Nguoàn Goác Chöõ Quoác ngöõ

Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang Chuû ]

Nguoàn Goác Chöõ Quoác ngöõ

Huyønh AÙi Toâng

A. Ñaïi Cöông.

Danh töø chöõ Quoác ngöõ hay chöõ Vieät, ngöôøi Vieät chuùng ta ñaõ duøng töø laâu, maëc duø noù khoâng ñöôïc chính danh. Bôûi vì danh töø chöõ Quoác ngöõ laø danh töø chung, chæ cho caùc thöù chöõ cuûa moät nöôùc, chaúng haïn chöõ Noâm ( 1 ) cuõng laø chöõ Quoác ngöõ cuûa nöôùc ta, nhöng do chuùng ta duøng laâu ñaõ quen, neân danh töø chöõ Quoác ngöõ ñeå chæ cho chöõ vieát chuùng ta duøng ngaøy nay. Chöõ naày thoaït ñaàu do nhöõng vò giaùo só Taây phöông truyeàn ñaïo taïi Vieät Nam, hoï möôïn maãu töï La tinh, gheùp laïi ñeå ghi aâm ñòa danh vaø nhaân vaät ñòa phöông, töø ñoù noù ñaõ traûi qua caùc thôøi kyø hình thaønh chöõ Quoác ngöõ, qua quaù trình hình thaønh, noù ñaõ ñöôïc söï ñoùng goùp cuûa ngöôøi Vieät cuõng nhö ngöôøi ngoaïi quoác, phaàn chính vaãn laø ngöôøi Vieät chuùng ta.
Söï hình thaønh chöõ Quoác ngöõ coù theå chia ra laøm ba thôøi kyø :
* Thôøi kyø saùng taïo töø naêm 1621.
* Thôøi kyø xaây döïng naêm 1651.
* Thôøi kyø phaùt trieån töø naêm 1867.
Chuùng ta bieát raèng, khoaûng giöõa theá kyû XVI, luùc aáy nöôùc ta chia thaønh Nam, Baéc trieàu. Naêm 1533, coù giaùo só Irigo (I-Neâ-Khu), ngöôøi AÂu, theo ñöôøng bieån vaøo nöôùc ta ôû Ñaøng Ngoaøi, taïi Nam Ñònh ñeå giaûng ñaïo. Naêm 1596, giaùo só Diago Advarte ñeán Ñaøng Trong ôû moät thôøi gian roài boû ñi, cho ñeán naêm 1615, giaùo só Francesco Buzomi ñeán laäp Giaùo Ñoaøn Ñaøng Trong (Mission de la Cochinchine), ñeán naêm 1627, giaùo só Ñaéc Loä (Alexandre de Rhodes) môùi laäp Giaùo Ñoaøn Ñaøng Ngoaøi (Mission de Tonkin).
Caû hai giaùo ñoaøn naày ñeàu thuoäc Doøng Teân, coù moät trung taâm truyeàn giaùo ôû AÙo Moân (Macao - Trung Quoác), vì tröôùc kia ngöôøi Boà Ñaøo Nha sang Trung Hoa buoân baùn, hoï ôû baùn ñaûo Schangch’ nan thuoäc Quaûng Chaâu, vaøo khoaûng naêm 1557, coù boïn cöôùp bieån truù aån ôû AÙo Moân, thöôøng hay khuaáy nhieãu Quaûng Chaâu, neân ngöôøi Trung Hoa nhôø caùc thöông gia Boà Ñaøo Nha deïp boïn cöôùp bieån aáy, sau khi deïp xong boïp cöôùp, ngöôøi Boà Ñaøo Nha xin pheùp nhaø caàm quyeàn Trung Hoa cho hoï truù nguï ôû baùn ñaûo Schangch’ nan vaø AÙo Moân, moãi naêm hoï ñoùng thueá cho chaùnh quyeàn Trung Hoa, cho ñeán theá kyû XX AÙo Moân vaãn coøn thuoäc Boà Ñaøo Nha.
Thuôû ñoù, caùc nhaø truyeàn giaùo Taây phöông muoán sang Vieãn ñoâng, hoï ñeàu theo caùc thöông thuyeàn Boà Ñaøo Nha, cho neân hoï choïn AÙo Moân laøm trung taâm truyeàn giaùo ñeå hoaït ñoäng ôû Trung Hoa, Nhaät Baûn vaø Vieät Nam, nôi aáy coù caû moät Vieän thaàn hoïc ‘‘ Madre de Dieux ‘’ (Meï Ñöùc Chuùa Trôøi).
Do ñoù caùc giaùo só ngöôøi AÂu thöôøng töø AÙo Moân sang Ñaøng Ngoaøi hay Ñaøng Trong vaø ngöôïc laïi, hoï thöôøng duøng ngoân ngöõ Boà Ñaøo Nha ñeå giao dòch vôùi nhau, nhöõng phuùc trình truyeàn giaùo hay thö töø göûi veà La Maõ coù khi hoï vieát chöõ Boà, coù khi hoï vieát chöõ La Tinh.

B. Söï Hình Thaønh Chöõ Quoác Ngöõ
I.- Thôøi Kyø Saùng Taïo Chöõ Quoác Ngöõ

Khoâng phaûi chöõ Quoác ngöõ hình thaønh do söï ngaãu nhieân töø nhöõng chöõ phieân aâm tieáng Vieät, thöïc ra chöõ Quoác ngöõ hình thaønh theo höôùng chung cuûa caùc giaùo só Taây Phöông, hoï muoán La Tinh hoùa caùc chöõ AÙ Ñoâng naèm trong ñòa baøn truyeàn giaùo cuûa hoï.
Thaät vaäy, taïi Trung Hoa, Hoa ngöõ ñöôïc caùc nhaø truyeàn giaùo duøng maãu töï La Tinh phieân aâm tröôùc nhaát, coâng vieäc naày do hai giaùo só Doøng Teân laø Micac Ruggieri vaø Matteo Ricci ñaõ soaïn quyeån Ngöõ vöïng hay Töï vöïng Boà-Hoa, quyeån naày moãi trang chia laøm 3 coät : chöõ Boà, chöõ Haùn, phieân aâm Hoa ngöõ, taøi lieäu naày soaïn khoaûng naêm 1584-1588, baûng vieát tay coøn löu tröû taïi vaên khoá Doøng Teân ôû La Maõ (Rome).
Naêm 1598, giaùo só Ricca vaø Cateneo ñaõ duøng kyù hieäu ñeå ghi caùc thanh Hoa ngöõ.
Taïi Nhaät Baûn, caùc taùc phaåm chöõ Nhaät ñaõ ñöôïc La tinh hoùa, töø naêm 1592 ñeán naêm 1596 coù ñeán 10 taùc phaåm loaïi naày ñöôïc in ra, hai taùc phaåm quan troïng sau ñaây ñaùng ñöôïc nhaéc ñeán:
1) Cuoán Giaùo lyù ghi baèng tieáng Nhaät theo maãu töï La Tinh coù teân laø : Dotrina Jesus no Compania no Collegio Amacusa ni voite superiores no vou xi no comuni core no fan to nasu mono nari, Nengi, 1592.
2) Cuoán töï ñieån La - Boà - Nhaät: Dictionarium latino lusitanicum ac Japonium (In Amacusa in Collegia Japonico Societa Jesus, Anno 1595)
Ngoaøi ra coøn coù saùch ngöõ phaùp Nhaät ñöôïc in theo maãu töï a, b, c vaøo naêm 1603-1604.
Taïi Vieät Nam, thôøi kyø saùng taïo chöõ Quoác ngöõ coù theå chia ra laøm 2 giai ñoaïn :
* Giai ñoaïn phieân aâm.
* Giai ñoaïn caáu taïo caâu.
1.- Giai ñoaïn phieân aâm.
Veà nguoàn goác, coù leõ caâu sau ñaây laø moät doøng chöõ xuaát hieän ñaàu tieân, trong tieán trình hình thaønh chöõ Quoác ngöõ.
‘‘ Con gno muon bau tlom laom Hoalaom chian ‘’.
Caâu naày, theo giaùo só Christofora Borri ( 2 ), laø caâu maø caùc giaùo só ñaøng trong ñaõ duøng tröôùc khi oâng coù maët taïi ñaây, noù coù nghóa laø : Con nhoû muoán vaøo trong loøng Hoa Lang chaêng ?
Danh töø Hoa Lang, khoâng roõ do ñaâu maø coù, nhöng ñoù laø danh töø do ngöôøi Vieät Nam thôøi baáy giôø duøng ñeå chæ cho ngöôøi Boà Ñaøo Nha, vaø sau ñoù ñöôïc duøng ñeå goïi chung caùc nhaø truyeàn giaùo Taây Phöông. Nhö vaäy caâu treân laø caâu caùc nhaø truyeàn giaùo Taây phöông muoán hoûi moät ngöôøi Vieät raèng : ‘‘ Muoán vaøo ñaïo Thieân chuùa chaêng ? ‘’ Vì leõ caâu noùi khoâng dieãn taû ñöôïc roõ yù neân Linh muïc Buzomi ñaõ söõa laïi nhö sau : ‘‘ Muon bau dau Christiam chiam ? ‘’ ( Muoán vaøo ñaïo Christiang chaêng ?).
Ñaây laø caâu trích trong quyeån saùch cuûa Christoforo Borris xuaát baûn naêm 1631 taïi La Maõ, vieát baèng chöõ YÙ ( 3 ). Tuy vaäy, chuùng ta coù theå coi nhöõng chöõ phieân aâm trong saùch naày ñaõ ñöôïc oâng duøng trong thôøi gian töø 1618 ñeán 1621, laø thôøi gian oâng soáng ôû Ñaøng Trong.
Phieân aâm : Nghóa
Anam : An Nam
Tunchim : Ñoâng Kinh
Ainam : Haûi Nam
Kemoi : Keû moïi
Cacciam : Caû chaøm (Keû Chaøm)
Sinunua : Xöù Hoùa ( Thuaän Hoùa)
Quamguya : Quaûng Nghóa
Quignin : Qui Nhôn
Daødeøn, luøt : Ñaõ ñeán luùc
Daødeøn luøt : Ñaõ ñeán luùc
Scin mocaij : Xin moät caùi
Chiaø : Traø
Coø : Coù
.......
Onsaij : OÂng saõi
Quanghia : Quaûng Nghóa
Nuoecman : Nöôùc maën
Da, an, nua : Ñaõ aên nöõa,
Da, an, het : Ñaõ aên heát
Omgne : OÂng ngheø
Tuijciam,biet: Tui chaúng bieát
Onsaij di lay : OÂng Saõi ñi laïi
Baøncoø : Baøn Coå
Maa : Ma
Maqui, Macoø : Ma quæ, ma quaùi
Buõa : Vua
Chiuna : Chuùa
Baûn phuùc trình cuûa Linh muïc Joaõo Roig vieát baèng chöõ Boà Ñaøo Nha taïi AÙo Moân ngaøy 20-11-1621, ñeå göûi veà La Maõ, trong aáy coù phieân aâm vaøi danh töø nhö sau :
An nam : An Nam
Sinoa : Xöù Hoùa
Usai : OÂng Saõi
Ungne : OÂng ngheø
On truõ : OÂng truøm
Ca cham : Ca chaøm ( keû chaøm, töùc Thanh Chieâm, thuû phuû Quaûng Nam Dinh, thôøi aáy daân chuùng goïi laø Caû Chaøm hay Dinh Chaøm)
Nuocman : Nöôùc Maën
Bafu : Baø phuû
Sai Tubin : Saõi Töø Bình ( ? )
Banco : Baøn Coå
Oundelinh : OÂng Ñeà Lónh
Cuøng naêm aáy, Linh muïc Gaspa Luis cuõng vieát moät baûng töôøng trình baèng La vaên taïi AÙo Moân ngaøy 12-12-1621 göûi cho Linh muïc Mutio Vitelleschi ôû La Maõ, ñeå baùo caùo veà giaùo ñoaøn Ñaøng Trong, trong aáy coù duøng vaøi phieân aâm :
Cacham : Keû chaøm
Nuocman : Nöôùc Maën
Ongne, Ungueù : OÂng ngheø
Bancoâ : Baøn Coå
Ñeán ngaøy 16-6-1625, giaùo só Ñaéc Loä coù vieát moät laù thö baèng Boà vaên göûi cho Linh muïc Nuno Mascarenhas, trong aáy coù vaøi phieân aâm :
Ainaõo : Haûi Nam
Tunquim, Tunquin : Ñoâng Kinh
Theâm moät taøi lieäu khaùc Gaspar Luis vieát baèng La vaên ngaøy 1-1-1626 taïi Nöôùc Maën ñeå göûi cho Linh muïc Mutio Vitelleschi ôû La Maõ, trong aáy coù phieân aâm moät soá ñòa danh vaø danh töø:
Fayfoù : Haûi phoá (Fayfo : Hoäi An)
Cacham : Keû chaøm
Nuocman : Nöôùc Maën
Pullocambi : ?
Dinh cham : Dinh chaøm
Quanghia : Quaûng Nghóa
Quinhin : Qui nhôn
Ranran : Ran ran ( töùc laø soâng Ñaø Raèng ôû Phuù Yeân)
Bendaâ : Beán ñaù
Boâdeâ : Boà ñeà
Ondelimbay : OÂng Ñeà Lónh Baûy
Ondedoc : OÂng Ñeà ñoác
Unghe chieu : OÂng ngheø Chieâu
Nhit la khaun, khaun la nhit : Nhöùt laø khoâng, khoâng laø nhöùt
Vaø Linh muïc Antonio de Fontes ngöôøi Boà Ñaøo Nha, ñaõ coù ñeán ôû Ñaøng Trong naêm 1624 vaø Dinh Chaøm vôùi Linh muïc Pina vaø Ñaéc Loä, cuõng ngaøy 1-1-1626, Linh muïc Fontes vieát taïi Hoäi An moät baûn töôøng trình baèng Boà vaên göûi cho Linh muïc Mutio Vitelleschi laø Beà Treân Caû Doøng Teân ôû La Maõ, baûng töôøng trình naày goàm coù 3 phaàn, trong aáy cuõng cho chuùng ta bieát thuôû aáy giaùo ñoaøn Ñaøng Trong coù 3 cô sôû: Hoäi An, Keû Chaøm (Quaûng Nam) vaø Nöôùc Maën (Qui Nhôn). Trong baûng töôøng trình naày, coù caùc phieân aâm :
Digcham : Dinh Chaøm
Nuocman : Nöôùc Maën
Quinhin : Qui Nhôn
Sinua, Sinuaâ : Xöù Hoùa
Orancaya : ?
Quan : Quaûng (Quaûng Nam)
Xabin : Xaù Bình ?
Beándaù : Beán ñaù
Bude : Boà ñeà
Ondelimbay: OÂng Ñeà Lónh Baûy
Ondedoùc : OÂng ñeà ñoác
Onghe Chieu : OÂng ngheø Chieâu
Nhít la khaáu, khaáu la nhít : Nhöùt laø khoâng, khoâng laø nhöùt
Dinh Cham : Dinh Chaøm
Sinoùa : Xöù Hoùa
Ngaøy 13-7-1626, Linh muïc Francesco Buzomi vieát moät laù thö chöõ YÙ göûi cho Linh muïc Mutio Vitelleschi, caùch phieân aâm coù tieán trieån phaàn naøo, vì caùc danh töø ghi theo ñôn aâm nhö ngaøy nay, caùc chöõ phieân aâm trong böùc thö naày goàm coù:
Xaùn tí : Xaùn tí (Thöôïng ñeá)
Thieân chu : Thieân chuû (Thieân chuùa)
Thieân chuõ xaùn tí : Thieân chuû thöôïng ñeá
Ngaoc huan : Ngoïc hoaøng
Cho ñeán naêm 1631, coù theâm hai taøi lieäu cuûa Ñaéc Loä: moät vaøo ngaøy 16-1-1631, oâng coù vieát moät böùc thö göûi cho Linh muïc Nuno Mascarenhas ôû La Maõ , trong aáy chæ tìm thaáy coù moät chöõ phieân aâm Thinhuõa : Thanh Hoùa, vaø moät baûn vaên khaùc thuaät laïi vieäc oâng cuøng Linh muïc Pedro Marques tôùi cöûa Baïng (Thanh Hoùa) vaøo ngaøy 19-3-1627 cho ñeán luùc Linh muïc Antonio F. Cardin ñeán Thaêng Long ngaøy 15-3-1631 (trong chuyeán ñi aáy, coù caùc Linh muïc Gasparo d’Amiral, Andreù Palmeiro, Antonio de Fontes), taøi lieäu naày goàm 2 trang röôõi chöõ, vieát treân giaáy khoå 16 x 23 cm, trong aáy chæ phieân aâm coù maáy chöõ :
Sinoa : Xöù Hoùa (thuaän Hoùa)
Annaù : An nam
Sai : Saõi
Mía : Mía ( nhaø taïm truù)
Nhöõng taøi lieäu phieân aâm treân, cho chuùng ta thaáy phaàn naøo söï manh nha hình thaønh chöõ Quoác Ngöõ trong caùc naêm töø 1621 ñeán naêm 1631. Trong möôøi naêm ñoù, chuùng ta thaáy söï phieân aâm khoâng maáy tieán trieån, chöa coù söï thoáng nhaát naøo caû, chaúng haïn nhö danh töø xöù Hoùa, hoï ñaõ phieân aâm :
Sinoa (Jaõo Roig 20-11-1621)
Sinua, Sinuaâ, Sinoaù (Antonio de Fontes 1-1-1626)
Sinoa (Ñaéc Loä 1631)
Danh töø OÂng Ngheø :
Omgne (Christoforo Borri 1618-1621)
Ungne (Jaõo Roig 20-11-1621)
Ongne, Ungueù ( Gaspar Luis 12-12-1621)
Unghe (Gaspar Luis 1-1-1626)
Onghe (Antonio de Fontes 1-1-1626)
2.- Giai Ñoaïn Caáu Taïo Caâu.
a.- Söï ñoùng goùp cuûa Gasparo d’Amiral
Giai ñoaïn keá tieáp ñöôïc coi nhö khôûi söï töø naêm 1632 vôùi nhöõng phieân aâm cuûa Gasparo d’Amiral, trong giai ñoaïn naày, chuùng ta thaáy vai troø ñoùng goùp cho söï hình thaønh chöõ Quoác ngöõ cuûa Gasparo d’ Amiral raát quan troïng, oâng phieân aâm coù phöông phaùp. Taøi lieäu daãn sau ñaây cho chuùng ta thaáy roõ Ñaéc Loä ñaõ theo phöông phaùp cuûa oâng ñeå phieân aâm tröôùc khi döïa vaøo quyeån töï ñieån Boà Ñaøo Nha - Annam cuõng cuûa oâng, ñeå Ñaéc Loä soaïn quyeån töï vò ‘’An Nam - Boà Ñaøo Nha - La Tinh ‘’
Ñeå hieåu roõ ñieàu chuùng toâi vöøa ñeà caäp tôùi, khoâng gì hôn laø chuùng ta nhìn laïi cuoäc ñôøi vaø veát ñi cuûa hoï, chuùng ta seõ thaáy aûnh höôûng cuûa Gasparo d’ Amiral ñoái vôùi Ñaéc Loä.
Gasparo d’ Amiral sinh naêm 1592 taïi Boà Ñaøo Nha, gia nhaäp Doøng Teân ngaøy 1-7-1608, oâng ñaõ laøm giaùo sö daïy La vaên, Trieát hoïc, Thaàn Hoïc taïi caùc hoïc vieän vaø ñaïi hoïc Evora, Braga, Coinbra ôû Boà Ñaøo Nha.
Naêm 1623, Gasparo d’Amiral ñeán AÙo Moân, vaøo thaùng 10 naêm 1926, oâng cuøng vôùi Thaày Paulus Saito (1577-1633 ngöôøi Nhaät) ñeán Ñaøng Ngoaøi cho ñeán thaùng 5 naêm 1630 caû hai cuøng vôùi Linh muïc Ñaéc Loä vaø Pedro Marques veà AÙo Moân. Ngaøy 18-2-1631 Gasparo cuøng 3 Linh muïc khaùc laø Andreù Palmeiro, Antonio de Fontes vaø Antonio F. Cardim töø AÙo Moân ñaùp taøu Boà Ñaøo Nha ñeán cöûa Baïng (Thanh Hoùa) vaø ñeán ngaøy 15-3-1631, caùc Linh muïc naày môùi ñeán Keû Chôï (Thaêng Long).
Sau ñoù Linh muïc Palmeiro vaø Fontes trôû veà AÙo Moân coøn Amiral vaø Cardim ôû laïi tieáp tuïc coâng cuoäc truyeàn giaùo taïi Ñaøng Ngoaøi. Naêm 1638, Linh muïc Amiral ñöôïc goïi veà giöõ chöùc Vieän Tröôûng Vieän thaàn hoïc taïi AÙo Moân, nhö vaäy oâng ñaõ ôû Ñaøng Ngoaøi ñöôïc 7 naêm.
Ñeán naêm 1641, oâng ñöôïc cöû laøm Phoù Giaùm Tænh Doøng Teân hai tænh Nhaät vaø Trung Hoa (goàm caùc nöôùc Nhaät, Vieät Nam, Laøo, Cam-pu-chia, Thaùi Lan vaø Trung Hoa - AÙo Moân, Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây). Naêm 1645, oâng ñaùp taøu töø AÙo Moân ñi Ñaøng Ngoaøi, khi taøu ñeán gaàn ñaûo Haûi Nam bò ñaém, do ñoù oâng bò cheát ñuoái vaøo ngaøy 23-12-1645.
Trong 7 naêm ôû Ñaøng Ngoaøi, Gasparo d’Amiral coøn ñeå laïi 2 taøi lieäu lieân quan ñeán chöõ Quoác Ngöõ. Taøi lieäu 1, oâng vieát baèng Boà vaên taïi Keû Chôï vaøo ngaøy 31-12-1632 nhan ñeà: ‘‘ Annua do reino de Annam do anno de 1632, pera o Pe Andreù Palmeiro de Compa de Jesu, Visitator das Provincias de Japan, e China ‘’ ( Baûng töôøng trình haøng naêm veà nöôùc An nam naêm 1632, göûi cha Andreù Palmeiro, Doøng Teân, giaùm saùt caùc tænh Nhaät vaø Trung Hoa). Taøi lieäu naày hieän löu tröû taïi vaên khoá Doøng Teân La Maõ, trong ñoù coù moät soá phieân aâm nhö sau:
Tun kim : Ñoâng Kinh, chæ cho xöù An Nam
Ñaøng tlaõo : Ñaøng Trong
Ñaøng ngoaøy : Ñaøng Ngoaøi
Ñaøng tleân : Ñaøng treân
Ouõ nghe : OÂng ngheø
nhaø thöôïng daøy: nhaø thöôïng ñaøi
nhaø ti, nhaø hieùn : nhaø ti, nhaø hieán
nhaø phuõ : nhaø phuû
nhaø huyeïn : nhaø huyeän
ouõ khôuõ : OÂng Khoång ( Khoång Phu Töû)
Ñöùc laoõ : Ñöùc Long; nieân hieäu Ñöùc Long (1629-1634)
Vónh Toä : Vónh Toä; nieân hieäu Vónh Toä (1620-1628)
Bua : Vua
Teá Kì ñaïo : Teá kyø ñaïo
Ñöùc vöông : Ñöùc Vöông
Chuùa ouõ : Chuùa OÂng ( töùc Trònh Traùng)
Chuùa tuõ, chuùa duõ, chuùa quaønh : Chuùa Tung (Trònh Vaân; Tung Quaän Coâng)
Chuùa Duõng (Trònh Khaûi; Duõng Quaän Coâng)
Chuùa Quyønh ( Trònh Leä; Quyønh quaän coâng)
Chuùa caû : Chuùa caû (Trònh Taïc, vaøo thôøi naày Ñaøng Ngoaøi coù 5 chuùa laø : Trònh Traùng, Trònh Taïc, Trònh Vaân, Trònh Khaûi, Trònh Leä maø chæ 2 chuùa coù quyeàn haønh maø thoâi)
Thanh ñoâ vöông : Thanh Ñoâ Vöông
Chuùa trieát : Chuùa Trieát (Trònh Tuøng)
Keû chôï : Keû Chôï (Thaêng Long)
yeâu nhaêu : yeâu nhau
ouõ phoâ maû lieâu : OÂng Phoø Maõ Lieâu (con reã Trònh Traùng)
Ñaøng Ngoaèy : Ñaøng Ngoaøi
Quaõng : Quaûng
Taøm ñaøng : Taøm Ñaøng
Beân ñouõ ña : Beân Ñoáng Ña
taøy : Taày
laèng boâuõ baøu : laøng Boâng Baàu
Coâ beät : Coâ Beät
Tri yeáu : Tri yeáu
keû haèii : keû haàu
aên döông huyeïn : An Döông huyeän
couõ thaèn : coâng thaønh
Thíc ca : Thích Ca ( Phaät)
Phoå loâ xaõ : Phoå loâ xaõ
Saõy uaõy : Saûi vaûi
Hoäy aên xaû : Hoäi An xaõ
huyeïn uònh laïy : huyeän Vónh Laïi
Thaài uaên Chaät : Thaày Vaên Chaät
laøng Keû tranh xuyeân : Laøng Keû Tranh Xuyeân
Keû traõng : Keû Trang
Saám phuùc xaû : Saám Phuùc xaõ
Nghyõa aên xaû : Nghóa An xaõ
huyeïn baïyc haëc : Huyeän Baïch Haïc
thaài phuø thuûi : Thaày phuø thuûy
Ouõ jaø nhaïc : OÂng giaø Nhaïc
Ouõ phu maõ kieâm : OÂng Phoø maõ Kieâm
baø : baø (?)
chuùa baøng : chuùa Baèng
thaên kheâ : Thanh Kheâ
haøng beø : haøng Beø
haøng buùt : haøng Buùt
cöõa nam : cöûa Nam
keû aên laüng : keû An laõng
haøng naám : haøng naém
ñinh haøng : Ñinh haøng
caøii ieàn : Caàu Yeân
haøng thuoõc : haøng thuoác
ouõ ñoâ ñoác haï : OÂng Ñoâ Ñoác Haï
Ouõ phuõ maõ nhaêm : OÂng Phoø maõ Nhaâm
Ouõ chöôõng höông : OÂng chöôûng Höông
Thaài : Thaày
ñöùc ouõ hoàe : Ñöùc oâng Hueà
thuyeøn thuõæ : thuyeàn thuûy
Quaõng lieït xaõ : Quaõng lieät xaõ
gioã : gioã
chaëp : chaïp
maê : ma
keõ uaïc : keû Vaïc
coã : coã
ouõ chöôõng queá : oâng chöôûng Queá
tình : tình
nhuõoän : nhuaän
thaùng : thaùng
coát boõyù : coát boùi
Keõ laêm huyeïn touõ sôn : keû Laâm, huyeän Toáng Sôn
Ngheä an : Ngheä An
Boá chính : Boá chính
thuaën hoáe : Thuaän Hoùa
huyeïn nghi xuon : huyeän Nghi Xuaân
huyeïn Thinh Chöông : huyeän Thanh Chöông
laøng caàii : laøng Caàu
nhaø nga : nhaø nga
ñaäii xaù : ñaäu xaù
vaøng may : Vaøng May
ñöùc baø sang phuù : ñöùc baø sang phuù
ouõ baø phuû : oâng baø phuû
keõ moäc : keû Moäc
keõ baøng : keû Baøng
an nam : An Nam
Taøi lieäu thöù hai cuõng soaïn baèng Boà vaên taïi keû Chôï ngaøy 25-3-1637, coù nhan ñeà: ‘‘ Relacam dos Catequista da Christamdade de Tumk e seu modo de proceder pera o Pe Manoel Dias, Vissitador de Jappaõo e China ‘’ (Töôøng thuaät veà caùc Thaày giaûng cuûa giaùo ñoaøn Ñaøng Ngoaøi vaø veà caùch thöùc tieán haønh cuûa hoï, göûi cha Manoel Dias, giaùm saùt Nhaät Baûn vaø Trung Hoa), taøi lieäu naày hieän löu tröû taïi Vaên Khoá Haøn Laâm Vieän Söû Hoïc Hoaøng Gia Madrid Boà Ñaøo Nha. Goàm coù moät soá phieân aâm sau ñaây :
Saõy : Saõi
ñöùc : ñöùc
Chuùa thanh ñoâ : Chuùa Thanh Ñoâ
thaày : thaày
ñònh : ñònh
nhin : Nhôn (teân)
Ngheä an : Ngheä an
laïy : laïy
tri : Tri (teân)
buøi : Buøi (teân)
Quang : Quaûng (teân)
thaùng : Thaéng (teân)
Couõ thaøn : Coâng Thaønh
Söôùng : Söôùng (teân)
ñaøng ngoaøi : Ñaøng Ngoaøi
giaø : Giaø (teân)
Voù : Voù (teân)
naân : Naân (teân)
loà : Loà (teân)
ñoâuû thaønh : Ñoâng thaønh (teân)
Keû chôï : Keû Chôï (teân)
Trong hai taøi lieäu naày, taøi lieäu thöù nhaát coù gaàn 400 chöõ phieân aâm, chöa ñöôïc thoáng nhaát caùch duøng maãu töï ghi aâm. Ví duï :
AÂm a ghi aê (Hoäi aên xaõ) hay ghi a (Ngheä an)
AÂm oø ghi oâ (ouõ phoâ maû lieâu) hay uõ (ouõ phuõ maû kieâm)
Coù moät soá aâm, phuï aâm, daáu gioïng khoâng nhö ngaøy nay :
Caùc aâm aâ ghi aê (haøng naám)
----------- eâ - e (huyeïn, hieùn)
----------- y - i (thaài)
----------- o - oõ (boõy)
--------- aâu - aêii (haàu)
Caùc phuï aâm : ng ghi uõ (ouõ)
----------------- ch - yc (baïyc)
Caùc daáu gioïng : ? ghi ~ (cöõa nam, phuõ)
------------------- ~ - ? (Saám phuù xaû, Nghyõa aên xaû)
Tuy nhieân Gasparo d’Amiral cuõng ghi ñöôïc caùc aâm nhö ngaøy nay :
a (ngheä an ) aê (haøng naém) aâ (thaài)
eâ ( ngheä) oâ (gioã) ô (chôï)
i (nghi xuoân) u (yeâu nhaêu) ö (thöông, vöông)
Coù ñuû daáu gioïng:
khoâng daáu (nam, ñoâ)
‘ (Thíc ca)
` (thaài phuø thuõi)
? (chuùa caû)
~ (gioã)
. (vónh toä)
Taøi lieäu thöù hai vieát sau 5 naêm, moät soá chöõ vieát ngaøy nay gioáng y nhö vaäy: ñöùc, chuùa thanh ñoâ, thaày, Ngheä an, laïy, ñònh ... Do ñoù chuùng ta thaáy Gasparo d’Amiral ghi aâm tieán boä hôn caùc giaùo só khaùc, ñoù cuõng laø ñieàu dó nhieân bôûi vì töø taøi lieäu cuûa Jaõo Roiz hay Gaspar Luis vieát töø naêm 1621, ñeán taøi lieäu thöù nhaát cuûa Gasparo d’Amiral coù khoaûng caùch bieät treân 10 naêm.
b.- Söï ñoùng goùp cuûa Linh muïc Ñaéc Loä.
Linh muïc Ñaéc Loä (Alexandre de Rhodes), ngöôøi ñöôïc Phaùp ñeà cao ñaõ saùng cheá ra chöõ Quoác Ngöõ, mang laïi söï khai hoùa cho daân toäc Vieät Nam, vôùi chieâu baøi naày ñeå che ñaäy haønh ñoäng thöïc daân, xaâm chieám laõnh thoå vaø cai trò haø khaéc daân toäc chuùng ta. Ñeå hieåu roõ vaán ñeà naày, chuùng ta caàn löôùt qua tieåu söû vaø haønh trình truyeàn giaùo cuûa Ñaéc Loä.
Ñaéc Loä sinh ngaøy 15-3-1591 taïi Comtat Venaissin, tænh Avignon, mieàn Nam nöôùc Phaùp, toå tieân oâng goác Do Thaùi. Toå phuï cuûa oâng ñaõ di cö töø Taây Ban Nha sang Avignon vaøo giöõa theá kyû XVI, thaân sinh oâng laø Benadin II de Rhodes, ñöôïc lieät vaøo haøng thaân haøo, nhaân só trong vuøng.
Ñaéc Loä gia nhaäp Doøng Teân ôû La Maõ ngaøy 14-4-1612, hoïc taäp chuyeân veà thaàn hoïc vaø toaùn hoïc taïi hoïc vieän Saint Andreù du Quirinal, thuï phong linh muïc taïi La Maõ naêm 1618. Cuõng trong naêm naày, oâng ñöôïc pheùp sang Ñoâng Nam AÙ truyeàn giaùo, oâng ñeán Lisbonne thuû ñoâ Boà Ñaøo Nha, roài töø ñaây ñaùp taøu ñi AÙo Moân ngaøy 04-4-1619, vì coù gheù qua Goa (AÁn Ñoä) neân oâng ñeán AÙo Moân ngaøy 29-5-1623, oâng ñaët chaân leân Vieät Nam laàn ñaàu tieân vaøo thaùng 12 naêm 1624 taïi Ñaø Naúng, cuøng vôùi caùc linh muïc Gabriel de Mattos vaø moät giaùo só Nhaät.
Ñaéc Loä ñeán cô sôû truyeàn giaùo Thanh Chieâm thuoäc Quaûng Nam Dinh, nôi ñaây coù Linh muïc Francisco de Pina (sinh naêm 1585 taïi Boà Ñaøo Nha, ñeán Ñaøng Trong naêm 1617 vaø cheát ñuoái ôû Quaûng Nam naêm 1625) vaø Antonio de Fontes (ñeán Ñaøng Trong thaùng 12 naêm 1624), taïi ñaây Ñaéc Loä hoïc tieáng Vieät vôùi Francisco de Pina, thaùng 7 naêm 1626 oâng rôøi Ñaøng Trong veà AÙo Moân, ngaøy 19-3-1627, oâng cuøng vôùi Linh muïc Pierre Marquez ñeán cuûa Bang ( Thanh Hoùa), ôû ñaây, hai oâng coù yeát kieán Trònh Traùng, roài sau ñoù theo chuùa Trònh ra Thaêng Long, thôøi gian naày hai Linh muïc laäp giaùo ñoaøn Ñaøng Ngoaøi, thaùng 5 naêm 1630, chuùa Trònh caám ñaïo, truïc xuaát caùc giaùo só, Ñaéc Loä trôû veà AÙo Moân.
Töø naêm 1630 ñeán naêm 1640, Ñaéc Loä daïy thaàn hoïc ôû hoïc vieän thaàn hoïc AÙo Moân. naêm 1640, oâng ñöôïc cöû ñeán Ñaøng Trong laøm Beà Treân, thay theá Linh muïc Buzomi vöøa töø traàn taïi Quaûng Nam Dinh, oâng ôû ñaây cho ñeán ngaøy 3-7-1645, bò baét buoäc phaûi rôøi cô sôû truyeàn giaùo Thanh Chieâm, theo leänh cuûa quan Cai boä aùp duïng aùn truïc xuaát caùc giaùo só cuûa chuùa Nguyeãn. Keå töø ñoù, oâng rôøi haún nöôùc Vieät Nam, trôû laïi AÙo Moân oâng daïy tieáng Vieät ôû Hoïc vieän Thaàn Hoïc, ngaøy 20-12 naêm 1645 oâng ñaùp taøu töø AÙo Moân ñi AÂu Chaâu, nhaèm muïc ñích vaän ñoäng thaønh laäp haøng giaùo phaåm Vieät Nam.
Ngaøy 16-11-1654,Toaø thaùnh La Maõ cöû Ñaéc Loä laøm Beà Treân cuûa phaùi ñoaøn truyeàn giaùo ôû Ba Tö. Ñaàu thaùng 11-1655, oâng ñaùp taøu töø Marseille ñi Ispaham thuû ñoâ Ba Tö, vaø taïi ñaây oâng ñaõ truùt hôi thôû cuoái cuøng vaøo ngaøy 5 thaùng 11 naêm 1660.
Giai ñoaïn tröôùc, giaùo só Ñaéc Loä coù ñeå laïi 3 taøi lieäu veà chöõ Quoác Ngöõ vaøo naêm 1625 vaø 1631 ñaõ daãn ôû treân vaø giai ñoaïn sau naày, oâng cuõng ñeå laïi 3 taøi lieäu khaùc vieát vaøo caùc naêm 1636, 1644, 1647.
Taøi lieäu naêm 1634, vieát tay coù nhan ñeà: ‘‘ Tunchinenois Historiae libri duo quorum altero status temporalis hujus Regni, altero mirabiles evangelicae praedications progressus refuruntur. Coeptae per Patres Societatis Jesu, ab Anno 1627 ad Annum 1636 ‘’ ( Lòch söû Ñaøng Ngoaøi vaø nhöõng böôùc tieán trieån lôùn lao maø phuùc aâm rao giaûng ñaõ laøm ôû nöôùc naày ñeå caûi hoùa löông daân, töø naêm 1627 ñeán naêm 1636) Baûn naày ghi baèng La vaên goàm 2 quyeån, löu tröû taïi Vaên khoá Doøng Teân ôû La Maõ.
Caùc chöõ phieân aâm trong quyeån moät.
Tung : Ñoâng
kin : kinh
Annam : An Nam
Ai nam : Haûi Nam
Chuùacanh : Chuùa Canh
Che ce : keû Chôï (Thaêng Long)
Chuùa baøng : Chuùa Baøng (ñuùng ra laø Bình; Bình An Vöông Trònh Tuøng)
Chuùa oõu : Chuùa oâng
Chuùa thanh ñoâ : Chuùa Thanh Ñoâ ( Thanh Ñoâ Vöông Trònh Traùng)
uuan : vöông
min : minh
baùt min : baát minh
thuam : thuaän
uan : vaên
uu : vuõ
gna ti : nhaø ti
gna hien : nhaø hieán
Cai phu : cai phuû
Cai huyen : cai huyeän
Bua ; vua
den : ñeàn
sin do : sinh ñoà
huan cong : höông coáng
tin si : tieán só
tam iau : tam giaùo
daïu nhu : ñaïo nhu (nho)
daïu thíc ; ñaïo thích
Thicca, Thic ca, Thiccaû : Thích ca
Sai : Saõi
sai ca : Saõi caû
lautu : Laõo töû
Gioâ : gioã
Cu hoàn : Coâ hoàn
ba hon : ba hoàn
Chin via : Chín vía
dum : Ñoàng (teân)
Caùc chöõ phieân aâm trong quyeån hai
Cöûa bang : Cöûa Baïng (Thanh Hoùa)
Phaït : Phaät
buït : Buït
dang : Ñaøng
ciiia ouõ : chuùa oâng
ciiia ban uuan : chuùa Baèng vöông
ciii sai : chuùa Saõi
ciii canh : chuùa canh
thinh hoa : Thanh Hoùa
thai : thaày
sai vai : Saõi Vaõi
Che vich : keû vích (cöûa Vích, cöûa soâng ôû phía Baéc Thanh Hoùa)
Che no : Keû Noä
Gne an : Ngheä An
bochin : boá chính
Rum : Rum
kiemthuong : Kieâm Thöôïng
Phuchen : Phuïc chaân
caø : Caø
caõ : caû
caù : caù
tleõ : treû
tle : tre
Taøi lieäu naêm 1644, Ñaéc Loä vieát baèng Boà vaên taïi Thanh Chieâm, nhan ñeà: ‘‘ Relacaõo do glorioso Martirio de Andre Cathequista Protomartir de Cochinchiana alanceado, e degolado em Cachaõo no 26 de Julho de 1644 Tendo de Idade dezanove annos ‘’ ( Töôøng thuaät cuoäc töû ñaïo vinh hieån cuûa Thaày giaûng An-Reâ, vò töû ñaïo tieân khôûi ôû Ñaøng Trong, ñaõ bò ñaâm cheùm taïi keû Chaøm ngaøy 26-7-1644, töû ñaïo luùc 19 tuoåi), taøi lieäu naày coù nhöõng chöõ phieân aâm vaø caâu phieân aâm :
Ounghebo, Ouõnghebo : OÂng Ngheø Boä
Giuõ nghóa cuõ d chuùa Jesu cho den het hoy, cho den blon doy : Giöõ nghó cuøng ñöùc chuùa Jesu cho ñeán heát hôi, cho ñeán troïn ñôøi.
Taøi lieäu naêm 1647, Ñaéc Loä vieát baèng La vaên taïi Macassar ngaøy 4-6-1647 coù nhan ñeà : ‘’ Alexandre Rhodes eø Societate jesu terra marique deceõ annoruõ Itinerarium ‘’ ( Cuoäc haønh trình möôøi naêm treân boä, döôùi bieån cuûa Ñaéc Loä thuoäc Doøng Teân), taøi lieäu naày coù caùc phieân aâm nhö sau:
Ciam : Chaøm
Ranran : Ran ran
Keù han : Keû Haøn
On ghe bo : OÂng ngheø Boä
ke cham : keû Chaøm
halam : Haø Lan
Cai tlam, Caitlam : Caùt Laâm
ben da : Beán ñaù
Qui nhin : Qui Nhôn
Nam binh : Nam Bình
Bao bom : Baàu vom
Quan Ghia : Quaûng Nghóa
Nuoc man : Nöôùc Maën
bau beo : Baàu Beøo (?)
liem cum ; Lieâm coâng
Quanghia : Quaûng Nghóa
Baubom : Baàu Vom
bochinh : Boá chính
Ouõ ghe bo : OÂng ngheø Boä
Sau khi ñoái chieáu tieåu söû cuûa Gasparo d’ Amiral vaø Ñaéc Loä cuøng caùc taøi lieäu phieân aâm nhö treân, chuùng ta coù nhaän ñònh sau :
1) Linh muïc Gasparo d’ Amiral phieân aâm coù töï daïng gaàn vôùi chöõ Vieät chuùng ta vieát ngaøy nay, hôn laø caùc phieân aâm cuûa Ñaéc Loä, thöû so saùnh :
Taøi lieäu Gasparo d’ Amiral 1632 : Taøi lieäu Ñaéc Loä 1636
----------------- Thanh ñoâ vöông -------- thanh ñoâ
----------------- Nhaø ti --------------------- gna ti
----------------- Nhaø hieùn ----------------- gna hien
----------------- Ngheä aên, ngheä an ------ Gne an
----------------- Boá chính ----------------- bochin
2) Gasparo d’ Amiral phaân bieät ñöôïc moät soá daáu gioïng nhö ñaõ vaïch ra ôû phaàn tröôùc, trong khi Ñaéc Loä laïi ít duøng daáu gioïng.
3) Ngay trong caùch phieân aâm cuûa Ñaéc Loä, taøi lieäu sau phieân aâm keùm hôn taøi lieäu tröôùc. Traùi laïi, Gasparo d’ Amiral phieân aâm taøi lieäu naêm 1637 khaù hôn taøi lieäu naêm 1632.
Naêm 1632, baûng töôøng trình cuûa Gasparo d’ Amiral göûi cho Linh muïc Andreù Palmeiro, giaùm saùt caùc tænh Nhaät, trung Hoa luùc ñoù Ñaéc Loä cuõng ôû taïi AÙo Moân (1630-1640), laø ngöôøi tha thieát vôùi caùc giaùo ñoaøn truyeàn giaùo taïi Vieät Nam, chaéc chaén Ñaéc Loä coù xem qua baûng töôøng trình naày.
Töø naêm 1638-1645 Gasparo d’ Amiral ôû taïi AÙo Moân, nhö vaäy hoï ñaõ coù thôøi gian ôû beân nhau 2 naêm 1638-1640, roài thaùng 7 naêm 1645 ñeán 20-12-1645 Ñaéc Loä töø Vieät Nam trôû laïi Vieän Thaàn Hoïc AÙo Moân, phuï traùch daïy tieáng Vieät, coøn Gasparo d’ Amiral ñaõ soaïn quyeån Töï vöïng Vieät La, nhö vaäy caû hai coù theâm thôøi gian ôû beân caïnh nhau, laïi cuøng hoaït ñoäng chung boä moân tieáng Vieät, ñieàu ñoù cho ta thaáy chaéc chaén Ñaéc Loä coù chòu aûnh höôûng cuûa Gasparo d’ Amiral veà laõnh vöïc tieáng Vieät.
Taøi lieäu Ñaéc Loä vieát naêm 1647 taïi Macassar, chöùng toû raèng sau khi oâng rôøi Vieät Nam ngaøy 20-12-1645, oâng vaãn chöa coù ñöôïc moät heä thoáng phieân aâm vöõng chaéc vaø gaàn guûi vôùi chöõ Quoác ngöõ ngaøy nay.
c.- Söï ñoùng goùp cuûa Linh muïc Antonio Barbosa
Antonio sanh naêm 1594 taïi ville de Arrifana de Sonza, Boà Ñaøo Nha, gia nhaäp Doøng Teân vaøo ngaøy 13-3-1624. Naêm 1629, oâng ñöôïc cöû ñeán truyeàn giaùo ôû Ñaøng Trong vaø ñeán thaùng 4 naêm 1636, oâng coù ñeán Ñaøng Ngoaøi truyeàn giaùo. Cho ñeán thaùng 5 naêm 1642, vì lyù do söùc khoûe, oâng phaûi trôû veà AÙo Moân tònh döôõng. Cuõng do tình traïng söùc khoûe khoâng toát neân sau moät thôøi gian tònh döôõng, oâng rôøi AÙo Moân ñi Goa vaø oâng ñaõ töø traàn treân ñöôøng ñeán Goa naêm 1647.
Maëc duø ngaøy nay Antonio khoâng coù ñeå laïi taøi lieäu Quoác ngöõ naøo, nhöng Ñaéc Loä ñaõ cho bieát : ‘‘ Toâi lôïi duïng coâng vieäc cuûa caùc giaùo só khaùc cuõng thuoäc Doøng Teân, nhaát laø cuûa Gasparo d’ Amiral vaø Antonio Barbosa. Caû hai oâng naày, moãi oâng ñeàu laøm moät cuoán töï ñieån. OÂng Gasparo d’ Amiral laøm cuoán Annamiticum - Lusitanium; oâng Antonia Barbosa laøm cuoán Lusitanum - Annamiticum. Nhöng tieác raèng caû hai oâng ñeàu cheát sôùm. Toâi lôïi duïng coâng vieäc cuûa caû hai oâng vieát ra cuoán töï ñieån môùi, coù chua theâm tieáng La tinh, muïc ñích ñeå giuùp ngöôøi baûn xöù hoïc tieáng La tinh theo leänh cuûa caùc ñöùc hoàng y.’’ ( 4 )
d.- Söï ñoùng goùp cuûa ngöôøi Vieät
Duø sao, khôûi thuûy chöõ Quoác ngöõ hình thaønh cuõng naèm trong muïc ñích chaùnh laø phöông tieän truyeàn giaùo cho caùc giaùo só thuoäc Doøng Teân ôû Vieät Nam. Beân caïnh caùc giaùo só, giaùo daân Vieät Nam thôøi ñoù khoâng nhieàu thì ít cuõng coù ñoùng goùp trong luùc hai linh muïc Gasparo vaø Antonio soaïn hai quyeån töï ñieån cuûa hoï, ñieàu ñoù tuy khoâng coù chöùng cöù, nhöng theo suy luaän hôïp lyù, cho pheùp chuùng ta tin nhö vaäy.
Ngoaøi ra trong thôøi kyø naày coøn coù taøi lieäu cuûa 14 giaùo daân Vieät Nam ghi baèng chöõ Quoác ngöõ, veà vieäc hoï xaùc nhaän taùn ñoàng yù nghóa moâ thöùc röûa toäi, do 31 linh muïc Doøng Teân thaûo luaän ôû Vieän Thaàn Hoïc taïi AÙo Moân naêm 1645
Taøi lieäu naày laø moät baûn La vaên do caùc linh muïc Doøng Teân soaïn, ñeå traû lôøi cho Linh muïc Sebastiaõo de Jonaya, nhan ñeà: ‘‘ Cirra formam Baptismi Annamico Idiomate prolatam’’ ( Chung quanh moâ thöùc röûa toäi baèng thoå ngöõ An Nam). Phaàn chöõ Quoác ngöõ cuûa 14 giaùo daân Vieät Nam ghi nhö sau:
‘’ Nhin danh Cha uaø con uaø Su-phi-ri-to-sang-to í naøi An-nam caùc boûn ñaïo thì tin raøng ra ba danh ví baøng muoán í laøm moät thì phaûi noùi nhin nhít danh cha etc.- toây laø Giu aõo caâi traâm cuõ nghi baäi - toây laø An re Sen cuõ nghi baäi - toây laø Ben toø vaãn trieàn cuõ nghi baäi - toây laø Phe ro uaãn nhit cuõ nghi baäi - toây laø An jo uaãn taõu cuõ nghi baäi - toây laø Gi-ro-ni-mo cuõ nghi baäi - toây laø I-na soâ cuõ nghi baäi - toây laø tho-me cuõ nghi baäi - toây laø Gi-le cuõ nghi baäi - toây laø lu-i-si cuõ nghi baäi - toây laø Phi-lip cuõ nghi baäi - toây laø Do-minh cuõ nghi baäi - toây laø An-ton cuõ nghi baäi - toây laø Giu aõo cuõ nghi baäi ‘’ ( nhaân danh Cha vaø con vaø Su-phi-ri-to Sang-to Spirito Santo yù naày An nam caùc boån ñaïo thì tin raèng ra ba danh. Ví raèng muoán yù laøm moäy thì phaûi noùi : nhaân danh Cha vaân vaân. Toâi laø Giu an Cai (?) Traâm cuõng nghó vaäy - Toâi laø An reâ Sen cuõng nghó vaäy - Toâi laø Ben toâ Vaên Trieàu cuõng nghó vaäy - Toâi laø Pheâ roâ Vaên Nhaát cuõng nghó vaäy - Toâi laø An gio Vaên Tang cuõng nghó vaäy - Toâi laø Gi-roâ-i-moâ cuõng nghó vaäy - Toâi laø Gi le cuõng nghó vaäy - Toâi laø lu-i-si cuõng nghó vaäy - Toâi laø Phi líp cuõng nghó vaäy - Toâi laø Ñoâ Minh cuõng nghó vaäy - Toâi laø An ton cuõng nghó vaäy - Toâi laø Giu an cuõng nghó vaäy).
Nhö theá, chuùng ta thaáy roõ ñaây laø moät baûn vaên Quoác ngöõ cuûa 14 ngöôøi Vieät Nam xaùc nhaän moâ thöùc röûa toäi naêm 1645 cuûa caùc linh muïc Doøng Teân vaø ñaây laø taøi lieäu cho chuùng ta thaáy söï ñoùng goùp cuûa ngöôøi Vieät Nam trong tieán trình hình thaønh chöõ Quoác ngöõ.
Qua so saùnh, chuùng ta coù theå thaáy raèng chöõ Quoác ngöõ naêm 1645 chæ gioáng chöõ vieát ngaøy nay khoaûng 45%, vaø thôøi kyø saùng taïo chöõ Quoác ngöõ khôûi ñaàu töø naêm 1621 ñeán ñaây ñaõ chaám döùt, ñeå chuyeån sang thôøi kyø keá tieáp.
Töôûng cuõng neân nhaéc laïi, töø khi khôûi ñaàu phieân aâm cho ñeán khi hình thaønh chöõ Quoác ngöõ, khoâng phaûi laø söï ngaãu nhieân, bôûi vì giaùo ñoaøn truyeàn giaùo Doøng Teân tröôùc ñoù ñaõ hoaøn taát vieäc vieäc La tinh hoùa chöõ Nhaät, ñeå truyeàn giaùo taïi Nhaät Baûn. Nhaät Baûn cuõng nhö Vieät Nam ta, thuôû ñoù moãi nöôùc ñeàu coù chöõ Quoác ngöõ bieán cheá töø chöõ Haùn, nöôùc ta goïi laø chöõ NOÂM, muoán bieát chöõ Noâm, ñoøi hoûi ngöôøi ta phaûi am töôøng chöõ Haùn, chöõ Haùn voán ñaõ khoù hoïc roài thì chöõ Noâm laïi caøng khoù hôn, chính vì theá maø caùc linh muïc ñaõ La tinh hoùa chöõ vieát cuûa Nhaät cuõng nhö Vieät Nam, ñeå cho coâng vieäc truyeàn giaùo cuûa hoï ñöôïc deã daøng hôn.

*
II. Thôøi Kyø Xaây Döïng

1. Khaùi Quaùt.
Theo tieán trình hình thaønh chöõ Quoác ngöõ, cho ñeán khi quyeån Dictionarium Annamaticum Lusitinum et Latinum cuûa Alexandre de Rhodes ñöôïc in taïi La Maõ naêm 1651, chöõ Quoác ngöõ ñaõ böôùc sang giai ñoaïn môùi. Giai ñoaïn naày baét ñaàu töø coâng trình cuûa hai Linh muïc Antonio Barbosa vaø Gasparo d’ Amiral khi hai oâng bieân soaïn Dictionarium Lusitanum - Annamaticum vaø Annamiticum - Lusitanum nhöng caû hai quyeån naày ngaøy nay chöa ñöôïc khaùm phaù.
Caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng hai quyeån töï ñieån vöøa keå, coù theå ñaõ bò thaát laïc do caùc cuoäc di chuyeån vaên khoá Doøng Teân töø AÙo Moân qua Manila khoaûng naêm 1759-1760, vaø sau ñoù nhaø caàm quyeàn Taây Ban Nha tòch thu caùc taøi lieäu ôû vaên khoá Doøng Teân taïi Manila vaøo khoaûng naêm 1770 ñem veà Madrid, neân ngaøy nay khoâng tìm thaáy veát tích 2 quyeån töï ñieån naày ôû AÙo Moân, Manila vaø ôû Madrid cuõng khoâng tìm thaáy chuùng.
Linh muïc Thanh Laõng coù cho bieát taïi Toøa Thaùnh La Maõ hieän coù 2 cuoán töï ñieån do Linh muïc Philippheù Bænh sao luïc, khoâng ñeà teân taùc giaû, ñoù laø quyeån : Dictionarium Annamiticum - Lusitanum kyù hieäu Borg Touch 23 daày 288 trang vaø Dictionarium Lusitanum - Annamiticum kyù hieäu Touch 23 daày 324 trang.
Philippheù Rosario Bænh sanh taïi Haûi Döông naêm 1759, vaøo chuûng vieän naêm 1775. Ñöôïc phong Thaày Caû sau khi maõn khoùa hoïc.
Ngaøy 20-6-1796, oâng ñeán Lisbonne thuû ñoâ Boà Ñaøo Nha, taïi ñaây oâng theo doõi tình hình giaùo hoäi vaø saùng taùc goàm 23 taùc phaåm goàm Boà vaên, La Tinh, Noâm vaø Quoác ngöõ, trong soá aáy coù taùc phaåm ‘‘ Truyeän An-nam Ñaøng ngoaøi chí Ñaøng traõo ‘’. OÂng maát taïi Lisbonne naêm 1832.
Caên cöù vaøo coâng trình cuûa Philippheù Bænh, vaøo nhöõng ñieàu cuûa Linh muïc Thanh Laõng cho bieát, chuùng ta coù theå ñi ñeán keát luaän laø quyeån Dictionarium Annamiticum - Lusitanum cuûa Gasparo d’ Amiral vaø Dictionarium Lusitanium - Annamiticum cuûa Antonio Barbosa ñeàu coù ôû taïi Lisbonne nôi maø Philippheù Bænh ñaõ ôû vaø laøm vieäc, neân oâng ñaõ sao cheùp laïi quyeån töï ñieån, noù cuõng chöùng toû raèng Linh muïc Ñaéc Loä ñaõ mang 2 quyeån saùch treân töø AÙo Moân veà AÂu chaâu, coù leõ tröôùc tieân oâng ñònh in 2 quyeån töï ñieån naày, veà sau oâng ñaõ döïa vaøo ñoù soaïn vaø in ra quyeån Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum, neân 2 quyeån töï ñieån kia khoâng caàn thieát phaûi in nöõa.
Choïn naêm 1651 laø naêm ñaùnh daáu söï hoaøn taát coâng trình ñieån cheá chöõ Quoác ngöõ, nhaèm muïc ñích laøm phöông tieän truyeàn giaùo cuûa caùc giaùo só Taây Phöông, bôûi vì chaúng nhöõng quyeån töï ñieån Dictionarium Annamiticum Lusitinum et Latinum ñöôïc in maø coøn coù quyeån ‘‘ Catheùchismus ‘’ (Pheùp giaûng taùm ngaøy), cuõng ñöôïc in trong naêm naày.
2. Thôøi kyø soaïn thaûo quyeån töï ñieån An Nam - Boà Ñaøo Nha - LaTinh
Cho ñeán nay, chöa coù taøi lieäu naøo coâng boá thôøi gian vaø ñòa ñieåm Ñaéc Loä ñaõ soaïn quyeån Dictionarium Annamiticum Lusitinum et Latinum. Theo ñoaïn vaên trích dòch ôû treân, chuùng ta bieát raèng Ñaéc Loä soaïn quyeån töï ñieån naày döïa vaøo coâng trình hai quyeån töï ñieån cuûa Gasparo d’ Amiral vaø Antonio Barbosa.
Nhöng coâng trình cuûa 2 linh muïc naày khoâng ñöôïc in ra, chöa tìm thaáy baûn goác, cuõng chöa tìm thaáy taøi lieäu naøo cho bieát thôøi gian bieân soaïn hay hoaøn taát cuûa chuùng, ñeå töø ñoù coù theå giuùp chuùng ta xaùc ñònh thôøi gian Linh muïc Ñaéc Loä soaïn quyeån töï ñieån cuûa oâng. Ñaët ra vaán ñeà naày ñeå xaùc nhaän thôøi ñieåm, trong nhöõng giai ñoaïn cuûa tieán trình hình thaønh chöõ Quoác ngöõ.
Theo veát chaân cuûa Ñaéc Loä, chuùng ta bieát oâng coù theå soaïn quyeån töï ñieån, trong khoaûng naêm 1630-1640 laø thôøi gian oâng daïy thaàn hoïc ôû Hoïc vieän thaàn hoïc taïi AÙo Moân. Nhöng maø thôøi gian naày khoâng chaéc Linh muïc Antonio Barbosa ñaõ soaïn xong quyeån Töï ñieån Boà Ñaøo Nha - An Nam, vì thôøi gian 1620-1642 oâng ñang truyeàn giaùo Ñaøng Trong roài Ñaøng Ngoaøi, thôøi gian naày Linh muïc Antonio hoïc hoûi tieáng Vieät, vaø töø naêm 1642 ñeán naêm 1647 oâng coù ôû AÙo Moân ñeå döôõng beänh, coù leõ thôøi gian naày Linh muïc Antonio ñaõ bieân soaïn vaø hoaøn taát quyeån töï ñieån cuûa mình tröôùc thaùng 12 naêm 1645.
Coøn Linh muïc Gasparo d’Amiral sau thôøi gian ôû Ñaøng Ngoaøi 7 naêm, töø naêm 1638-1645 oâng ôû taïi AÙo Moân giöõ chöùc Vieän tröôûng Vieän thaàn hoïc kieâm Phoù Giaùm Tænh Nhaät vaø Trung Hoa, chaéc chaén thôøi gian naày oâng ñaõ phoái hôïp vôùi Linh muïc Antonio Barbosa ñeå bieân soaïn vaø hoaøn taát quyeån töï ñieån An Nam - Boà Ñaøo Nha.
Toùm laïi caùc quyeån töï ñieån An Nam Boà Ñaøo Nha vaø Boà Ñaøo Nha An Nam ñöôïc soaïn trong khoaûng 1638-1645. Vì naêm 1645, Linh muïc Gasparo bò ñaém taøu cheát ñuoái vaø tröôùc ñoù ít hoâm, Linh muïc Ñaéc Loä ñaõ rôøi AÙo Moân trôû veà AÂu Chaâu, chuùng ta laïi bieát theâm raèng, thôøi gian töø 3-7-1645 ñeán 20-12-1645 laø thôøi gian caû 3 linh muïc Ñaéc Loä, Gasparo d’ Amiral vaø Antonio Barbosa ñeàu coù maët taïi Thaàn Hoïc Vieän ôû AÙo Moân, chaéc chaén hoï ñaõ coù quyeát ñònh giao cho Ñaéc Loä mang 2 quyeån töï ñieån cuûa hoï veà nhaø in cuûa Boä Truyeàn giaùo ôû La Maõ ñeå in, cho neân ngaøy nay baûn goác 2 quyeån töï ñieån treân khoâng tìm thaáy ôû AÙo Moân, Manilia hay Taây Ban Nha.
Linh muïc Ñaéc Loä rôøi AÙo Moân ngaøy 20-12-1645, vaø ñeán La Maõ ngaøy 27-6-1649, coù leõ thôøi gian naày oâng baét ñaàu soaïn quyeån Töï ñieån An Nam - Boà Ñaøo Nha - La Tinh, nhaèm muïc ñích ñeå cho caùc Linh muïc truyeàn giaùo ôû Vieät Nam ñöôïc deã daøng hôn. YÙ aáy ñaõ ñöôïc caùc Hoàng y chaáp thuaän nhö oâng ñaõ ghi ôû baøi töïa quyeån Töï ñieån.
Vaäy thôøi ñieåm Ñaéc Loä soaïn quyeån Dictionarium Annamaticum Lusitinum et Latinum laø khoaûng naêm 1645- 1649, vaø ngaøy 5-2-1651 quyeån naày ñöôïc Linh muïc F. Piccolomineus Beà Treân Caû Doøng Teân cho pheùp xuaát baûn. Vaø sau ñoù quyeån Catheùchismus ñöôïc soaïn trong khoaûng naêm 1649 - 1651, cuoán naày ñöôïc Linh muïc L. M. Gosswinus Nickel quyeàn Beà Treân Caû cho pheùp xuaát baûn ngaøy 8-7-1651, noù ñoùng vai troø quan troïng trong coâng cuoäc truyeàn giaùo, neân trong phieân hoïp caùc Hoàng Y vaø giaùo chuû ngaøy 2-10-1651 ñaõ quyeát ñònh ra leänh cho nhaø in cuûa Boä Truyeàn giaùo ngöng in caùc aán phaåm khaùc, ñeå nhanh choùng in cho xong quyeån Catheùchismus.
3. Noäi Dung Quyeån Dictionarium Annamaticum et Latinum
Quyeån saùch naày tröø lôøi töïa, noù ñöôïc chia thaønh ba phaàn chính:
a. Phaàn I. Linguae Annamaticae seu Tunchinensis brevis declaratio ( töùc laø phaàn Ngöõ Phaùp Vieät Nam ñöôïc soaïn baèng La vaên goàm 31 trang, chia thaønh 8 chöông:
Chöông I .- De literis et syllabis quibus hase lingue constat (chöõ vaø vaàn trong tieáng Vieät)
Chöông II.- De Accentibus et aliis signis in vocalibus daáu nhaán vaø caùc daáu)
Chöông III.- De Nominibus (Danh töø)
Chöông IV.- De Pronominibus (Ñaïi danh töø)
Chöông V.- De Aliis Pronominibus (caùc Ñaïi danh töø khaùc)
Chöông VI.- De Verbis (Doäng töø)
Chöông VII.- De Reliquis oratiomis indeclinabilibus (nhöõng phaàn baát bieán)
Chöông Choùt.- Pracepta quacdam ad syntaxim pertinentia (cuù phaùp)
b. Phaàn II. Dictionarium Annamiticum seu Tunchinense cum lusiatna, et latina declaratione.
Phaàn naày khoâng ñaùnh soá trang, chæ ñaùnh soá coät, moãi trang chia laøm 2 coät, coù taát caû 900 coät, nhöng töø maãu töï noï sang maãu töï kia thöôøng ñeå moät vaøi trang giaáy traéng. Chuùng ta cuõng neân chuù yù, maãu töï b (phuï aâm v ngaøy nay, vì coù töï daïng gaàn gioáng nhö maãu töï b, neân ñöôïc xeáp tieáp sau maãu töï b)
Moãi chöõ Vieät ñöôïc giaûi nghóa theo thöù töï chöõ Boà roài môùi ñeán chöõ La tinh.
c. Phaàn III. Index Latini sermonis.
Phaàn naày moãi trang chia laøm 2 coät, khoâng coù ghi soá trang vaø soá coät, nhöng coù taát caû 350 coät, töùc laø 175 trang. Trong moãi coät, taùc giaû lieät keâ caùc chöõ La tinh, beân caïnh moãi chöõ coù ghi soá coät cuûa chöõ La tinh aáy ôû Phaàn II. Nhö vaäy ngöôøi bieát chöõ La tinh seõ tra cöùu ñöôïc chöõ Vieät töông öùng.
Sau khi bieát khaùi quaùt veà quyeån töï ñieån naày, chuùng ta coù nhöõng nhaän ñònh sau ñaây :
* Coâng trình ñieån cheá Vieät ngöõ cuûa Ñaéc Loä chaúng nhöõng ñaõ heä thoáng hoùa phöông phaùp ghi aâm ngoân ngöõ Vieät Nam maø coøn laø moät taùc phaåm caên baûn, ñeå töø ñoù Vieät ngöõ ñöôïc hôïp lyù hoùa caùc aâm theå nhö ngaøy nay.
* Duø sao thì coâng trình cuûa Ñaéc Loä cuõng chæ nhaèm giuùp nhöõng ngöôøi bieát chöõ La tinh hay Boà Ñaøo Nha hoïc Vieät ngöõ, Ñaéc Loä khoâng coù coâng trình naøo nhaèm vaøo söï phoå bieán chöõ Quoác ngöõ naày cho ngöôøi Vieät, cuõng vì theá maø töø 1651 ñeán 1866, hôn 2 theá kyû chöõ Quoác ngöõ chæ ñöôïc phoå bieán giöõa caùc giaùo só vaø moät ít giaùo daân maø thoâi.
* Cho ñeán khi quyeån ‘’ Chuyeän Ñôøi Xöa ‘’ cuûa Tröông Vónh Kyù ra ñôøi naêm 1866, vaãn coøn ghi ôû lôøi Töïa ‘‘... cuøng laø coù yù cho ngöôøi ngoaïi quoác muoán hoïc tieáng An Nam, coi maø taäp hieåu cho quen. ‘’ Ñieàu naày ñuû chöùng toû chöõ Quoác ngöõ tröôùc ñoù, coù muïc ñích giuùp cho ngöôøi ngoaïi quoác hoïc tieáng Vieät.
* Ngaøy nay moät soá töï ñieån nhaèm muïc ñích giaûng giaûi, phaàn ñaàu cuûa töï ñieån coù phaàn toùm löôïc ngöõ phaùp, chaúng haïn nhö quyeån Anh Vieät, Vieät Anh Tieâu Chuaån Töï Ñieån cuûa Leâ Baù Koâng, söï trình baøy cuõng gioáng nhö hình thöùc trình baøy ôû phaàn ñaàu quyeån Töï ñieån Vieät - Boà - La cuûa Ñaéc Loä.
4. Caùc Taùc Phaåm Tieâu Bieåu Khaùc.
a. Quyeån Catheùchismus
Ngay trong naêm 1651, Quyeån Catheùchismus ( Pheùp Giaûng Taùm Ngaøy) laø moät baûn vaên chöõ Quoác ngöõ xöa nhaát coøn laïi ngaøy nay, noù cuõng laø baûn vaên ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán, ñaáy laø coâng trình cuûa Ñaéc Loä, tuy chæ nhaèm muïc ñích truyeàn giaùo, nhöng ngaøy nay noù ñaõ trôû thaønh moät chöùng lieäu quyù giaù ñeå xaùc ñònh moät baûn vaên hoaøn toaøn duøng Quoác ngöõ.
Catheùchismus laø moät quyeån saùch giaùo lyù, vieát cho ngöôøi giaûng daïy giaùo lyù duøng ñeå truyeàn giaùo. Moãi trang saùch chia laøm 2 coät, coät beân traùi laø chöõ la tinh vaø coät beân phaûi laø chöõ Quoác ngöõ. Saùch coù 319 trang, khoâng coù lôøi töïa.
Saùch khoâng chia töøng chöông, maø chia thaønh ngaøy hoïc, goàm coù 8 ngaøy, cho neân coøn ñöôïc goïi teân laø ‘’ Pheùp giaûng taùm ngaøy ‘’ , phaân chia nhö sau :
- Ngaøy thöù nhaát : Ñaïo thaùnh ñöùc Chuùa Trôøi.
- Ngaøy thöù hai : Ñöùc Chuùa Trôøi.
- Ngaøy thöù ba : Ñöùc thôï caû
- Ngaøy thöù tö : Nhöõng ñaïo vaïy
- Ngaøy thöù naêm : Moät ñöùc chuùa Trôøi ba ngoâi - Ñöùc chuùa Trôøi ra ñôøi cöùu theá.
- Ngaøy thöù saùu : Thaày thuoác caû.
- Ngaøy thöù baûy : Con chieân laønh.
- Ngaøy thöù taùm : Moät baäc thang leân Thieân ñaøng.
Saùch khoâng chia ra caùc tieåu muïc, trong khi sao luïc ñeå taùi baûn, Andreù Marillier döïa vaøo nguyeân taéc ñeå chia ra caùc tieåu muïc. Chaúng haïn nhö Ngaøy thöù tö : Nhöõng ñaïo vaïy :
* Con chaùu oâng Adam.
* OÂng Noe vaø luït caû
* Thaùp Babel
* Nöôùc ñaïi minh phaân ra nhieàu ñaïo vaïy
* Ñaïo buït : giaùo ngoaøi vaø giaùo trong
* Ñaïo laõo
* Ñaïo Nho : Vieäc thôø oâng Khoång.
* Nhöõng söï doái traù cuûa Thích Ca veà linh hoàn ta
* Nhöõng ñieàu laàm loãi trong vieäc thôø cuùng cha meï
* Linh hoàn ta chaúng hay cheát.
Quyeån Catheùchismus laø moät quyeån saùch Quoác ngöõ ñöôïc in ñaàu tieân vaøo naêm 1651, noù môû ñaàu cho coâng cuoäc truyeàn baù giaùo lyù Thieân chuùa giaùo baèng saùch Quoác ngöõ taïi Vieät Nam.
b. Caùc Taøi Lieäu Vieát Tay
Ngaøy nay taïi vaên khoá Doøng Teân ôû La Maõ coøn coù 2 taøi lieäu vieát tay cuûa 2 ngöôøi Vieät, ñoù laø Igesico Vaên Tín vaø Bento Thieän.
Taøi lieäu cuûa Igesico Vaên Tín laø moät laù thö vieát ngaøy 12-9-1659, khoâng ñeà nôi choán göûi, maø cuõng khoâng ghi teân ngöôøi nhaän, nhöng do nhöõng chi tieát trong thö, ngöôøi ta hieåu ñöôïc laø Vaên Tín vieát taïi keû Voù, göûi cho Linh muïc Marini luùc ñoù dang ôû La maõ. Noäi dung thö, ñaïi yù noùi veà caùc hoaït ñoäng truyeàn giaùo taïi keû Voù ( Ñaøng Ngoaøi), sau khi caùc giaùo só Taây phöông bò chuùa Trònh truïc xuaát khoûi Ñaøng Ngoaøi, vaø baøy toû loøng thaønh kính ñoái vôùi Linh muïc Marini ( 5 )
Coøn taøi lieäu cuûa Bento Thieän goàm coù moät böùc thö vieát tay, vieát naêm 1659 vaø moät taäp taøi lieäu. Caû hai ñeàu löu tröû taïi Vaên khoá Doøng Teân ôû La Maõ. Veà böùc thö, tuy khoâng coù ghi ngaøy, nhöng môû ñaàu böùc thö, oâng coù ghi ngaøy vieát laø ngaøy leã Daria töùc laø 25 thaùng 10.
ÔÛ haøng treân cuøng hay doøng thöù nhaát cuûa böùc thö naày, coù ghi doøng chöõ Boà ‘’ Ao Pe Philipe Marino ‘’ ( Göûi cho cha Philipe Marino - Marini), doøng thöù hai ghi baèng chöõ La Tinh ‘‘ Pax Christi ‘’ ( Baèng an chuùa Ky-toâ), töø doøng thöù ba trôû ñi laø chöõ Quoác ngöõ.( 6)
Noäi dung böùc thö naày, oâng noùi veà tình hình truyeàn giaùo taïi Ñaøng Ngoaøi, cuøng nhöõng lôøi ca ngôïi cuûa chính Bento Thieän cuõng nhö cuûa nhöõng giaùo daân ñaõ nhôø oâng chuyeån lôøi thaêm hoûi ñeán Linh muïc Marini.
Ngoaøi ra Bento Thieän cuõng coù ñeà caäp tôùi vieäc Marini nhôø oâng vieát moät soá taøi lieäu veà Vieät Nam, oâng cho bieát ñaõ laøm xong ‘‘ hai vôû ‘’ ( 7 ), vaø göûi nôi Linh muïc Onofre ñeå nhôø chuyeån tôùi cho Marini.
Coøn veà taäp taøi lieäu (hai vôû) ( 8 ), noù goàm coù 2 phaàn, phaàn tröôùc goàm coù : Lòch söû Vieät Nam töø khôûi thuûy cho ñeán Trònh Nguyeãn phaân tranh, tuy toùm löôïc nhöng cuõng khaù ñaày ñuû, phaàn naày goàm coù 6 trang khoå 20 x 29 cm. Phaàn sau cuõng goàm coù 6 trang cuøng khoå giaáy, noäi dung goàm coù : Ghi cheùp phong tuïc, toå chöùc quan laïi, thi cöû, toå chöùc haønh chaùnh, keå ra caùc xöù, phuû, huyeän, chaâu, ñoäng, xaõ, thoân ôû Ñaøng Ngoaøi vaø phaàn cuoái cuøng laø tín ngöôõng.
Nhöõng taøi lieäu naày coù chuïp hình vaø in laïi trong quyeån Lòch söû chöõ Quoác ngöõ 1620-1659 cuûa Linh muïc Ñoã Quang Chính, noùi chung thì chöõ Quoác ngöõ vieát vaøo thôøi kyø naày raát khoù ñoïc, chæ coù chöøng 50% laø coù töï daïng gioáng nhö ngaøy nay.
Qua nhöõng lôøi leõ vieát trong thö cuûa Vaên Tín vaø Bento Thieän cho chuùng ta thaáy raèng, söï dieãn ñaït baèng Quoác ngöõ thôøi aáy khoâng ñöôïc suoâng seû, döõ kieän naày khoâng theå keát luaän raèng trình ñoä vaên hoùa cuûa ngöôøi vieát keùm, vì Bento Thieän ñaõ vieát ñöôïc lòch söû Vieät Nam ... chaúng qua chöõ Quoác ngöõ chöa ñöôïc phoå bieán, chöa coù quy cuû ñeå coù theå dieãn ñaït tö töôûng deã daøng, trong saùng, cho neân caâu vaên keùm vaên hoa.
5. Thôøi kyø cuûa Pieørre Joseph Georges Pigneau de Beùhaine vaø J. L. Tabert.
a. Pierre Joseph Georges Pigneau de Beùhaine (1741-1799)
OÂng laø Giaùm muïc d’ Adran, ngöôøi Phaùp thuoäc doøng Thöøa sai, trong thôøi gian ôû chuûng vieän Virampatman gaàn Pondicheùry (AÁn Ñoä), oâng coù nghieân cöùu veà Khoång Maïnh vaø coù soaïn boä töï vò Vieät - La tinh (Dictionarium Annamatica - Latinum). Baûn sao ghi naêm 1772, coøn löu tröû taïi vaên khoá cuûa hoäi Thöøa sai Paris. Saùch chöa kòp in ra thì oâng maát.
b. J. L. Tabert (1794-1840).
Giaùm muïc Tabert cuõng thuoäc doøng Thöøa sai, oâng coù ôû Saøigoøn vaø soaïn hai quyeån töï vò : Dictionarium Annamatico - Latinum vaø Dictionarium Latino - Annamaticum, theo caùc nhaø nghieân cöùu nhö Adrien Launay, Linh muïc Lepold Cadieøre ñeàu cho raèng Tabert ñaõ döïa vaøo coâng trình cuûa d’ Adran ñeå soaïn thaûo. Quyeån Dictionarium Annamatico - Latinum (Nam Vieät Döông Hieäp Töï Vöïng) ñöôïc aán haønh do nhaø Serampore, Extypis J. C. Marshman naêm 1838.
Ñeán thôøi kyø naày caùc phuï aâm ñaàu bl (bloõ : trôû), ml (mloøy: lôøi), tl (tleõi : traåy) vaän caûn /~/ (ouõ : oâng) ñeàu ñöôïc caûi tieán nhö töï daïng ngaøy nay.
Noùi chung ñeán thôøi kyø naày, chöõ Quoác ngöõ ñaõ hoaøn bò, hay noùi khaùc hôn laø chöõ Quoác ngöõ trong quyeån Nam Vieät Döông Hieäp Töï Vöïng cuûa Linh muïc Tabert vaø chöõ Quoác ngöõ ngaøy nay khoâng maáy khaùc bieät, vaø chöõ Quoác ngöõ cuõng chæ laø phöông tieän truyeàn giaùo, cuõng gioáng nhö tình traïng tröôùc kia, noù chæ ñöôïc phoå bieán giöõa caùc giaùo só truyeàn giaùo ôû Vieät Nam vaø moät soá raát ít giaùo daân ngöôøi Vieät.
Phaûi ñôïi ñeán naêm 1866, naêm quyeån ‘‘ Chuyeän Ñôøi Xöa ‘’ cuûa Tröông Vónh Kyù ra ñôøi, chöõ Quoác ngöõ môùi ñöôïc phoå bieán vôùi muïc ñích truyeàn baù cho ngöôøi Vieät, vaø phaûi ñôïi ñeán naêm 1882, nhaø caàm quyeàn Phaùp ban haønh Nghò ñònh, boù buoäc caùc vieân chöùc haønh chaùnh xaõ thoân trong khaép coõi Nam Kyø, phaûi thoâng hieåu chöõ Quoác ngöõ, noù ñaùnh daáu thôøi ñieåm chöõ Quoác ngöõ ñöôïc söû duïng chính thöùc taïi mieàn Nam. Nhö vaäy, töø khi manh nha cho ñeán khi ñöôïc duøng laøm vaên töï chính thöùc treân vuøng ñaát thuoäc ñòa cuûa Phaùp, chöõ Quoác Ngöõ phaûi traûi qua moät thôøi gian treân hai theá kyû röôõi ñeå hoaøn thieän caáu truùc töï daïng.

C. Keát Luaän

Do caùc Linh muïc duøng chöõ Quoác ngöõ, ñeå truyeàn baù ñaïo Thieân chuùa, thöïc daân Phaùp söû duïng chöõ Quoác ngöõ thaønh coâng cuï cai trò. Ngöôøi mieàn Nam soáng treân daûi ñaát Nam Kyø tuy môùi thaønh laäp, nhöng hoï cuõng ñaõ chòu nhieàu aûnh höôûng cuûa ñaïo Phaät, Khoång hay Laõo, laïi coù caù tính haøo huøng, cho neân nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc, ngöôøi bình daân choáng laïi vieäc hoïc chöõ Quoác ngöõ naày, tinh thaàn aáy ñöôïc ghi laïi trong Ca dao:
Khuyeân anh veà hoïc laáy chöõ Nhu, ( 9 )
Chín traêng em ñôïi, möôøi thu em chôø.
Bieát ñöôïc tieán trình hình thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ, chuùng ta môùi hieåu raèng khoâng phaûi chæ coù Linh muïc Ñaéc Loä, laø ngöôøi coù coâng saùng cheá ra chöõ Quoác ngöõ, maø tröôùc ñoù coøn coù nhieàu ngöôøi khaùc, goàm caùc giaùo só Taây phöông vaøngöôøi Vieät Nam.
Phaûi ñôïi ñeán nhöõng nhaø vaên tieàn phong nhö Tröông Vónh Kyù, Tröông Minh Kyù, Huyønh Tònh Cuûa, saùng taùc vaên chöông, ñaåy maïnh vieäc truyeàn baù chöõ Quoác ngöõ, trong ñoù Huình Tònh Cuûa soaïn quyeån Ñaïi Nam Quoác AÂm Töï Vò, in naêm 1896. Hoï ñaõ laø nhöõng nhaø vaên lôùn, gaây thaønh nhöõng phong traøo tieân phong sau naày veà caùc ñòa haït: baùo chí, dòch truyeän taøu, vieát tieåu thuyeát vaø ngay caû phong traøo thô môùi cuõng baét ñaàu töø mieàn ñaát Nam Kyø naày.
Huyønh AÙi Toâng
Memoiry Day 2000

Source : Haäu Giang
*
(1). Chöõ Noâm laø möôïn aâm Haùn Vieät ñeå ghi aâm tieáng Vieät.
(2). Christofora Borri ñeán Ñaøng Trong naêm 1618, oâng theo Linh muïc Buzomi vaø Pina ñeán laäp cô sôû ôû Nöôùc Maën, oâng rôøi Ñaøng Trong naêm 1621 veà AÙo Moân, roài sau ñoù veà AÂu Chaâu.
(3). Borri, Relation della nuova missione delli PP. della Compania di Giesu, al regno della Cocincina, scritta dal Padre Christoforo Borri, Milanese della medesima Compania, Roma, 1631 ( Söï lieân heä veà giaùo ñoaøn môùi cuûa caùc linh muïc Doøng Teân, ghi bôûi linh muïc Christoforo Borri ngöôøi Milan thuoäc giaùo ñoaøn naày).
(4). Voõ Long Teâ, Lòch söû Vaên hoïc coâng giaùo Vieät Nam, Tö Duy, Saøigoøn 1965 trang 192-193.
(5). Ñoã Quang Chính Lòch Söû Chöõ Quoác Ngöõ 1620-1659, Ra Khôi, Saøigoøn 1972, trang 92-98.
(6). Saùch Lòch Söû Chöõ Quoác Ngöõ 1620-1659 ñaõ daãn treân, trang 100-107
(7). Bento Thieän goïi laø 2 vôû, ñoù laø 2 taäp vôû. Xöa kia chuyeån vaän AÂu- AÙ baèng ñöôøng thuûy, coù leû sôï bò naïn ñaém taøu, neân sao theâm 1 taäp, ñeå göûi 2 chuyeán taøu khaùc nhau, cho neân tuy 2 nhöng chuùng chæ laø moät, ngaøy nay caû 2 taäp vôû aáy, toàn tröû taïi Vaên Khoá Doøng Teân ôû La Maõ.
(8). Saùch Lòch Söû Chöõ Quoác Ngöõ 1620-1659 ñaõ daãn treân, trang 108-109 vaø phuï luïc.
(9). Chöõ Nhu laø aâm Haùn Vieät, aâm Noâm ñoïc laø Nho, chæ cho chöõ Haùn

[ Trôû Veà ]