coøn moät choã ñöùng treân caùi ñieâu taøn to lôùn phuû ngaäp ñôøi soáng nôi ñaây nöõa" (15).
Chính chuùng ta phaûi coù moïi quyeàn
Ñöùng leân ñoøi thoáng nhaát queâ höông
Quyeát choái töø cheùm gieát anh em
Chính chuùng ta phaûi noùi hoaø bình
Ñaát nöôùc naøy chæ coøn laïi ngöôøi ñieânTrònh Coâng Sôn keâu goïi Ta Ñi Döïng Côø, Ñöøng Mong Ai ñöøng Nghi Ngaïi. Lôøi ca huøng hoàn, khaåu hieäu, coù luùc ñaïi ngoân : ñaõ ñeán luùc caùch maïng tieán leân. Baøi Ta Quyeát Phaûi Soáng :
Coøn soáng xin caùc anh quyeát coøn caùch maïngQuyeát laøm caùch maïng vaø phaûi xeáp vuõ khí : nguyeän voïng thaønh khaån vaø ngaây thô cuûa moät ngheä só giöõa nhöõng theá löïc voâ minh, vôùi haèng trieäu tay suùng moãi beân, vôùi phaùo ñaøi bay, xe taêng, hoaû tieãn. Caùch maïng, trong mô öôùc Trònh Coâng Sôn laø cuoäc ñoåi ñôøi trieät ñeå, töï boùng toái ra aùnh saùng, töø xöông maùu ra hoaø bình " moät raïng ñoâng môùi seõ ñöôïc khai sinh. Nhöïa môùi seõ luaân löu cuoàn cuoän trong nhöõng thaân theå Vieät Nam" (14) .
Ñôøi ta ta lo, xin xeáp vuõ khí ...Trong Nhöõng Gioït Maùu Troå Boâng, sau khi tính soå haèng tyû tyû gioït maùu ñaõ chaûy thaønh suoái thaønh soâng hay ñaõ khoâ caèn treân ñaát nöôùc, ñaõ che khuaát maët trôøi, nhaïc só quyeát ñònh :
Nhöõng gioït maùu ñeán ngaøy troå boângVaø Maët Trôøi laø bieåu töôïng aùnh saùng, hôi aám, söï soáng vaø phöông höôùng : phöông Ñoâng, phía maët trôøi moïc : "Tuoåi treû Vieät Nam, trôøi saùng phöông Ñoâng". "Moät maët trôøi töôi treû seõ ñöôïc khai sinh ôû phöông Ñoâng". Sôn coù laàn giaûi thích : ngöôøi phöông Taây, khi ñònh höôùng, duøng chöõ orientation, nghóa laø nhaém höôùng orient, phöông Ñoâng. Vieät Nam laø chieán tröôøng giöõa nhöõng theá löïc meâ chaáp ñeán töø phöông Taây. Trong khi ñoù, phöông Ñoâng nguoàn coäi cuûa ñöùc tin, laø queâ höông cuûa hoaø bình, hoaø giaûi vaø hoaù giaûi.
Nôû hoaø bình cho ñeâm vaéng xoân xao tieáng ngöôøi
Ngaøy daân ta ñi daønh laáy hoaø bình
Ta phaûi thaáy maët trôøiAnh vaø baïn beø anh ôû Hueá, trong giôùi Phaät töû, ñaõ tin nhö vaäy, theo hoài kyù guûa Giaùo sö Erich Wulff khi oâng keå laïi vuï xe thieát giaùp ñaøn aùp daân laønh taïi Hueá thaùng 5/1963 maø oâng ñaõ muïc kích. OÂng noùi veà thanh nieân Hueá vaø chieán tranh : "Hoï xem nhö laø moät cuoäc chieán tranh toân giaùo (...) caøng ngaøy caøng coå voõ cho moät neàn vaên hoaù daân toäc mang tính caùch Phaät giaùo vaø moät saùch löôïc chính trò trung laäp"(16).
Tö töôûng Phaät giaùo tieàm aån nôi Trònh Coâng Sôn, coù leõ ñaõ khôûi saéc töø yù thöùc chính trò, xaõ hoäi vaø vaên hoaù, trong moät thôøi ñieåm nhaát ñònh. Do ñoù, taâm höôùng veà nguoàn, veà phöông Ñoâng, veà Ñaïo trong nghóa Phaät giaùo hay Laõo Trang, ôû Trònh Coâng Sôn khaùc vôùi Hôi Taøn Ñoâng aù nôi Vuõ Hoaøng Chöông ba möôi naêm tröôùc, vaø caùch nhau hai cuoäc chieán tranh ; roài yù höôùng veà Ñaïo, vaøi ba naêm sau, töø 1973, seõ ñôm hoa keát nuï thaønh nhöõng ñoaù hoa voâ thöôøng trong nhieàu ca khuùc.
Phaät tính laø maïch nöôùc ngaàm trong taâm hoàn Trònh Coâng Sôn, gaëp moät hoá bom, noù chôït Thaáy Maët Trôøi, vaø tuoân traøo thaønh Nguoàn Thô Suoái Nhaïc.
***
Phuï Khuùc Da Vaøng, xuaát baûn 1972, goàm 9 baøi, vôùi Ngöôøi Meï OÂ Lyù, baøi haùt taëng ngöôøi Meï giaø ñaõ gaëp trong ñoaøn ngöôøi töø Quaûng Trò veà Hueá ; vaø Muøa aùo Quan, taëng nhöõng thaønh phoá Vieät Nam, coù moät laàn khoâng coøn boùng daùng con ngöôøi, phaûn aùnh chieán tröôøng Trò Thieân khoác lieät nhöõng naêm 1971-1972, vôùi maët traän Nam Laøo, Ñöôøng 9, Coå thaønh Quaûng Trò, Muøa Heø Ñoû Löûa. Xa hôn nöõa, treân khaép chieán tröôøng mieàn Nam, ñi ñaâu cuõng thaáy xaùc ngöôøi Trò Thieân, theo lôøi Phan Nhaät Nam : Kontum thì daân dinh ñieàn, An Loäc laø daân caïo muû cao su, Bình Giaû laø daân Cam Loä, Khe Sanh môùi ñeán ñònh cö. Nhöõng phaän ngöôøi naèm cheát cong queo, cheát vaøo loøng ñeøo, cheát caïnh gaàm caàu, cheát ngheïn ngaøo mình khoâng manh aùo. Phan Nhaät Nam "nhìn taän maét nhöõng thaûm caûnh treân vuøng ñaát queâ höông : moät boä xöông treû con trong chieác thau nhöïa baïc maøu ... Moät ngöôøi ñaøn baø ñöa baøn tay tröôùc töøng mieáng thòt, xoa treân chieác ñaàu laâu cuûa ngöôøi choàng xaáu soá " (17).
Khi caùc phe phaùi hoaø ñaøm taïi Paris thì bom ñaïn vaãn aùc lieät. Chieán xa mieàn Baéc ñaõ traøn qua soâng Beán Haûi, muïc tieâu vöøa quaân söï, vöøa chính trò laø boâi xoaù taøn tích hieäp ñònh Geneøve vaø vó tuyeán 17, chöùng toû chieán tröôøng Vieät Nam laø moät, trong khi chôø ñôïi nöôùc Vieät Nam laø moät.
Beà ngoaøi Trònh Coâng Sôn vaãn hoâ haøo "Chöa maát nieàm tin, vì queâ höông seõ coù ngaøy hoaø bình (...), trong loøng nhau thaáp thoaùng boùng côø chung". Nhöng ôû thaâm taâm anh ñaõ bi quan laém khi "ñôïi con keân keân treân caønh nhoû leä ":
Bao nhieâu naêm chôø ñôïiTrònh Coâng Sôn goùi gheùm noãi hoang mang chaùn chöôøng moät theá heä :
Oaùn thuø laø khí giôùi
Trong con tim lôøi noùi yeâu thöông
Ñaõ maát roài
Ñôïi Coù Moät NgaøyMöôøi laêm naêm em coù buoàn khoâng ?Khuùc haùt ngaén ñaõ quy chieáu moïi goùc caïnh, kích thöôùc moät cuoäc chieán tranh, thuoäc loaïi khoác lieät nhaát maø daân toäc phaûi traûi qua. Neáu ai ñoù cheâ traùch Trònh Coâng Sôn lôø môø veà chính trò, thì phaûi hieåu chính trò theo nghóa laäp tröôøng, phe phaùi. Ñöùng treân löông taâm daân toäc maø noùi, ít coù söû gia hay nhaø bình luaän chính trò naøo, maø thu veùn ñöôïc caû bi kòch cuûa ñaát nöôùc trong caû chieàu daøi, chieàu roäng laãn chieàu saâu baèng baáy nhieâu caâu chöõ, ñöôïc giai ñieäu cuûa nhaïc thuaät xoaùy saâu vaøo taâm khaûm cuûa thôøi ñaïi.
...Ñöôøng anh em ñi hoaøi khoâng tôùi
Ñöôøng vaên minh xöông cao cuøng vôùi nuùi
Ñöôøng löông taâm meânh mang hoaøi boùng toái
... Haõy nhìn laïi anh em treân chieán tröôøng
Tìm ñaâu ra nhöõng neùt maët thuø
Ñöôïc hay thua nhöõng thaéng baïi kia
Maët queâ höông tan naùt töøng giôø
Haõy Nhìn Laïi***
Ñaõ nhieàu ngöôøi noùi Trònh Coâng Sôn laø thieân taøi. Söï ñaùnh giaù thaønh taâm, nhöng mô hoà, söû duïng moät khaùi nieäm khoù ñònh nghóa vaø khoâng coù tieåu chuaån. Trong boái caûnh Vieät Nam hieän nay, chöõ thieân taøi bao haøm moät nguï yù chính trò. Nhöng nhìn döôùi aùnh saùng naøo ñi nöõa, söï nghieäp Trònh Coâng Sôn cuõng laø moät khoái taøi tình. Taøi vaø tình sinh ra nhau, nuoâi döôõng laáy nhau baèng löông thöïc moät traàn ai khoå aûi. Chöõ taøi, phaàn naøo, laø cuûa trôøi cho ; chöõ tình laø khoái ñau thöông khoå luyeän trong khoå naïn.
Vaø chính khoái ñau thöông - qua nhöõng lôøi ca phaûn chieán - ñaõ vinh danh Trònh Coâng Sôn trong khoå naïn, vinh danh beân ngoaøi yù muoán cuûa nhieàu quyeàn löïc theá trò ; vaø sau naøy nöõa, beân ngoaøi nhöõng meâ chaáp saân si.
Song song vôùi ca khuùc hoaø bình laøm trong moät thôøi ñieåm ñaëc bieät, Trònh Coâng Sôn vaãn saùng taùc nhaïc phaåm ca ngôïi tình yeâu, tình baïn, thieân nhieân vaø cuoäc ñôøi. Taát caû taâm caûm aáy cuøng chieáu roïi veà tình ngöôøi, noåi baät trong baát haïnh.
***
Nhaân ñeà taøi Ca khuùc ñoøi hoûi Hoaø Bình cuûa Trònh Coâng Sôn, chuùng toâi nhaéc laïi töøng giai ñoaïn trong quaù trình nhaïc phaåm vaø boái caûnh chính trò, xaõ hoäi cuûa mieàn Nam chuû yeáu töø 1965 ñeán 1972. Trong nhöõng ñieàu kieän taïo neân hieän töôïng Trònh Coâng Sôn, coù yeáu toá lôùn lao vôùi kích thöôùc lòch söû, coù chi tieát bình thöôøng nhö caùch aên maëc hay aên noùi. Trong taâm töôûng ngöôøi nghe khoù ño löôøng ñöôïc caùi gì laø chính, caùi gì laø phuï trong nhöõng ñieàu kieän laøm neân danh phaän moät taùc gia. Ñieàu naøy boå sung cho ñieàu kia, chuùng toâi gheùp laïi nhö nhöõng maûnh veø cuûa moät thôøi ñaïi.
Vaø cuõng löu yù deø daët : baøi naøo chính xaùc laø phaûn chieán ? Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi töøng nghe, töøng soáng nhöõng ca khuùc Trònh Coâng Sôn thôøi thònh haønh, thì khoù traû lôøi.
Vôùi nhieàu ngöôøi, toaøn boä nhaïc Trònh Coâng Sôn thôøi ñoù ñeàu dieãn taû khaùt voïng hoaø bình. Nhöõng baûn nhaïc tình, duø chæ hoaø taáu khoâng lôøi, cuõng vang voïng ít nhieàu aâm höôûng cuûa nieàm mong öôùc ñoù. Nhöng coù moät caùch phaân bieät, nghòch lyù nhöng thieát thöïc : baøi naøo maø ngaøy nay khoâng ñöôïc in laïi, ñoàng thôøi khoâng ñöôïc trình dieãn trong nöôùc, thì noù laø nhaïc ... phaûn chieán !
Ñaây laïi laø moät caùch giaùn tieáp minh xaùc vò trí chính trò cuûa Trònh Coâng Sôn trong giai ñoaïn anh laøm khoaûng 70 baøi haùt ñöôïc goïi laø phaûn chieán.
Trong soá phaän laøm daân, vaø danh phaän moät taùc gia, beân ngoaøi taøi naêng, coù theå noùi Trònh Coâng Sôn laø ngöôøi may maén, may maén hôn ña soá baïn beø moät thöôû. Nhöng con ngöôøi duø may maén ñeán ñaâu, thì cuõng khoâng theå may maén hôn Lòch Söû.
***
Baøi haùt duy nhaát maø chuùng toâi coù theå xaùc ñònh thôøi ñieåm saùng taùc laø Ra Ñoàng Giöõa Ngoï laøm taïi Hueá thaùng 12 naêm 1974, vaøo nhöõng ngaøy naêm cuøng thaùng taän cuûa moät cheá ñoä, cheá ñoä ñaõ sinh tröôûng ra anh. Baøi haùt tieân tri veà nhieàu maët :
Thaèng beù xinh xinh chôi dieàu giöõa Ngoï
Ngôø ñaâu hoäi ngoä tan giöõa hö khoâng.
Sôn qua ñôøi ngaøy 1 thaùng tö, vaøo giôø giöõa Ngoï, nhö con dieàu bay maø linh hoàn laïnh leõo, con dieàu rôi cho vöïc thaúm buoàn theo ...Ñoái vôùi moät soá thaân baèng quyeán thuoäc, Sôn bao giôø cuõng nhö ñöùa beù, suoát ñôøi buoàn vui nhö moät ñöùa beù, nhìn theo " hoøn bi xanh, traùi ñaát naøy quay troøn", nhìn thaân phaän nhö caùnh dieàu giöõa trôøi loäng gioù. Vaø ngaøy nay coù ngöôøi coøn haùt theo Sôn :
Thaèng beù xinh xinh bay vôøn giöõa Ngoï
Ngôø ñaâu hoäi ngoä tan giöõa hö khoângTan trong trôøi hoàng laøm gioït möa trong
Tan treân cuoäc ñôøi laøm lôøi ru eâmTan trong nuï cöôøi goïi môøi yeâu thöông
Tan trong coäi nguoàn.
Vaäy thoâi, thoâi nheù, vaäy nheù, Sôn nheù.Khi khaùc gaëp laïi Toa.
Ñaëng Tieán
Orleùans, 15/09/2001
(1) Böûu Chæ, Veà nhöõng ca khuùc phaûn chieán cuûa Trònh Coâng Sôn, baùo Dieãn Ñaøn Forum, tr. 29, thaùng 9/2001, Paris.
(2) Ñaëng Tieán, Ñôøi vaø Nhaïc Trònh Coâng Sôn, baùo Dieãn Ñaøn Forum, Soá 107, thaùng 5/2001, Paris.
Baùo Vaên, soá 53-54, thaùng 5-6/2001, California.
Baùo Höông Vaên, soá 14, muøa Haï 2001, California.(3) Hoaøng Phuû Ngoïc Töôøng, Ngoïn Nuùi aûo aûnh, tr. 13, nxb Thanh Nieân, naêm 2000, TPHCM
(4) Thaùi Kim Lan, TCS Nôi Vuøng öu tö Thaønh Tieáng Du Ca, baùo Khuoâng Vieät, Paris, Internet
(5) Lyù Quyù Chung, Vôùi Voâ Vaøn Tieác Thöông, trong saùch Trònh coâng Sôn Moät Ngöôøi Thô Ca, tr. 496, nxb AÂm nhaïc, 2001, TPHCM
(6) Nguyeãn Quoác Truï, Nhöõng Ngaøy TCS, tr. 84, baùo Vaên, soá 53-54, thaùng 5/6 2001, California.
(7) Phaïm Duy, Hoài Kyù III, Thôøi Phaân Chia Quoác Coäng, tr. 285, nxb PDC, 1991, California.
(8) Khaùnh Ly, traû lôøi Tröôøng Kyø, baùo Vaên, soá ñaõ daãn.
(9) Vaên Ngoïc, Trònh Coâng Sôn-Khaùnh Ly nhöõng khuùc tình ca moät thôøi, Dieãn Ñaøn Forum, tr. 110, soá ñaõ daãn, Paris.
(10) Nguyeãn vaên Trung, Vaên hoïc trong baøn tay chính trò, Baùo Vaên Hoïc, soá 179, thaùng 3/2001, California
(11) Leâ vaên Nuoâi, (cuøng vôùi nhieàu taùc giaû), Chung moät boùng côø, Veà Maët Traàn Daân Toäc Giaûi Phoùng Mieàn Nam, tr. 159, nxb Chính Trò Quoác Gia, 1993, Haø Noäi
(12) Hoaøng Nguyeân Nhuaän, traû lôøi Quaùn Nhö, baùo Chuyeån Luaân, soá 24, naêm 2001, Australia.
(13) Hoaøng Nguyeân Nhuaän, traû lôøi Quaùn Nhö, baùo Chuyeån Luaân, soá 24, naêm 2001, Australia.
(14) Nguyeãn vaên Thoï, Nhôù Trònh Coâng Sôn, tr. 74, baùo Vaên soá ñaõ daãn
(15) Tieáng Voïng Queâ Höông, do Toå Chöùc Thaân Höõu Caùc Daân Toäc, Saøi Goøn (khoâng ghi naêm xuaát baûn - 1970 ? )
(16) Erich Wulff, Leã Phaät Ñaûn 1963 taïi Hueá, baùo Chuyeån Luaân, ñaõ daãn, Australia
(17) Phan Nhaät Nam, Muøa Heø Ñoû Löûa, tr. 186-187, Voõ Phieán trích, Ñaát Nöôùc Queâ Höông, tr. 103, nxb Ngöôøi Vieät, 1976, California
[ Trôû Veà ]