Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ]
Traêm = 100 ? ba möôi saùu = 36 ?
Nguyeãn Dö * Traêm = 100 ? ba möôi saùu = 36 ? - Nguyeãn Dö
* Trôû laïi vaán ñeà Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng - Tam thaäp luïc keá - NguyeânLaïc
* Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng- Nguyeãn Dö traû lôøi
Trong soá nhöõng ngoâi chuøa coå ít ñöôïc caùc saùch noùi tôùi coù chuøa Traêm Gian thuoäc tænh Haø Taây. Chuøa toïa laïc ôû thoân Tieân Löõ, xaõ Tieân Phöông, huyeän Hoaøi Ñöùc, treân moät quaû ñoài cao khoaûng 50m, xung quanh coù nhieàu caây coå thuï. Chuøa coù teân chöõ laø Quaûng Nghieâm Töï , ñöôïc laäp töø ñôøi Lyù Cao Toâng, nieân hieäu Trinh Phuø thöù 10 (1185).
Ñeán ñôøi Traàn, coù hoøa thöôïng Bình An, queâ ôû Boái Kheâ tu ôû ñaây ñöôïc ngöôøi ñôøi goïi laø Ñöùc Thaùnh Boái. Chuøa goïi laø Traêm Gian vì coù 100 gian theo caùch tính 4 coät laø moät gian.
ÔÛ saân chuøa coù gaùc chuoâng hai taàng taùm maùi ñöôïc döïng vaøo naêm Quyù Daäu, nieân hieäu Chính Hoøa, ñôøi Leâ Hy Toâng (1693), laø moät coâng trình kieán truùc coù giaù trò ngheä thuaät cao..
Chuøa coøn giöõ ñöôïc nhieàu di vaät, ñoà teá khí vaø töôïng quyù.
Ñaây laø ngoâi chuøa ñeïp veà maët kieán truùc vaø khung caûnh thieân nhieân, neân ca dao ñaõ coù caâu:
Ñình So, quaùn Giaù, chuøa Thaày," Traêm gian ", caùi teân raát bình daân, döôøng nhö muoán noùi leân veû "beà theá " cuûa ngoâi chuøa. Nhöng coù ñuùng laø chuøa coù tôùi 100 gian theo caùch tính 4 coät laø moät gian nhö Voõ Vaên Töôøng giôùi thieäu khoâng ?
Ñeïp thì coù ñeïp, chöa taøy Traêm Gian(1)Nhìn taám aûnh chuïp chuøa vaø gaùc chuoâng thì khoù maø töôûng töôïng ñöôïc raèng chuøa Traêm Gian coù nhieàu gian vaø coät ñeán theá .
Chuùng ta haõy taïm rôøi chuøa Traêm Gian, ñi thaêm moät ngoâi chuøa khaùc, chuøa Ninh Phuùc ( tænh Haø Baéc ), vaø thöû so saùnh kieán truùc cuûa hai chuøa, ñeå taïm ruùt ra moät keát luaän.
Chuøa Ninh Phuùc thuoäc laøng Buùt Thaùp laø " moät ngoâi coå töï coøn laïi ôû mieàn Baéc Vieät Nam, ñöùng vaøo haøng quy moâ daøi lôùn nhaát hieän nay vaø noåi tieáng veà nhöõng taùc phaåm ñieâu khaéc vaø kieán truùc (... ). Phaàn chính cuûa chuøa naèm trong moät khuoân vieân chöõ nhaät ngang 40m, daøi 80m (...). Chín toøa chuøa saép haøng hai beân haønh lang daøi nhö hai daõy phoá, coäng taát caû 112 gian "(2).
Chaêm chuù ñeám treân böùc hoïa ñoà cuûa chuøa thì thaáy moãi daõy haønh lang coù ñöôïc 27 gian. Moãi gian goàm " 4 coät ". Nhöng chæ coù coät ñöùng ôû goùc môùi hoaøn toaøn laø cuûa moät gian, caùc coät khaùc, tuyø theo vò trí, ñöôïc ñeám nhieàu laàn. Neáu tröø ra hai daõy haønh lang, taát caû phaàn coøn laïi cuûa chuøa Ninh Phuùc, goàm 9 toøa chuøa coäng vôùi tam quan, gaùc chuoâng, baûo thaùp, chæ coøn 58 gian.
Chuøa Traêm Gian coù maáy toaø ? Taám aûnh chuïp maët tröôùc cuûa chuøa chæ cho thaáy moät toøa, vôùi moät haøng coät goàm 8 caùi. Chuøa Traêm Gian beù hôn chuøa Ninh Phuùc, chuùng ta cöù giaû thöû laø chuøa ñöôïc xaây theo kieåu "noäi coâng ngoaïi quoác ", töùc laø coù hai toøa ngang vaø moät toøa doïc. Chuøa khoâng coù haønh lang " daøi nhö hai daõy phoá ", thì laøm theá naøo ñeå döïng ñöôïc 100 gian trong 3 toøa ? Ngöôïc laïi, neáu chuøa coù 100 gian thaät thì trong loøng chuøa seõ chi chít coät, gioáng nhö baøn ñinh cuûa thaày phuø thuyû. Khoâng deã gì tìm ra choã ñeå ñaët baøn thôø vaø ñoùn tieáp khaùch thaäp phöông ñeán leã Phaät !
Toâi mang thaéc maéc cuûa mình ñi doø hoûi xung quanh. Moät baùc lôùn tuoåi, ñaõ coù laàn ñeán thaêm chuøa Traêm Gian, cöôøi noùi : " Laøm gì tôùi ! Nhieàu thì ngöôøi ta goïi laø traêm cho goïn, cho to ! ".* Traêm gian chæ coù nghóa laø coù nhieàu gian thoâi.
Tieáng " traêm " ( tieáng haùn vieät laø baùch ) hay ñöôïc duøng moät caùch khaùi quaùt ñeå chæ soá nhieàu. Traêm khoâng phaûi laø moät soá ñeám chính xaùc. Traêm khoâng coù nghóa laø moät traêm ( 100 ).
Xöa kia, nhieàu laøng laäp hoäi " baùch ngheä " ( traêm ngheà ). Nhöõng ngöôøi laøm cuøng ngheà ( thôï moäc, thôï neà ... ) taäp hoïp thaønh hoäi, haøng naêm toå chöùc leã thaùnh sö ( oâng toå cuûa ngheà ), aên uoáng vui chôi. Ai ôû trong hoäi gaëp khoù khaên, tuùng baán thì hoäi seõ giuùp ñôõ. Hoäi baùch ngheä thaät ra chæ quy tuï vaøi ngheà. Chöa nghe noùi coù laøng naøo chuyeân laøm quaù hai, ba chuïc ngheà khaùc nhau.
Haøng naêm nhieàu laøng queâ mieàn Baéc môû hoäi, toå chöùc nhieàu troø chôi. Caùc troø chôi, tuy chæ coù ñoä möôi, möôøi laêm troø nhöng cuõng ñöôïc goïi laø "baùch hí " (traêm troø vui).
Ngaøy nay ta coù nhieàu " traêm " vaø " baùch " laém.
Ta coù 3 tröôøng ñaïi hoïc Baùch khoa ( traêm moân ). Ngöôøi Phaùp khieâm toán hôn, hoï chæ coù tröôøng Ña khoa (Polytechnique ) thoâi.
Taïi caùc thaønh phoá lôùn, nhöõng luùc nhaøn taûn, ngöôøi ta ñi baùch boä ( traêm böôùc ), ngaém nhìn caùc cöûa haøng baùch hoaù ( traêm moùn haøng ). Neáu keå heát caùc maët haøng laët vaët, töø caùi kim, cuoän chæ, cuïc phaán, thì ñoâi khi cuõng leân ñeán 100 thaät ñaáy.
Nhöõng hoâm trôøi noùng böùc ai chaû thích ñi daïo vöôøn baùch thuù (traêm gioáng thuù vaät ), baùch thaûo ( traêm thöù caây ), hay vaøo coâng vieân ngaém " traêm hoa ñua nôû " ñeå queân ñi " traêm cay nghìn ñaéng " cuûa cuoäc soáng haøng ngaøy.
Tuïc ngöõ, thaønh ngöõ cuõng thích duøng chöõ " traêm " :
Traêm hay khoâng baèng tay quen." Traêm " vaø " baùch " ñöôïc duøng töø bao giôø ? Chaéc chaén laø töø laâu laém roài. Töø caùi ngaøy ngöôøi Taøu goïi vaøi chuïc hoïc giaû noåi tieáng thôøi Xuaân Thu laø " Baùch gia chö töû ". Cuõng coù theå laø töø ngaøy baø AÂu Cô ñeû ra " traêm tröùng ".
Traêm voi khoâng ñöôïc baùt nöôùc xaùo.
Traêm boù ñuoác cuõng vôù ñöôïc con eách.
...Coøn moät con soá khaùc cuõng thöôøng gaëp trong vaên hoïc laø soá ba möôi saùu ( 36 ). Moät con soá thaät chính xaùc nhöng nghóa thì laïi muø môø!
Noåi tieáng nhaát laø " Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng ". Nhieàu ngöôøi trong chuùng ta ñaõ ñöôïc ñoïc taäp buùt kyù noåi tieáng cuûa Thaïch Lam, vieát naêm 1943, mang töïa ñeà naøy. Tröôùc Thaïch Lam ñaõ coù baøi thô noùi veà phoá phöôøng Haø Noäi nhö sau (3) :
Ruû nhau chôi khaép Long thaønh,Thô vaø vaên ñeàu noùi " Haø Noäi 36 phoá phöôøng ". Haø Noäi ngaøy xöa chæ coù 36 phoá thoâi aø ? Ñieàu ñoù coù ñuùng khoâng ? Chaéc laø sai !
Ba möôi saùu phoá raønh raønh chaúng sai:
Haøng Boà, haøng Baïc, haøng Gai,
Haøng Buoàm, haøng Thieác, haøng Haøi, haøng Khay,
Maõ Vó, haøng Ñieáu, haøng Giaøy,
Haøng Lôø, haøng Coùt, haøng Maây, haøng Ñaøn,
Phoá Môùi, Phuùc Kieán, haøng Than,
Haøng Maõ, haøng Maém, haøng Ngang, haøng Ñoàng,
Haøng Muoái, haøng Noùn, Caàu Ñoâng,
Haøng Hoøm,haøng Ñaäu, haøng Boâng, haøng Beø,
Haøng Thuøng, haøng Baùt, haøng Tre,
Haøng Voâi, haøng Giaáy, haøng The, haøng Gaø,
Quanh ñi ñeán phoá haøng Da,
Traûi xem phöôøng phoá, thaät laø cuõng xinh.
Phoàn hoa thöù nhaát Long Thaønh,
Phoá giaêng maéc cöûi, ñöôøng quanh baøn côø.
Ngöôøi veà nhôù caûnh ngaån ngô,
Buùt hoa xin cheùp neân thô löu truyeàn.Chæ caàn ñoïc caâu ca dao:
Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøngcuõng ñaõ thaáy hai phoá, haøng Gaïo vaø haøng Ñöôøng, khoâng coù teân trong baøi thô. Vaø coøn raát nhieàu phoá noåi tieáng khaùc nhö haøng Loïng, haøng Quaït, haøng Ñaãy, haøng Troáng, haøng Boät, haøng Keøn, haøng Buùn ... cuõng bò boû queân.
Haøng Gaïo, haøng Ñöôøng, haøng Muoái traéng tinh.Trong coâng trình nghieân cöùu lòch söû cuûa " Thaêng Long, Ñoâng Ñoâ, Haø Noäi ", cuï Hoaøng Ñaïo Thuùy ñaõ ñöa ra moät loaït teân cuûa 63 phoá (4). Coù theå vaãn chöa ñuû vì danh saùch cuûa cuï coøn thieáu phoá Tröôøng Thi (nôi toå chöùc caùc kyø thi ) vaø phoá Tröôøng Tieàn ( nôi coù sôû ñuùc tieàn ngaøy xöa ). Nhö vaäy, coù theå noùi raèng thaønh phoá Haø Noäi coå phaûi coù töø 65 phoá trôû leân.
Nhöng taïi sao laïi noùi laø " Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng " ? Con soá 36 mang yù nghóa gì ?
Ñaøo Duy Anh nhaän xeùt raèng ba möôi saùu laø " soá nhieàu höõu haïn chæ toaøn boä " (5). Theo Hoaøng Xuaân Haõn thì " soá ba möôi saùu laø moät phöông-soá maø ngöôøi AÙ AÂu ñeàu coi laø coù ñaëc tính huyeàn bí " (6).
Coù theå vì vaäy maø taùc giaû cuûa baøi thô ñaõ coá yù chæ keå teân 36 phoá, ñeå laøm taêng veû ñeïp, neùt thô moäng cuûa thaønh phoá Haø Noäi naêm xöa ?
Chuùng ta coøn gaëp con soá 36 ôû nhieàu choã khaùc.
Giaùng Kieàu khuyeân Tuù Uyeân (truyeän Bích Caâu kì ngoä) neân choïn caûnh tieân giôùi, xa laùnh traàn gian:Vaån vô trong aùng phoàn hoa
Ba möôi saùu ñoäng, ai laø chuû nhaân?Toaøn boä coõi tieân ôû treân nuùi goàm ba möôi saùu ñoäng. Nuùi naøo, ôû ñaâu, khoâng ai bieát ñöôïc.
Trong moät tình huoáng khaùc, naøng Kieàu cuõng gaëp con soá vu vô naøy:
Thöøa cô leûn böôùc ra ñiSôû Khanh duøng lôøi ngöôøi xöa "tam thaäp luïc keá, taåu vi thöôïng saùch" ( trong 36 chöôùc, chaïy laø hay hôn caû) ñeå duï doã Kieàu troán khoûi laàu Ngöng Bích. Ñoá ai keå roõ ñöôïc 36 chöôùc laø nhöõng chöôùc gì, hay ho nhö theá naøo?
Ba möôi saùu chöôùc, chöôùc gì laø hôn ?Baùt Giôùi hoïc ñöôïc 36 pheùp bieán hoùa. Nhöng Teà Thieân coøn gioûi gaáp ñoâi Baùt Giôùi, hoïc ñöôïc 72 ( hai laàn 36) pheùp thaàn thoâng ( Taây du kí ). Caû hai vò ñeàu chöa thi thoá heát taøi naêng neân chuùng ta ñaønh chòu, ngoài chôø caùc ñoøn pheùp môùi laï khaùc.
Yeâu nhau tam töù ( 3,4 ) nuùi cuõng treøoTrai gaùi khi ñaõ yeâu nhau thì khoù khaên tôùi ñaâu cuõng saün saøng vöôït qua.
Thaát baùt ( 7,8 ) soâng cuõng loäi, tam thaäp luïc ( 36 ) ñeøo cuõng qua.Daân ca quan hoï Baéc Ninh coù baøi " Ba möôi saùu thöù chim ":
Treân röøng ba möôi saùu thöù chimThoaït nghe haùt chuùng ta soát ruoät chôø ñôïi nhieàu gioáng chim quyù treân röøng. Nhöng baøi ca chæ ñöa ra hai thöù chim quen thuoäc cuûa ñoàng queâ, roài noùi qua chuyeän khaùc. Chuùng ta toø moø, soát ruoät vì con soá 36.
Thöù chim cheøo beûo, thöù chim chích choøe
Ngöôøi troàng tre cho toâi bieát thöù tre
...Laøng Ñoàng Kî, tænh Haø Baéc, haøng naêm môû hoäi töø muøng 4 tôùi muøng 6 thaùng gieâng. Ngoaøi nhöõng troø chôi, thi ñoát phaùo, hoäi laøng coøn coù röôùc hình sinh thöïc khí töø ñeàn veà ñình. Hai leã vaät töôïng hình sinh thöïc khí cuûa ñaøn oâng vaø ñaøn baø ñöôïc laøm baèng goã ( goïi laø noõn ) vaø mo cau ( goïi laø nöôøng ). Ñaùm röôùc tôùi tröôùc saân ñình thì cöû haønh "vuõ ñieäu aâm döông", loàng hai vaät vaøo nhau ba laàn. Leã xong thì tung hai sinh thöïc khí leân trôøi cho daân laøng tranh nhau chuïp baét.
Tuïc leä naøy ñaõ gôïi yù cho caâu ca dao raát traàn tuïc:
Ba möôi saùu caùi noõn nöôøngCon soá 36 thaät laø môø môø aûo aûo.
Caùi goái ñaàu giöôøng laø ba möôi baûyMoät vaøi trích daãn keå treân cho thaáy raèng trong vaên hoïc, ngoân ngöõ daân gian Vieät Nam, " traêm " vaø " ba möôi saùu " thöôøng ñöôïc duøng ñeå chæ soá nhieàu moät caùch khaùi quaùt, khoâng chính xaùc. Chuùng khoâng phaûi laø nhöõng soá ñeám cuûa toaùn, cuûa thoáng keâ ...* Chuøa Traêm Gian khoâng chaéc coù tôùi 100 gian vaø Haø Noäi ngaøy xöa coù nhieàu hôn " baêm saùu phoá phöôøng ".
(1) Voõ Vaên Töôøng, Vieät Nam danh lam coå töï, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi, 1993, trang 90 vaø 396 .Nguyeãn Dö
(2) Nguyeãn Baù Laêng: Chuøa xöa tích cuoõ, NXB Laù Boái, San Jose ( Hoa Kyø), 1988, trang 147-173.
(3) Vuõ Ngoïc Phan: Tuïc ngöõ, ca dao, daân ca Vieät Nam, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi, 1978, trang 186.
(4) Hoaøng Ñaïo Thuùy: Thaêng Long, Ñoâng ñoâ, Haø Noäi, NXB Hoäi Vaên Ngheä Haø Noäi, 1971, trang 56.
(5) Ñaøo Duy Anh: Töø ñieån truyeän Kieàu, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi, 1989.
(6) Hoaøng Xuaân Haõn: Bích Caâu kì ngoä, NXB Ñaïi Hoïc, Hueá, 1964.
Trôû laïi vaán ñeà Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng -
Tam thaäp luïc keá
Nguyeân Laïc
Ñoïc baøi cuûa Nguyeãn Dö
"Traêm = 100 ? Ba möôi saùu = 36?" , toâi xin goùp vaøi yù kieán.
Phoá phöôøng Haø Noäi ñaõ thay teân ñoåi daïng sau haøng boán ngaøn naêm lòch söû.
Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng Döïa theo saùch "Ñöôøng phoá Haø Noäi" cuûa Nguyeãn Vinh Phuùc vaø Traàn Huy Baù (Nhaø Xuaát Baûn Haø Noäi, 1979) thì caùi teân "Haø Noäi" maõi ñeán naêm 1831 môùi xuaát hieän. Töø teân xa xöa La Thaønh (Theá kyû thöù 8) ñeán teân Thaêng Long (naêm Lyù Thaùi Toå dôøi ñoâ, 1010) laø moät chaëng ñöôøng daøi - vôùi nhieàu thay ñoåi trong kieán thieát cô sôû cuûa thaønh phoá.
Thôøi Lyù Thaùi Toå, teân Thaêng Long chæ hai khu vöïc:
- Khu vöïc vua vaø trieàu ñình ôû, naèm trong "Thaêng Long Thaønh"
- Khu vöïc daân cö laøm aên sinh soáng chung quanh thaønh goïi laø "Thaêng Long Ngoaïi Thaønh".Hai khu vöïc ñoù laøm thaønh ñôn vò haønh chính ÖÙng Thieân. Teân ñôn vò naøy ñaõ thay ñoåi theo thôøi gian:
- Naêm 1014, ñoåi goïi laø Nam Kinh
- Sang ñôøi Traàn, ñoåi goïi laø Trung Kinh
- Sang ñôøi Hoà, ñoåi goïi laø Ñoâng Ñoâ
- Thôøi Minh thuoäc, goïi laø Ñoâng Quan
- Leâ Thaùi Toå ñoåi ra laø Ñoâng Kinh
- Naêm 1466, Leâ Thaùnh Toâng ñoåi laø Trung Ñoâ
Naêm 1469, Leâ Thaùnh Toâng laïi ñoåi laø Phuû Phuïng Thieân.
Phuû naøy goàm coù hai huyeän, Vónh Xöông vaø Quaûng Ñöùc - moãi huyeän chia ra laøm 18 phöôøng.Ñaây laø söï kieän ñaàu tieân cho ta thaáy kinh ñoâ cuûa thôøi vua Leâ Thaùnh Toâng coù 36 phöôøng.
36 phöôøng treân teân laø gì? coù phaûi laø 36 phoá cuûa Long Thaønh nhö baøi ca dao ñaõ noùi khoâng?
Toâi chaéc laø khoâng, nhöng vì khoâng ñuû taøi lieäu ñeå noùi roõ laø 36 phöôøng ñôøi Leâ Thaùnh Toâng teân laø gì? (oâng Sôû Cuoàng trong Nam Phong soá 80 (1924) coù neâu teân 34 treân 36 phöôøng naøy, toaøn laø teân chöõ Haùn, laïi khoâng noùi roõ döïa treân taøi lieäu naøo.)Tình côø veà chôi Haø Noäi, toâi mua moät quyeån saùch teân laø "Möu löôïc ngöôøi xöa" cuûa hai taùc giaû Trung Hoa laø Trieäu Quoác Hoa - Löu Quoác Kieán ñöôïc dòch ra tieáng Vieät (Nhaø xuaát baûn Vaên Hoùa-Thoâng Tin, Haø Noäi-1996). Ñoïc tôùi "Tam Thaäp Luïc Keá", bieát laø saùch ñoù ñöôïc soaïn khoaûng thôøi Minh, khoâng bieát ai laø taùc giaû.
Tam Thaäp Luïc Keá Saùch naøy noùi veà Quyeàn Möu - chia laøm 6 phaàn - moãi phaàn laïi chia ra laøm saùu loaïi quyeàn möu (keá).
Thaéng chieán keá goàm coù:
1-Man thieân quaù haûi (doái trôøi qua bieån)
2-Vi Nguïy cöùu Trieäu (vaây Nguïy cöùu Trieäu)
3-Taù ñao saùt nhaân (möôïn dao gieát ngöôøi)
4-Dó daät ñaõi lao (laáy nhaøn ñaõi meät)
5-Taán hoûa ñaû cöôùp (nhaân chaùy nhaø ñaùnh cöôùp)
6-Thanh ngoân kích taây (noùi thaúng laø ñaùnh phía taây)Ñòch chieán keá goàm coù:
1-Voâ trung sinh höõu (trong khoâng sinh coù)
2-AÙm ñoä Traàn Thöông (leùn ñi qua Traàn Thöông - ghi chuù ngöôøi ñoïc: nay ôû tænh Thieåm Taây)
3-Caùch ngaïn quan hoûa (caùch bôø xem löûa)
4- Lyù ñaïi ñaøo cöông (maän cheát thay ñaøo)
5-Thuaän thuû khieân döông (thuaän tay baét deâ)
6-... ñaây thieáu moät keáCoâng chieán keá goàm coù:
1-Ñaû thaûo kinh xaø (ñaùnh coû ñoäng raén)
2-Taû thi hoaøn hoàn (möôïn xaùc traû hoàn)
3-Ñieäu hoå ly sôn (baét hoå lìa nuùi)
4-Duïc caàm coá tuùng (muoán baét thì thaû)
5-Phao chuyeân daãn ngoïc (neùm gaïch ñöa ngoïc ñeán)
6-Caàm taëc caàm vöông (baét giaëc baét vua)Hoãn chieán keá goàm coù:
1-Phuù ñeå tröøu taân (ruûi cuûi döôùi ñaùy noài)
2-Hoãn thuûy moâ ngö (ñuïc nöôùc moø caù)
3-Kim thieàn thoaùt xaùc (ve vaøng loät xaùc)
4-Quan moân truùc taëc (ñoùng cöûa baét giaëc)
5-Vieãn giao caän coâng (xa thì chôi, gaàn thì ñaùnh)
6-Giaû ñaïo phaït Quaéc (möôïn ñöôøng ñaùnh Quaéc)Tònh chieán keá goàm coù:
1-Du löông hoaùn truï (troäm röôøng thay coät)
2-Chæ tang maï hoeø (chæ caây daâu maéng caây hoeø)
3-Giaû si baát ñieân (giaû ngu khoâng ñieân)
4-Thöôïng oác tröøu theâ (leân nhaø ruùt thang)
5-Thuï thöôïng khai hoa (treân caây hoa nôû)
6-Phaûn khaùch vi chuû (ñoåi khaùch laøm chuû)Baïi chieán keá goàm coù:
1-Myõ nhaân keá
2-Khoâng thaønh keá
3-Phaûn giaùn keá
4-Khoå nhuïc keá
5-Lieân hoaøn keá
6-Taåu vi thöôïng.Ñoù laø 36 keá cuûa ngöôøi Trung Hoa.
* OÂng Toå Nguyeãn Dö (Söùc?) khoâng nhöõng ñoá ñoäc giaû keå 36 chöôùc laø nhöõng chöôùc gì laïi coøn ñoøi ñoäc giaû noùi caùc chöôùc ñoù hay ho nhö theá naøo?
Toâi chæ coøn keá cuoái cuøng: Bieát ít, ñaønh noùi ít thoâi.Taïm bieät Nguyeãn Dö vaø ñoäc giaû.
Nguyeân Laïc
Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng
Nguyeãn Dö traû lôøi
Nguyeãn Dö traû lôøi: C aùc nhaø nghieân cöùu lòch söû nöôùc ta ñöa ra nhieàu keát luaän khaùc nhau veà phoá phöôøng cuûa Haø Noäi.
Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng
Toâi xin cheùp ra ñaây moät vaøi taøi lieäu chính, lieân quan ñeán phoá phöôøng Haø Noäi.1- Saùch "Dö ñòa chí" cuûa Nguyeãn Traõi (Nguyeãn Traõi toaøn taäp, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1976), vieát veà kinh ñoâ nhö sau:
" (...) Töø Lyù ñeán nay, cuõng ñoùng ñoâ ôû ñaáy. Coù 1 phuû loä, 2 thuoäc huyeän, 36 phöôøng.
Caån aùn: Phuû laø Phuïng Thieân, 2 huyeän laø Thoï Xöông (xöa goïi laø Vónh Xöông) vaø Quaûng Ñöùc, moãi huyeän ñeàu coù 18 phöôøng." (trang 217)Chuùng ta bieát raèng saùch "Dö ñòa chí" cuûa Nguyeãn Traõi (1380-1442) ñöôïc Nguyeãn Thieân Tích caån aùn naêm 1435 vaø ñöôïc khaéc in naêm 1438. Leâ Thaùnh Toâng ñoåi phuû Trung Ñoâ ra phuû Phuïng Thieân naêm 1469. Nhö Vaäy Nguyeãn Thieân Tích khoâng theå caån aùn veà phuû Phuïng Thieân ñöôïc. Ngöôøi ñôøi sau ñaõ söûa chöõa, theâm vaøo saùch cuûa Nguyeãn Traõi lôøi caån aùn naøy.
Thôøi Nguyeãn Traõi, Ñoâng Kinh coù 1 phuû loä, 2 thuoäc huyeän, 36 phöôøng.
"Phuû ÖÙng Thieân (ñôøi Lyù laø Nam Kinh) coù 4 huyeän, 245 xaõ (...)" (trang 222, phaàn caån aùn).2- Saùch "Dö ñòa chí" cuûa Phan huy Chuù (lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, NXB Söû hoïc, Haø Noäi, 1960) cuõng ghi phuû ÖÙng Thieân coù 4 huyeän nhö saùch cuûa Nguyeãn Traõi.
3- Saùch "Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö" (NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1968).
Kyû nhaø Traàn: naêm 1230, "Ñònh caùc phöôøng veà hai beân taû höõu kinh thaønh, baét chöôùc ñôøi tröôùc chia laøm 61 phöôøng (...)" (taäp 2, trang 10).
Naêm Kyû Söûu, Quang Thuaän thöù 10 (1469), muøa haï, thaùng tö, Leâ thaùnh Toâng "ñònh baûn ñoà caùc phuû chaâu huyeän xaõ trong saùch thuoäc 12 thöøa tuyeân trong nöôùc: Thanh Hoùa 4 phuû (p) 16 huyeän (h) 4 chaâu ôø; Ngheä An 9 p 27 h 2c (...); Ninh Soùc 1 p 7 h vaø phuû Phuïng Thieân 2 h" (taäp 3, trang 225).
Naêm 1490, "Muøa haï, thaùng 4, ngaøy moàng 5, ñònh laïi baûn ñoà trong nöôùc: 13 xöù thöøa tuyeân coù 52 phuû, 178 huyeän, 50 chaâu, 20 höông, 36 phöôøng, 6851 xaõ, 322 thoân, 637 trang, 40 saùch, 40 ñoäng, 30 nguyeân, 30 tröôøng. - Thanh Hoùa, Ngheä An, Thuaän Hoùa, Yeân Bang, Tuyeân Quang, Höng Hoùa ñeàu ñaët ñoâ ty vaø thuû ngöï." (taäp 3, trang 306).Toùm laïi, ñôøi Traàn (1230), xung quanh Trung Kinh coù 61 phöôøng. Ñôøi Leâ, naêm 1469, phuû Phuïng Thieân coù 2 huyeän, naêm 1490, trong nöôùc coù 36 phöôøng.
Noùi raèng naêm 1469, phuû Phuïng Thieân "coù hai huyeän Vónh Xöông vaø Quaûng Ñöùc, moãi huyeän chia ra laøm 18 phöôøng" khoâng bieát coù ñuùng khoâng?
4- Saùch "Laøng xoùm Vieät Nam" cuûa Toan AÙnh (NXB Khai Trí, Saigon, 1963, Xuaân Thu, Hoa Kyø, in laïi) cho bieát:
"Ngaøy xöa, ôû Haø Noäi coù raát nhieàu phöôøng, vaø moãi phöôøng ôû moät khu, sau bieán thaønh phoá, vaø nhöõng phoá naøy thöôøng chæ goàm nhöõng ngöôøi cuøng laøm moät ngheà hoaëc cuøng baùn moät loaïi haøng. Di tích naøy coøn löu laïi tôùi ngaøy tieàn hieäp ñònh Geneøve, tuy trong phoá cuõng coù moät vaøi cöûa haøng laïc ngheä xen vaøo.
Phoá Haøng Ñaøo goàm nhöõng cöûa haøng tô luïa, phoá Haøng Giaáy (...) (Trang 149).
"Haø Noäi tröôùc thôøi Phaùp thuoäc coù 36 phoá phöôøng, vôùi 36 ngheà." (trang 150).5- Hoaøng Ñaïo Thuùy vieát trong "Thaêng Long, Ñoâng Ñoâ, Haø Noäi" (NXB Hoäi vaên ngheä Haø Noäi, 1971):
"Söû cuõ cheùp: trong thaønh coù 13 traïi, ngoaïi thaønh coù 61 phöôøng". Thaêng Long ñôøi Lyù ñaõ coù tôùi 61 phöôøng.
Ñeán ñôøi Nguyeãn, tröôùc thôøi Phaùp thuoäc, Haø Noäi gaàn gioáng ngaøy nay:
"Tuy goïi laø ba möôi saùu phoá phöôøng nhöng thaät ra thì coù nhieàu hôn." (trang 56) (taùc giaû ñöa ra moät danh saùch hôn 60 phoá).
"Vieäc cai trò, coù moät phuû Hoaøi Ñöùc, lî sôû choã nhaø thöông Phuû Doaõn ngaøy nay, goàm 2 huyeän: noäi thaønh coù huyeän Thoï Xöông, lî sôû ôû Ngoõ Huyeän ngaøy nay, coù khi laïi ôû Haøng Boät. Huyeän goàm 8 toång, 193 phöôøng, thoân. Ngoaïi thaønh coù huyeän Vónh Thuaän goàm 5 toång, 54 phöôøng, thoân, traïi.
"Khu vöïc thaønh phoá cuõng nhö ngaøy nay, nhöng phía nam chæ ñeán sau phoá Traøng Tieàn moät ít, laø heát.
Moãi phoá thöôøng laø moät phöôøng, nhöng cuõng coù nhöõng phoá coù nhieàu phöôøng. Ví duï Haøng Ñaøo laø phöôøng Ñaïi Lôïi, nhöng Haøng Gai, moät ñaàu laø phöôøng Ñoâng Haø, moät ñaàu laø phöôøng Coå Vuõ." (Trang 57,58).Saùch "Thaêng Long, Ñoâng Ñoâ, Haø Noäi" coù in keøm baûn ñoà Ñoâng Kinh veõ naêm 1490 vaø Haø Noäi veõ naêm 1831. Theo saùch naøy thì Haø Noäi tröôùc thôøi Phaùp thuoäc ñaõ coù hôn "36 phoá phöôøng, vôùi 36 ngheà" roài.
Treã nhaát laø töø ñaàu theá kyû 20, hai tieáng "phoá phöôøng" ñöôïc hieåu, ñöôïc duøng ñeå chæ phoá xaù (Huyønh Tònh Cuûa, Ñaïi Nam quoác aâm töï vò). Cuïm töø "Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng" ñöôïc nhieàu taùc giaû (ñieån hình laø Thaïch Lam) duøng ñeå chæ thaønh phoá Haø Noäi.
Caâu noùi "Tam thaäp luïc keá, taåu vi thöôïng saùch" ñöôïc saùch "Ñieån coá vaên hoïc" (NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1977) giaûi nghóa "Ba möôi saùu chöôùc: Theo Nam Söû, Vöông Kính Taéc coù noùi: Trong ba möôi saùu chöôùc cuûa Ñaøm Coâng, chaïy laø keá cao hôn caû."
Tam thaäp luïc keá. Dieân Höông (Thaønh ngöõ, ñieån tích, NXB Phöông Lai, Saigon, 1953) cuõng giaûi nghóa: "Tam thaäp luïc keá, dó ñaøo vi thöôïng saùch: Ba möôi saùu chöôùc, chöôùc chaïy laø hôn. Lôøi cuûa Ñaøm Coâng daïy Vöông Kính Taéc, ñôøi Nam Baéc trieàu, maéc naïn, coøn coù moät chöôùc troán laø hay hôn heát".
Ñaøm Coâng soáng veà thôøi Nam Baéc trieàu (khoaûng 386-588). Tröôùc Ñaøm Coâng khoaûng moät nghìn naêm, thôøi Xuaân Thu (722-480 tröôùc TL), Toân Töû ñaõ soaïn ra boä Binh Phaùp goàm 13 thieân: Thuûy keá, taùc chieán, möu coâng, quaân hình, binh theá, hö thieät, quaân tranh, cöûu bieán, haønh quaân, ñòa hình, töïu ñòa, hoûa coâng, duïng giaùn (Dieân Höông, trang 406).
Hôn moät traêm naêm sau Toân Töû, vaøo thôøi Chieán Quoác (khoaûng 479-221 tröôùc TL), Toân Taãn cuõng coù cheùp moät boä Binh Thö do Quyû Coác truyeàn daïy. Tö Maõ Thieân (Söû Kyù, NXB Vaên Hoùa, Haø Noäi, 1988) coù noùi ñeán saùch "Tö Maõ binh phaùp" cuûa Nhöông Thö, ngöôøi nöôùc Teà.
Ñeán ñôøi Minh (1368-1648), sau Ñaøm Coâng khoaûng moät nghìn naêm, coù ngöôøi soaïn saùch "Möu löôïc ngöôøi xöa", ghi laïi 36 keá, ñaët teân roõ raøng.
Toâi tra tìm trong saùch cuûa Tö Maõ Thieân, Dieân Höông vaø Nguyeãn Töû Quang (Ñieån hay tích laï, NXB Khai Trí, Saigon, 1974), tìm ra ñöôïc vaøi keá cuûa saùch "Möu löôïc ngöôøi xöa", xin ghi toùm taét ra ñaây:
1- Vi Nguïy cöùu Trieäu : Keá cuûa Toân Taãn baøy cho Ñieàn Kî. Nhôø keá naøy nöôùc Teà ñaùnh thaéng nöôùc Nguïy, giaûi vaây cho nöôùc Trieäu.
2- Minh tu saïn ñaïo, aùm ñoä Traàn Thöông : Haøn Tín sai ngöôøi söûa saïn ñaïo ñeå ai naáy ñeàu thaáy, ñeàu nghó raèng coâng vieäc söûa ñöôøng coøn keùo daøi, neân khoâng ñeå yù ñeán nöõa. Trong khi ñoù Haøn Tín ngaàm caát quaân baát ngôø ñaùnh aûi Traàn Thöông.
3- Giaû ñaïo phaït Quaéc : Taán Haùn Coâng muoán ñaùnh Quaùch (Quaéc?) nhöng coøn sôï Ngu ñem binh cöùu Quaùch, Hieán Coâng sai ngöôøi ñem ngoïc bích vaø ngöïa hoái loä vôùi Ngu, xin Ngu cho möôïn ñöôøng ñi ñaùnh Quaùch. Taán ñaùnh laáy nöôùc Quaùch, trôû laïi ñaùnh nöôùc Ngu, laáy laïi ngoïc vaø ngöïa.
4- Myõ nhaân keá : Ñaïi phu Vaên Chuûng hieán cho Vieät Vöông Caâu Tieãn 7 keá (trong ñoù coù myõ nhaân keá) ñeå phaù Ngoâ. Caâu Tieãn sai Phaïm Laõi ñöa Taây Thi vaø Trònh Ñaùn daâng cho vua Ngoâ Phuø Sai. Vua Ngoâ meâ Taây Thi, daàn daàn boû beâ vieäc nöôùc. Nöôùc Ngoâ suy yeáu, bò nöôùc Vieät ñaùnh chieám.
5- Phaûn giaùn keá : Haïng Voõ vaø Phaïm Taêng vaây thaønh Huyønh Döông cuûa nhaø Haùn. Traàn Bình hieán keá ly giaùn laøm cho Haïng Voõ nghi ngôø Phaïm Taêng. Phaïm Taêng töùc giaän boû ñi.
6- Khoå nhuïc keá : Huyønh Caùi, thôøi Tam Quoác, tình nguyeän ñeå cho Chaâu Du haønh haï, roài vôø boû troán veà haøng Taøo Thaùo. Ñöôïc Taøo Thaùo tin duøng, Huyønh Caùi laø noäi öùng giuùp Chaâu Du ñaùnh traän Xích Bích, ñoát binh Taøo Thaùo.
7- Lieân hoaøn keá : Ñieâu Thuyeàn ñôøi Haùn duøng saéc ñôøp meâ hoaëc boá con Ñoång Traùc, Laõ Boá. Naøng giaû vôø yeâu caû hai ngöôøi khieán cha con thuø gheùt nhau. Laõ Boá gieát Ñoång Traùc. Ít laâu sau Taøo Thaùo gieát Laõ Boá ôû Haï Bì.
8- Taåu vi thöôïng? Taïi sao khoâng goïi laø "taåu vi thöôïng keá"?
Trong caâu noùi "tam thaäp luïc keá, taåu vi thöôïng saùch", hoaëc "tam thaäp luïc keá, dó ñaøo vi thöôïng saùch", toâi hieåu laø chöõ thöôïng ñi vôùi chöõ saùch. "Thöôïng saùch" laø möu keá hay, ngöôïc vôùi "haï saùch" laø möu keá dôû. Neáu ñuùng nhö vaäy thì "taåu vi thöôïng" hoaëc "ñaøo vi thöôïng" khoâng phaûi laø teân moät keá, maø chính laø moät phaàn cuûa moät lôøi ñaùnh giaù. Trong hoaøn caûnh cuûa Vöông Kính Taéc thì "taåu" hoaëc "ñaøo" laø hay nhaát, laø "vi thöôïng saùch".
Toâi nghó raèng taùc giaû saùch "Möu löôïc ngöôøi xöa" muoán chöùng minh caâu "tam thaäp luïc keá, taåu vi thöôïng saùch" baèng caùch tuyeån choïn 35 keá (hoaëc 34?) cuûa thôøi Xuaân Thu, Chieán Quoác, Tam Quoác ( vaø coù theå cuûa caû caùc saùch Binh Thö cuûa Toân Töû, Toân Taãn, Nhöông Thö?), vaø gaùn cho moät phaàn caâu noùi cuûa Ñaøm Coâng laø "dieäu keá" thöù 36.
- nöôùc ta cuõng coù ngöôøi tuyeån choïn 36 phoá cuûa Haø Noäi laøm thaønh baøi ca dao "Haø Noäi baêm saùu phoá phöôøng".
Toâi e raèng ngöôøi ta ñaõ uoán naén söï thaät cho gioáng moät lôøi noùi, thay vì baùc boû moät lôøi noùi vu vô, coù khi sai söï thaät.* Luùc vieát baøi "Traêm=100? Ba möôi saùu=36?" toâi ñaõ daïi doät "muùa rìu qua maét ... Nguyeân Laïc". Bò phang moät gaäy, choaùng vaùng... "thaáy 36 caây ñeøn caày" (en voir trente-six chandelles, Larousse). Maéc môù gì maø ngöôøi Phaùp cuõng keùo con soá 36 vaøo ngoân ngöõ cuûa mình?Xin caùm ôn lôøi chæ giaùo cuûa Nguyeân Laïc vaø xin khaát baïn moät tuaàn traø ñaïo.
Nguyeãn Dö
[ Trôû Veà ]