                  "Thôøi gian laø moät ngoïn löûa thieâu ñoát ta.
                                         Nhöng chính ta laø ngoïn löûa."
                                                     Jorge-Luis Borges

Nhöng gaàn ñaây, khi baét ñaàu "troâng tuoåi giaø boùng xeá", toâi boãng caûm thaáy vaán ñeà trôû thaønh gay go vaø caáp baùch. Mình khoâng coøn laïi bao nhieâu thôøi gian nöõa, toâi töï baûo, cho neân phaûi coá gaéng taän duïng taát caû thôøi gian coøn laïi. Ñeå laøm gì? Ñeå suy nghó veà moät soá vaán ñeà heä troïng, baét ñaàu baèng vaán ñeà thôøi gian.

Bieát ñaâu ñoù chaúng phaûi laø moät chìa khoùa môû roäng ra bao nhieâu caùnh cöûa, bao nhieâu con ñöôøng, bao nhieâu chaân trôøi môùi? Vaø neáu giaûi ñaùp ñöôïc baøi toaùn trong nhöõng baøi toaùn, veùn ñöôïc maøn bí maät trong nhöõng bí maät cuûa cuoäc ñôøi, thì bieát ñaâu chaúng coù hy voïng töï ñöa mình... thoaùt khoûi thôøi gian?

Toâi bieát ñoù laø moät ñieàu khoâng töôûng, moät haønh trình maïo hieåm maø treân ñoù ñaõ bao nhieâu ngöôøi vaáp ngaõ vaø ñaém chìm.

Moät ngöôøi baïn ñaõ nhìn toâi aùi ngaïi: "Maøy maø suy nghó veà thôøi gian thì coù ngaøy phaùt ñieân maát. Tao baét ñaàu lo cho maøy..."

Toâi caûm ôn anh baïn, nhöng cuõng thaàm nghó: Caàn gì phaûi lo? Cuøng laém thì phaùt ñieân, nhöng ñieân vì moät lyù do voâ cuøng chính ñaùng, moät vaán ñeà ñaõ töøng aùm aûnh bao nhieâu theá heä thi só, trieát gia vaø khoa hoïc, moät vaán ñeà maáu choát naèm giöõa loøng cuoäc soáng. Coøn neáu hieåu ñöôïc roõ hôn thôøi gian, thì bieát ñaâu mình seõ laøm chuû ñöôïc phaàn naøo thôøi gian, hay ít ra laøm baïn ñöôïc vôùi thôøi gian, trong mình?...

Vaäy thôøi gian laø gì nhæ? Laøm theá naøo hieåu ñöôïc thôøi gian? Coù theå naøo hieåu ñöôïc thôøi gian?

Bôûi vì coøn gì deã caûm thaáy hôn thôøi gian, nhöng cuõng coøn gì khoù hieåu hôn thôøi gian!

Thôøi gian coù maët ôû khaép nôi, nhöng cuõng khoâng tìm thaáy ôû nôi naøo. Trong moãi tia naéng, trong moãi tieáng chim, trong töøng ngoïn coû, ñeàu coù thôøi gian. Trong moïi nieàm vui, trong töøng noãi nhôù, trong moãi öôùc mô, ñeàu coù thôøi gian. Thôøi gian vöøa ôû beân ngoaøi, vöøa ôû trong loøng yù thöùc.

Coù theå noùi raèng ñaâu ñaâu cuõng coù maët thôøi gian, cuõng nhö ñaâu ñaâu cuõng coù maët khoâng gian. Nhöng thôøi gian môùi thöïc laø voâ cuøng bí hieåm. Bôûi vì khoâng gian naèm sôø sôø ra ñaáy, chæ caàn môû maét ra laø nhìn thaáy, giô tay ra laø naém baét ñöôïc, tha hoà taùc ñoäng vaøo. Nhöng coøn thôøi gian? Tìm thôøi gian ôû ñaâu, duø ñaäp tan bình caùt ño thôøi gian hay thaùo heát nhöõng ñinh oác ñoàng hoà, cuõng khoâng theå naøo tìm thaáy thôøi gian trong ñoù. Thôøi gian baøng baïc khaép nôi, nhöng cuõng khoâng truù nguï nôi naøo.

Moãi giaây phuùt troâi qua laø thôøi gian. Trong khi toâi vieát hay ñoïc nhöõng gioøng naøy, thôøi gian ñaõ ñi qua. Coù thôøi gian thì môùi coù di chuyeån, ñoäng taùc, nhöng ngay caû im lìm, baát ñoäng cuõng caàn coù thôøi gian. Phaûi coù thôøi gian môùi coù hieän höõu.

Ngöôøi ta vaãn quen nhìn thôøi gian nhö moät ñònh luaät ñöa tôùi giaø nua, taøn taï, huûy dieät, nhöng khoâng maáy ai nghó raèng chính nhôø coù thôøi gian neân môùi coù taùc ñoäng, hieän höõu, naåy sinh. Neáu khoâng coù thôøi gian, thì seõ khoâng bao giôø coù söï soáng. Khoâng coù söï hình thaønh cuûa traùi ñaát, hôn möôøi tyû naêm sau tieáng "Big Bang", khoâng coù söï keát hôïp cuûa caùc phaân töû thaønh caùc cô theå ñôn baøo, roài ña baøo, khoâng coù söï xuaát hieän cuûa caùc loaøi coû caây, caàm thuù, khoâng coù söï tieán hoùa lieân tuïc cho tôùi loaøi ngöôøi, vôùi boä oùc tinh vi, saùng taïo. Ñoù laø nhöõng thaønh quaû cuûa söï tieán hoùa khoâng ngöøng cuûa vaïn vaät, töùc laø nhöõng thaønh quaû cuûa thôøi gian.

Vaø chæ caàn coù moät söï ñoåi thay voâ cuøng nhoû beù trong ñònh luaät thôøi gian, cuõng ñuû ñöa tôùi muoân ngaøn ñaûo loän trong cuoäc soáng haøng ngaøy: xe coä ñaâm nhau, tieáng noùi laép baép, tim ñaäp loaïn xaï, hình aûnh nhaùo nhaøo, tö töôûng loän xoän, v.v.... Khoâng theå naøo töôûng töôïng noåi khoâng coù moät ñònh luaät baát di baát dòch cuûa thôøi gian. Phaûi chaêng ñaëc ñieåm cuûa thôøi gian chính laø ñieàu ñoù, vöøa bieán ñoäng, vöøa baát bieán, bieán ñoäng trong hieän töôïng, nhöng baát bieán trong nguyeân lai?

Neáu coù moät ñaáng Thaàn linh Toái thöôïng, thì toâi nghó khoâng phaûi laø thaàn Saám, thaàn Chôùp, thaàn Möa, thaàn Sinh nôû, v.v... maø laø thaàn Thôøi gian, bôûi vì chæ coù thôøi gian môùi bao truøm vaø cheá ngöï taát caû. Thay vì chuùng ta than vaõn, ca caåm thôøi gian moãi ngaøy ñuïc phaù, gaäm nhaám cuoäc ñôøi, thì coù leõ chuùng ta neân ca tuïng Thôøi gian chính laø ñaáng Taïo hoùa, laø taùc giaû toái haäu cuûa moïi hieän höõu trong theá giôùi naøy. Coù thôøi gian laø coù taát caû. Neáu coù thôøi gian, toâi coù theå laøm ñöôïc moïi thöù, keå caû trôû thaønh baát töû !

Thaät ra, thôøi gian khoâng phaûi laø moät, maø laø hai: ñoù vöøa laø moät ñònh luaät töï nhieân, khaùch quan, bao truøm theá giôùi, vöøa laø moät khaùi nieäm chuû quan cuûa con ngöôøi ñôn ñoäc. Bôûi vì chæ coù con ngöôøi môùi coù yù thöùc veà thôøi gian. Con ngöôøi laø sinh vaät duy nhaát bieát raèng mình seõ cheát, vaø bieát raèng thôøi gian lieân tuïc troâi qua.

Nhöng caùi khoå cuûa con ngöôøi cuõng naèm trong yù thöùc veà thôøi gian ñoù, hay ñuùng hôn trong yù thöùc veà khoaûng caùch giöõa hai loaïi thôøi gian. Thôøi gian vaät lyù thì voâ tình, giaù laïnh, ñi treân moät con ñöôøng thaúng taép, ñeàu ñaën nhö moät caùi maùy (tuyeät haûo bôûi vì khoâng bao giôø hö!), taïo taùc vaø phaù huûy moïi sinh vaät, moïi hieän höõu. Trong khi ñoù thôøi gian taâm lyù laïi höõu tình, noùng boûng, quay theo moät hình troøn, luùc nhanh luùc chaäm, vôùi bao nhieâu kyû nieäm nhôù thöông veà dó vaõng, cuõng nhö bao nhieâu döï truø lo laéng cho töông lai. Chuùng ta haõy laéng nghe tieáng vang cuûa thôøi gian trong taâm hoàn ngöôøi thi só.

Chuùng ta thöû töï hoûi: neáu khoâng coù thôøi gian, thì lieäu coøn coù bao nhieâu vaàn thô vaø bao nhieâu nhaø thi só? Noùi moät caùch khaùc: giaû söû caùc nhaø thi só queân ñi moïi kyû nieäm, thì lieäu coøn coù lyù do gì ñeå laøm thô?

Toâi chaéc raèng luùc baáy giôø chæ coøn laïi moät loaïi thô: ñoù laø thô Thieàn. Bôûi vì chæ coù nhaø thô Thieàn môùi laøm thô veà hieän taïi, coøn ña soá caùc nhaø thô ñeàu soáng veà dó vaõng, veà kyû nieäm, veà tuoåi thô, vôùi bao nhieâu nhôù nhung, tieác nuoái.

Laø thi só, theo toâi, khoâng phaûi laø "Say vôùi gioù, mô theo traêng vaø vô vaån cuøng maây", nhö lôøi cuûa Xuaân Dieäu. Laø thi só, chính laø mang trong tieàm thöùc moät boà kyû nieäm, vaø moät baàu caûm xuùc ñi ñoâi vôùi nhöõng kyû nieäm ñoù. Vaø lôøi thô, chính laø nguoàn caûm xuùc daâng traøo, quyeän vaøo vôùi kyû nieäm, doäi leân thaønh thô.

Ñeå yù kyõ, chuùng ta seõ thaáy ña soá nhöõng töø ngöõ, khaùi nieäm, hình aûnh trong caùc baøi thô ñeàu lieân quan tôùi dó vaõng nhö: "nhôù nhaø ... queân laõng ... kyû nieäm ... xa xöa ... coá höông ... daáu chaân ... laàn cuoái ... dôû dang ... loãi heïn ... beán cuõ ... bieät ly ... vaán vöông ... buïi thôøi gian ... thuôû naøo ... xa vaéng ... nhôù nhung ... naéng cuõ ... moøn moûi ... phai maøu ... öôùc heïn ... hao moøn ... ngöøng troâi ... chia phoâi ... hoaøi caûm ... aáu thô, v.v..."

Chaúng haïn nhö baøi vaên ñaày aâm ñieäu sau ñaây cuûa Ñinh Huøng, cuõng mang bao nhieâu hình aûnh cuûa quaù khöù, cuûa thôøi gian: "Thu naêm nay, toâi laïi ñi treân con ñöôøng vaéng naøy, nghe töøng chieác laù rôi treân bôø coû. Nhöõng caây lieãu xanh ñöùng buoàn nhö nhöõng naøng cung nöõ ñôøi xöa, vaø trong vöôøn nhaø ai thaáp thoaùng hoa phuø dung buoåi saùng nôû traéng nhö moät taâm hoàn coøn tre û. Naéng ôû ñaây vaãn laø naéng ngaøy xöa, vaø linh hoàn toâi vaãnlaø linh hoàn naêm tröôùc. Ñöôøng naøy hiu haét, toâi ñem loøng veà ñeå gaëp muøa thu thöông nhô ùcuõ, vaø may cuõng thaáy thu veà ñeå nöôùc hoà xanh. Chaân ai ñi xa vaéng ñaèng kia hay ñoù chæ laø gioù thoaûng mong manh, vaø gioù naøo vöông vaán hoàn toâi hay ñoù chæ laø dö thanh cuûa moät ngaøy xöa cuõ? "

Cuõng nhö trong nhöõng vaàn thô cuûa Apollinaire, vaãn coøn phaûng phaát höông vò cuûa thôøi gian, cuûa moät muøa thu thöông nhôù:

Vaø lieäu coù gì laø thöôøngcoøn? Trong baàu khoâng khí höøng höïc ñaáu tranh cho töï do tín ngöôõng, nhaø thô Vuõ Hoaøng Chöông ñaõ keâu leân:

Noùi toùm laïi, thôøi gian ñoái vôùi nhaø thi só laø moät ñieàu chuû quan tôùi toät ñoä, vöøa laø moät moái saàu vaïn coå, moät noãi nhôù thöông man maùc, vaø moät nieàm ñau ray röùt ñeâ meâ (une douleur exquise). Ñoù khoâng phaûi laø moät caùi gì tröøu töôïng maø laø moät söï thöïc soáng ñoäng, khoâng ngöøng vang doäi trong chieàu saâu taâm thöùc. Nhaø thô bieát mình khoâng traùnh khoûi thôøi gian, chòu ñau caùi noãi ñau thôøi gian, nhöng khoâng theå naøo töø boû ñöôïc noù. Bôûi vì noãi ñau thôøi gian ñoù chính laø mình, noù ñaõ trôû thaønh mình...

Thôøi gian khoâng phaûi chæ laø moät noãi ñau, maø coøn laø moät caâu hoûi khoâng ngöøng daèn vaët con ngöôøi, qua bao nhieâu theá heä.

Caâu hoûi ñoù khoâng chæ naèm trong phaïm vi nhöõng lyù luaän sieâu hình cuûa nhaø trieát hoïc, cuõng nhö lôøi cuûa Bachelard : "Suy nghó veà thôøi gian laø coâng vieäc ñaàu tieân cuûa moïi sieâu hình hoïc". Noù baét nguoàn töø chieàu saâu taâm thöùc cuûa moãi ngöôøi, nhö moät ngoïn löûa aâm æ nhöng cuõng coù theå buøng chaùy leân baát cöù luùc naøo, thuùc ñaåy bôûi moät söï böùc thieát noäi taâm. Cuõng nhö tröôùc "caùi cheát", vaø "söï soáng", con ngöôøi khoâng theå naøo thoaùt ra khoûi söï aùm aûnh cuûa "thôøi gian"...

Töø coå xöa, ngöôøi ta ñaõ yù thöùc veà thôøi gian qua nhöõng quan saùt veà söï ñoåi thay treân theá giôùi. Ñoái vôùi ngöôøi Trung Hoa, moïi söï vaät ñeàu bieán chuyeån theo nhöõng ñònh luaät töï nhieân, töùc laø luaät bieán hoùa cuûa vuõ truï, ñöôïc Khoång Töû cheùp laïi trong Kinh Dòch : töø Thaùi Cöïc sinh ra Löôõng Nghi, sinh ra Töù töôïng, Baùt Quaùi, cho tôùi 64 Quaùi, vôùi Nguõ Haønh töông sinh töông khaéc, sinh ra vaïn vaät. Laõo Töû trong Ñaïo Ñöùc Kinh, cuõng vaïch roõ nhöõng bieán chuyeån töï nhieân cuûa vuõ truï, nhöng khuyeán caùo con ngöôøi khoâng neân cöôõng laïi maø neân thuaän vôùi nhöõng bieán ñoåi töï nhieân ñoù.

AÛnh höôûng cuûa ñaïo Laõo vaø Phaät ñaõ mang laïi cho neàn vaên minh Trung Hoa moät loái nhìn sieâu thoaùt veà thôøi gian, cuõng nhö trong baøi Tieàn Xích Bích Phuù cuûa Toâ Thöùc : "...Baùc coù bieát nöôùc vaø traêng khoâng ? Nöôùc chaûy theá kia maø chöa töøng ñi bao giôø, maët traêng khi troøn khi khuyeát nhö vaäy maø chöa töøng theâm
bôùt bao giôø. Bôûi vì ta töï ôû nôi bieán ñoåi maø xem ra, thì cuoäc trôøi ñaát cuõng chæ ôû trong moät caùi chôùp maét ; maø neáu ôû töï nôi khoâng bieán ñoåi maø xem, thì muoân vaät cuøng vôùi ta ñeàu khoâng bao giôø heát caû..."

Taïi Taây phöông, trieát lyù ngay töø ban ñaàu ñaõ luoân luoân dao ñoäng giöõa hai khuynh höôùng cuûa tö töôûng coå xöa Hy Laïp : giöõa "taát caû ñoåi thay" theo Heùraclite, vaø "taát caû baát bieán" theo Parmeùnide.

Ñoái vôùi Heùraclite, ñaëc tính cuûa cuoäc soáng laø söï löu chuyeån khoâng ngöøng cuûa söï vaät ( panta rhei ) : "Ngöôøi ta khoâng bao giôø taém hai laàn ôû moät gioøng soâng". Ñieàu ñoù naèm trong ñònh luaät chung cuûa vuõ truï goïi laø logos, bao truøm vaø taùc ñoäng treân taát caû moïi hieän töôïng treân theá gian. Taát caû luoân luoân bieán
ñoåi, caùi naøy ñöa tôùi caùi kia, vöøa choáng ñoái nhau vöøa naåy sinh ra nhau, nhö "saùng / toái", "noùng / laïnh", "ngaøy / ñeâm".

Ngöôïc laïi, Parmeùnide cho raèng söï coù maët (eâtre) laø vónh cöûu, vaø taát caû ñoåi thay chæ laø nhöõng veû beân ngoaøi. Cuõng trong chieàu höôùng naøy, Platon chuû tröông beân caïnh theá giôùi hieän töôïng ñoåi thay, coøn coù theá giôùi cuûa Tö Töôûng, cuûa Linh Hoàn, moät theá giôùi vónh cöûu baát bieán, vöôït khoûi thôøi gian. Thôøi gian ñöông nhieân trôû thaønh "hình aûnh chuyeån ñoäng cuûa söï vónh cöûu baát ñoäng" (image mobile de l'eùterniteù immobile).

Ñoái vôùi Aristote, thôøi gian cuõng nhö söï chuyeån ñoäng mang moät tính chaát vónh cöûu, voâ thuûy voâ chung. "Thôøi gian laø thöôùc ño cuûa söï chuyeån ñoäng (mesure du mouvement), giöõa tröôùc vaø sau ; thôøi gian lieân tuïc, bôûi vì thuoäc vaøo söï lieân tuïc". Chæ coù thôøi gian hieän taïi môùi laø thôøi gian thöïc söï.

Theo tröôøng phaùi Khaéc Kyû (Stoiciens), thôøi gian khoâng coù thöïc chaát, nhöng "moïi söï vaät hieän höõu vaø chuyeån ñoäng chính ôû trong thôøi gian". Thôøi gian naèm trong cuoäc soáng cuûa theá giôùi, töùc laø cuûa Taïo Hoùa, bôûi vì vuõ truï chính laø Thieân Nhieân, laø Taïo Hoùa. Do ñoù, nhaø hieàn trieát khaéc kyû tuaân theo vaø chaáp nhaän thôøi gian, soáng phuø hôïp vôùi thôøi gian, ñeå hoøa ñoàng vôùi Taïo Hoùa. Trong moät laù thö cho hoïc troø mình, Seùneøque vieát : "Khoâng coù gì thuoäc veà ta caû, Lucilius aï. Chæ coù thôøi gian laø cuûa ta. Caùi taøi saûn thoaùng qua vaø trôn tuoät ñoù laø ñieàu duy nhaát maø Taïo Hoùa ñaõ taïm trao cho chuùng ta"...

Ngöôïc laïi vôùi quan ñieåm naøy, Epicure ñònh nghóa thôøi gian nhö "tai naïn cuûa nhöõng tai naïn" (accident des accidents). Khaùc vôùi khoâng gian, thôøi gian töï noù khoâng laø gì, noù khoâng thuoäc vaøo caáu truùc cuûa theá giôùi, maø laø do nhöõng nguyeân töû vaø khoâng gian taïo thaønh. Thôøi gian khoâng phaûi laø moät thöïc theå, vaø
sôû dó con ngöôøi caûm thaáy thôøi gian laø nhôø ôû nhöõng bieán ñoåi cuûa söï vaät. Do ñoù, ngöôøi ta coù theå traùnh neù thôøi gian ñöôïc, bôûi vì luoân luoân coù khaû naêng thoaùt khoûi baèng caùch nhôù tôùi moät khoaûng thôøi gian khaùc. Ngay trong khi bò tra taán haønh haï, ngöôøi ta cuõng coù theå caûm thaáy haïnh phuùc baèng caùch nhôù tôùi nhöõng giaây phuùt haïnh phuùc trong quaù khöù. Thôøi gian khoâng xaâm phaïm ñöôïc vaøo nhaø hieàn trieát, bôûi vì chæ laø moät caùi gì löôùt qua vaø khoâng toàn taïi ñöôïc.

Vaøo thôøi kyø Trung coå, Thaùnh Augustin ñaõ ñöa ra nhöõng nhaän ñònh saâu saéc veà thôøi gian :

"Thôøi gian laø gì ? Neáu khoâng ai hoûi toâi veà thôøi gian, thì toâi bieát roõ ; nhöng khi caàn phaûi giaûi thích thì toâi khoâng coøn bieát thôøi gian laø gì.

Tuy vaäy, toâi daùm maïnh baïo quaû quyeát raèng, neáu khoâng coù gì xaûy ra, seõ khoâng coù thôøi gian ñi qua ; neáu khoâng coù gì xaåy ñeán, seõ khoâng coù thôøi gian saép tôùi ; neáu khoâng coù gì hieän höõu, seõ khoâng coù thôøi gian hieän taïi.

Nhöng hai thôøi gian naøy, quaù khöù vaø töông lai, laøm sao chuùng coù maët ñöôïc, neáu quaù khöù khoâng coøn nöõa vaø töông lai chöa tôùi ? Ngay caû hieän taïi, neáu luoân luoân coøn ñoù, khoâng maát ñi trong quaù khöù, noù seõ khoâng phaûi laø thôøi gian ; noù seõ laø vónh cöûu. Vaäy, neáu hieän taïi muoán laø thôøi gian, phaûi maát ñi trong quaù khöù, thì laøm sao chuùng ta coù theå khaúng ñònh raèng noù cuõng coù maët, khi maø lyù do duy nhaát cuûa söï coù maët naøy chính laø söï khoâng coøn nöõa ? Thaønh thöû thöïc ra neáu chuùng ta coù theå noùi raèng thôøi gian coù maët, thì chính laø bôûi vì noù ñi vaøo khoâng-coù maët".

Ñoù chính laø nghòch lyù cuûa thôøi gian : quaù khöù khoâng coù bôûi vì ñaõ qua roài, töông lai khoâng coù bôûi vì chöa tôùi, chæ coù hieän taïi laø coù thaät, nhöng hieän taïi phaûi bieán maát ngay môùi laø hieän taïi, bôûi vì chæ caàn keùo daøi moät chuùt ñaõ trôû thaønh quaù khöù ...

Nhö vaäy, theo Augustin, khoâng heà coù 3 loaïi thôøi gian (quaù khöù, hieän taïi vaøtöông lai), maø chæ coù 3 theå cuûa thôøi gian, ñoàng thôøi coù maët trong yù thöùc con ngöôøi. "Caû 3 theå cuûa thôøi gian ñoù ñeàu coù maët trong yù thöùc, vaø toâi khoâng thaáy chuùng ôû nôi naøo khaùc". OÂng cuõng neâu leân moät caâu hoûi maáu choát : "Laøm sao toâi coù theå vöøa coù maët trong hieän taïi, vöøa coù ñuû taàm nhìn ñeå thaáy raèng thôøi gian troâi qua ?".

Ñoái vôùi Pascal, thôøi gian thuoäc vaøo nhöõng gì khoâng theå ñònh nghóa ñöôïc, vaøduø theá naøo ñònh nghóa cuõng voâ ích. Leibniz cho raèng thôøi gian cuõng nhö khoâng gian, laø nhöõng gì hoaøn toaøn töông ñoái, khoâng coù thöïc theå : khoâng gian laø "trình töï cuûa nhöõng gì coù khaû naêng cuøng coù maët" (ordre des coexistences possibles), trong khi ñoù thôøi gian laø " trình töï cuûa nhöõng gì coù khaû naêng keá tieáp nhau" (ordre des successions possibles), nhöng coù lieân heä vôùi nhau. Ñoù chính laø moät vaán ñeà nan giaûi cuûa thôøi gian, bôûi vì laøm theá naøo giaûi thích ñöôïc tính chaát ñoâi cuûa thôøi gian, vöøa laø keá tieáp vöøa laø lieân tuïc, vöøa phaân bieät vöøa bao goàm nhöõng giaây laùt hình thaønh noù? Neáu toâi bò thôøi gian cuoán ñi theo doøng hieän töôïng, thì laøm sao toâi nghó ñöôïc veà thôøi gian ? Nhöng neáu toâi chæ laø ngöôøi ñöùng nhìn baøng quan, thì toâi ñaõ bò taùch ra khoûi thôøi gian maát roài.

Kant, trieát gia cuûa theá kyû AÙnh Saùng, cho thôøi gian ñoùng moät vai troø quan troïng hôn, vì laø moät hình thaùi phoå bieán cho pheùp con ngöôøi nhaän bieát ñöôïc caùc hieän töôïng. Kant quan nieäm raèng thôøi gian khoâng phaûi laø moät khaùi nieäm xuaát phaùt töø kinh nghieäm, nhöng ñaõ coù tröôùc kinh nghieäm, cuõng nhö khoâng gian. Caû hai laø nhöõng hình thaùi tieân nghieäm ( a priori ) cuûa caûm giaùc, thuoäc veà tröïc giaùc vaø phaùt xuaát töø chuû theå. Chæ vôùi giaû thuyeát ñoù ngöôøi ta môùi coù theå caûm thaáy ñöôïc söï ñoàng thôøi hoaëc keá tieáp cuûa moïi hieän höõu. Thôøi gian khoâng phaûi laø moät yù nieäm, maø laø moät tröïc giaùc thuaàn tuùy, bôûi vì chæ coù moät khoâng gian vaø moät thôøi gian, voâ bieân vaø bao goàm taát caû caùc khoâng gian vaøthôøi gian ñaëc bieät. Kant coi khoâng gian vaø thôøi gian laø nhöõng "thöïc theå theo kinh nghieäm", bôûi vì vöøa coù haäu quaû khaùch quan, vöøa laø chuû quan, bôûi
vì chuùng laø nhöõng hình thaùi cuûa tröïc giaùc. Söï chuû quan naøy chính laø moät "tính lyù töôûng sieâu nghieäm" (ideùaliteù transcendantale), ñieàu khieån taát caû caùc tri thöùc noùi chung vaø laø ñieàu kieän cuûa söï hieåu bieát.

Ñoái vôùi Hegel, thôøi gian coù ba kích thöôùc : 1. quaù khöù, laø söï hieän höõu nhö bò xoùa boû, nhö khoâng coù maët ; 2. töông lai, laø söï khoâng-coù-maët, nhöng taát ñònh coù ; 3. hieän taïi, laø söï trôû thaønh laäp töùc, vaø söï keát hôïp cuûa hai caùi treân. "Chæ coù thôøi gian khi coù lòch söû , töùc laø coù söï hieän höõu cuûa con ngöôøi... Con ngöôøi ôû trong thôøi gian, vaø thôøi gian khoâng coù ngoaøi con ngöôøi ; do ñoù con ngöôøi chính laø thôøi gian vaø thôøi gian chính laø con ngöôøi".

Nhöng baùm saùt chieàu höôùng lòch söû moät caùch quaù ñaùng cuõng coù haïi cho cuoäc soáng, theo Nietzsche : "Con vaät soáng moät cuoäc ñôøi khoâng coù lòch söû... Ngöôïc laïi con ngöôøi vì töïa mình vaøo gaùnh naëng moãi ngaøy moät gia taêng cuûa quaù khöù, neân bò noù ñeø leân mình vaø ñaåy xieâu höôùng ñi, laøm chaäm böôùc nhö moät gaùnh naëng voâ hình cuûa boùng toái".

Thôøi gian cuõng coù theå bao goàm taát caû. Ñoù laø quan ñieåm cuûa Bergson, ngöôøi ñaõ xaây döïng neân moät trieát lyù hoaøn toaøn döïa leân thôøi gian. Ñoù khoâng phaûi laø thôøi gian cuûa khoa hoïc, cuûa vaät lyù, cuûa maùy moùc, cuûa ñoàng hoà, khoâng phaûi thôøi gian ñöôïc ño tính, phaân tích, moå xeû, chuyeån ñoåi thaønh khoâng gian. Maø laø thôøi gian ñöôïc con ngöôøi soáng vaø caûm nhaän. Thôøi gian thöïc söï laø thôøi gian cuûa chieàu saâu taâm hoàn, moät khoaûng thôøi gian coù beà daày, co giaõn linh ñoäng, mang tôùi nhöõng caûm giaùc maïnh meõ, coù chaát löôïng vaø khoâng theå thay baèng soá löôïng. Ñoù laø moät döõ kieän tröïc tieáp cuûa yù thöùc (donneùe immeùdiate de la
conscience), vöôït khoûi ngoân töø, lyù luaän, vaø chæ coù theå caûm nhaän baèng tröïc giaùc. Ñoái vôùi Bergson, "Thôøi gian laø saùng taïo, hoaëc khoâng laø gì heát".

Thôøi gian tính (temporaliteù) giöõ moät vò trí trung taâm trong trieát lyù cuûa Heidegger. Bôûi vì con ngöôøi tröôùc heát laø "coù maët ôû theá gian" ( eâtre-au-monde ) cho neân töï ñònh nghóa laø söï lo laéng, vaø söï lo laéng chæ coù
theå coù trong thôøi gian, töùc laø ñieàu kieän toái haäu. Thôøi gian tính laø baûn chaát suûa söï hieän höõu chaân thöïc. Thôøi gian ñoái vôùi con ngöôøi khoâng phaûi ôû beân ngoaøi, noù khoâng phaûi laø moät caùi gì beân ngoaøi ñaâm boå vaøo chuùng ta, ñeå baét chuùng ta phaûi tuaân theo luaät cuûa noù, vaø huûy hoaïi chuùng ta neáu caàn. Vaø söï coù maët, bôûi vì chính noù laø thôøi gian tính, cho neân cuõng laø lòch söû tính (historiciteù).

Jules Lagneau cho raèng khoâng gian vaø thôøi gian khoâng theå taùch rôøi nhau ñöôïc, tröø khi baèng caùch tröøu töôïng hoùa. "Khoâng gian vaø thôøi gian laø söï chuyeån ñoäng ñöôïc tröøu töôïng hoùa". Nhöng neáu khoâng gian vaø thôøi gian ñeàu laø baèng chöùng cuûa söï tuøy thuoäc cuûa ta vaøo söï vaät, thì cuõng coù nhöõng söï khaùc bieät giöõa hai khaùi nieäm naøy : "Khoâng gian laø daáu hieäu cuûa quyeàn löïc cuûa ta. Thôøi gian laø daáu hieäu cuûa söï baát löïc cuûa ta". Bôûi vì, theo Alain, hoïc troø cuûa oâng, "Caûm nhaän thaáy khoâng gian, töùc laø bieát mình ñang ôû ñaâu, vaø seõ tôùi ñaâu laùt nöõa, neáu muoán. Trong khi ñoù, neáu mình muoán tôùi ngaøy hoâm sau, thì chæ coù moät caùch laø chôø ñôïi. Vì vaäy cho neân khoâng coù söï caûm nhaän veà thôøi gian".

Nhö vaäy, quan nieäm cuûa trieát hoïc veà thôøi gian moãi ngaøy moät theâm phöùc taïp, vaø coù leõ ñaõ ñi tôùi moät ngoõ cuït khoâng theå naøo tieán xa hôn ñöôïc. Trieát hoïc ngaøy nay quanh ñi quaån laïi, nghó tôùi nghó lui, roài roát cuoäc cuõng nhö theå "con raén töï caén ñuoâi mình", hay "con kieán maø leo caønh ñaøo"... trong caâu ca dao noï.

Khoâng tìm thaáy giaûi ñaùp nôi trieát hoïc, con ngöôøi hieän ñaïi thöôøng quay veà phía khoa hoïc, vôùi hy voïng veùn ñöôïc maøn bí maät veà thôøi gian, nhôø nhöõng khaùm phaù môùi nhaát cuûa vaät lyù vaø sinh hoïc.

Töø laâu, ngöôøi ta ñaõ tìm caùnh ño tính thôøi gian, laø moät yeáu toá quan troïng trong söï giao tieáp giöõa nhöõng con ngöôøi.

Ví duï nhö neáu muoán coù moät ñöùa beù moät ngaøy kia chaøo ñôøi, thì ít ra cuõng phaûi coù moät cuoäc heïn hoø giöõa moät caëp tình nhaân, ôû moät thôøi ñieåm naøo ñoù. Neáu khoâng ño tính ñöôïc thôøi gian, thì laøm gì coù heïn hoø, coù gaëp gôõ, coù neân vôï neân choàng, sinh con ñeû caùi. Laøm gì coù nhöõng sinh hoaït xaõ hoäi, nhö mua baùn, hoäi heø, thi cöû, theå thao, ca nhaïc vaø ngay caû luoäc moät quaû tröùng gaø cuõng khoâng xong !

Ngay töø coå xöa, con ngöôøi ñaõ bieát duøng nhöõng phöông tieän giaûn dò, gaàn thieân nhieân ñeå ño tính thôøi gian : baèng boùng maët trôøi xoay quanh nhaät baøn (cadran solaire), nhöõng gioït nöôùc chaûy tí taùch trong laäu hoà (clepsydre), hay nhöõng haït caùt troâi daàn trong bình caùt (sablier). Thuôû aáy, thôøi gian ñöôïc ño tính moät caùch mô hoà, nhöng ñaày thô moäng.

Ñeán khi ñoàng hoà xuaát hieän taïi AÂu chaâu vaøo thôøi kyø Phuïc Höng, thì thôøi gian baét ñaàu trôû neân maùy moùc vaø khoâ khan. Luùc ñaàu coøn nghe tieáng "tích taéc" cuûa ñoàng hoà quaû laéc, tieáng chuoâng ñaùnh "boong", tieáng chim keâu "cuù cu". Nhöng chaúng bao laâu ñoàng hoà ñaõ im tieáng, ñaõ maát caû nhöõng chieác kim laân tinh, nhöõng chieác rubis quí giaù, vaø chæ coøn laø moät baûn soá ñieän töû troáng roãng, khoâng hoàn.

Nhôø nhöõng tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät, ño tính thôøi gian ñaõ trôû thaønh moãi ngaøy moät theâm chính xaùc. Vôùi ñoàng hoà cô khí vaø ñoàng hoà töï ñoäng, ngöôøi ta coù theå nhanh chaäm moät vaøi giaây treân moät ngaøy, trong khi ñoù ñoàng hoà quartz chæ coøn sai moät vaøi giaây treân moät thaùng, vaø ñoàng hoà nguyeân töû moät giaây treân moät
trieäu naêm ! Thôøi keá töï ñoäng, roài thôøi keá quartz ñaõ cho pheùp ño ñöôïc nhöõng khoaûng caùch voâ cuøng ngaén nguûi, cho tôùi moät phaàn trieäu giaây (nanoseconde). Vaø baét ñaàu töø naêm 1967, moät giaây ñöôïc ñònh nghóa nhö "thôøi haïn cuûa 9192631770 chu kyø soùng töø ñieän ñöôïc phaùt hoaëc haáp thuï bôûi moät nguyeân töû ceùsium 133 khi chuyeån töø moät möùc ñoä naêng löôïng naøy tôùi moät möùc ñoä khaùc " ! Vaø töø naêm 1983, moät meùt ñöôïc ñònh nghóa nhö "chieàu daøi cuûa con ñöôøng maø aùnh saùng ñi qua khoaûng troáng trong thôøi gian 1/299792458 giaây" !

Coøn gì chính xaùc hôn laø ñònh nghóa khoa hoïc, nhöng ño ñöôïc thôøi gian, duø chính xaùc tôùi ñaâu chaêng nöõa, vaãn chöa phaûi laø hieåu ñöôïc thôøi gian...

Thöïc ra, phaûi ñôïi ñeán Galilei con ngöôøi môùi baét ñaàu ñi vaøo khoa hoïc, nhôø söï khaùm phaù nhöõng ñònh luaät noái lieàn söï chuyeån ñoäng vôùi thôøi gian. Vôùi loøng tin saét ñaù raèng "thieân nhieân vieát baèng ngoân ngöõ toaùn hoïc", Galilei ñaõ khai phaù cho con ngöôøi con ñöôøng tìm hieåu thieân nhieân, qua nhöõng aùp duïng toaùn
hoïc vaøo vaät lyù hoïc.

Vôùi ñònh luaät "vaïn vaät haáp daãn" (gravitation universelle), Newton môû ra cho khoa hoïc moät kyû nguyeân môùi, moät heä thoáng cô khí maø trong ñoù moãi chuyeån ñoäng trong khoâng gian ñeàu phaûi tuaân theo ñònh luaät moät caùch chính xaùc, töø moät traùi taùo tôùi moät ngoâi sao. Cô khí cuûa Newton döïa leân giaû thuyeát coù moät
khoâng gian ñoäc nhaát, cuøng tính chaát khaép nôi, vaø moät thôøi gian tuyeät ñoái, ñoäc nhaát. Theá giôùi cuûa Newton nhö vaäy coù boán chieàu : ba chieàu ñeå taû khoâng gian, vaø moät chieàu laø thôøi gian. Ñaëc ñieåm cuûa chieàu thôøi gian laø ngöôøi ta khoâng theå naøo di chuyeån ñöôïc trong ñoù, vaø cuõng nhö khoâng gian, khoâng theå
naøo suy tö ñöôïc treân ñoù, bôûi vì caû hai laø nhöõng ñònh nghóa tieân nghieäm (deùfinitions a priori ) laøm neàn taûng cho vaät lyù hoïc.

Einstein khoâng ñaët vaán ñeà thôøi gian nhö moät ñieàu tieân nghieäm, nhöng löu yù tôùi khoaûng thôøi gian ño giöõa hai söï kieän, bôûi nhöõng quan saùt vieân ôû nhöõng heä quy chieáu (reùfeùrentiels) khaùc nhau. OÂng cho thaáy raèng nhöõng khoaûng thôøi gian ñoù khaùc nhau. Thôøi gian nhö vaäy tuøy thuoäc vaøo heä quy chieáu ñöôïc choïn,
vaø khoâng coøn ñöôïc coi laø tuyeät ñoái.

Ngöôøi ta thöôøng laáy caâu chuyeän hai anh em sinh ñoâi cuûa Langevin ñeå minh hoïa tính chaát töông ñoái cuûa thôøi gian : moät trong hai ngöôøi phieâu du trong khoâng gian trong moät khoâng thuyeàn vôùi moät toác ñoä gaàn toác ñoä aùnh saùng, trong khi ngöôøi kia ôû laïi traùi ñaát. Thôøi gian ñoái vôùi ngöôøi ñi nhanh seõ chaäm hôn ngöôøi ôû laïi taïi choã, vaø sau moät thôøi gian, ngöôøi ñi xa trôû veà seõ treû hôn ngöôøi ôû laïi. (Nhö vaäy, bieát ñaâu chaúng giaûi thích ñöôïc moät caùch khoa hoïc caâu chuyeän Töø Thöùc gaëp Giaùng Höông, hay Löu Nguyeãn laïc Ñaøo Nguyeân, khi trôû veà haï giôùi, chæ coøn gaëp nhöõng chaùu chaét cuûa mình !).

Trong thuyeát töông ñoái heïp (relativiteù restreinte) cuûa Einstein, thôøi gian gaén lieàn vôùi heä quy chieáu, nhöng coøn thuoäc vaøo heä thoáng boán chieàu, cuøng vôùi khoâng gian, ñeå mieâu taû söï chuyeån ñoäng. Trong moät heä quy chieáu naøo ñoù, thôøi gian vaø khoâng gian cuøng ñoùng moät vai troø, ñoù laø thôøi gian vaø khoâng gian tuyeät ñoái cuûa Newton.

Trong thuyeát töông ñoái toång quaùt (relativiteù geùneùrale), thì laïi khaùc haún. Khoâng gian-thôøi gian trôû thaønh baûn chaát cuûa vuõ truï, moät hình hoïc (geùomeùtrie) bò meùo moù bôûi luaät haáp daãn. Vuõ truï khoâng phaûi chæ ôû trong khoâng gian vaø thôøi gian, maø cuõng chính laø khoâng gian vaø thôøi gian. Thôøi gian laø moät phaàn töû cuûa vuõ truï, noù thuoäc vaøo caáu truùc cuûa vuõ truï.

Ñoái vôùi moät nhaø khoa hoïc nhö Einstein, quan nieäm thôøi gian nhö moät söï noái tieáp (continuiteù), moät söï moät chieàu (irreùversibiliteù), chæ laø moät aûo töôûng. Vuõ truï coù maët, nhöng khoâng trôû thaønh. Theo Einstein, "muõi teân thôøi gian" chæ laø moät aûo töôûng caàn phaûi gaït boû, phaûi vöôït qua. Trong nhöõng trao ñoåi thö töø vôùi Michele Besso, moät ngöôøi baïn thaân thöôøng gaïn hoûi oâng : "Vaäy söï noái tieáp, söï moät chieàu cuûa thôøi gian, maøy ñeå ôû ñaâu ?", oâng traû lôøi moät caùch kieân nhaãn : "Laøm gì coù söï moät chieàu ? Muõi teân thôøi gian khoâng heà coù trong thieân nhieân. Ñoù chæ laø moät quan nieäm hoaøn toaøn xuaát phaùt töø con ngöôøi, hoaøn toaøn töông ñoái". Vaø khi Besso cheát, Einstein vieát thö cho chò cuûa oâng : "Michele ñaõ ñi tröôùc toâi ñeå lìa boû theá giôùi laï luøng naøy. Nhöng ñieàu ñoù khoâng quan troïng laém. Ñoái vôùi chuùng toâi, nhöõng nhaø vaät lyù hoïc vöõng loøng
tin, söï phaân bieät giöõa quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai chæ laø moät aûo töôûng , duø noù raát dai daúng".

Sau naøy, nhaø vaät lyù thieân vaên Stephan Hawking cuõng quan nieäm nhö vaäy trong taùc phaåm "Moät caâu chuyeän ngaén veà thôøi gian". OÂng ñeà nghò thay theá thôøi gian baèng thôøi gian töôûng töôïng , vaø nhôø ñoù coù theå khoâng gian hoùa (spatialiser) thôøi gian, baèng caùch ñoåi daáu (+) baèng daáu (-). Theo thuyeát töông ñoái heïp
cuûa Einstein, khoâng gian vaø thôøi gian lieân heä vôùi nhau, nhöng vaät chaát vaãn coøn ñoäc laäp. Khoaûng cô baûn khoâng coøn laø moät khoaûng khoâng gian nhö trong hình hoïc Euclide, maø laø moät khoaûng khoâng gian-thôøi gian. Song, thôøi gian ñoùng moät vai troø khaùc trong khoaûng naøy, noù khoâng coù cuøng moät daáu. Nhö ngöôøi
ta thöôøng vieát trong khoaûng (ds2), thôøi gian mang daáu (+) vaø khoâng gian mang daáu (-).

So vôùi thuyeát töông ñoái heïp, thì thuyeát töông ñoái toång quaùt cuûa Einstein ñöa tôùi moät söï toång hôïp vó ñaïi hôn nhieàu. Khoâng gian vöøa coù lieân heä vôùi thôøi gian vaø vaät chaát. Vaø söï lieân heä ñoù coù laø nhôø ñoä cong cuûa khoâng gian-thôøi gian, vaø caùi ñoä cong naøy tuøy thuoäc nhöõng gì chöùa ñöïng trong vaät chaát. Nhöng thuyeát töông ñoái toång quaùt vaãn coøn laø moät thuyeát theo Newton, bôûi vì vaãn coøn mang nhöõng ñieàu xaùc thöïc, vaø vaãn khoâng coù muõi teân thôøi gian.

Vaøo theá kyû thöù XIX, Sadi Carnot, trong khi nghieân cöùu veà caùc maùy chaïy hôi nöôùc, nhaän thaáy raèng söï bieán ñoåi söùc noùng thaønh cô naêng bò haïn cheá bôûi tính chaát moät chieàu cuûa nhöõng dôøi chuyeån söùc noùng (chæ coù theå ñi töø noùng sang laïnh), döôøng nhö söùc noùng mang trong mình moät tính chaát ñaëc bieät lieân quan
tôùi moät chieàu.

Nhöõng suy nghó ñoù seõ laøm khôûi ñieåm cho nguyeân taéc thöù hai cuûa nhieät ñoäng (deuxieøme principe de la thermodynamique), do Clausius trình baøy döôùi hình thöùc hoaøn chænh : trong moãi heä thoáng vaät lyù ñeàu coù moät ñaïi löôïng goïi laø entropie, bieåu thò möùc ñoä hoãn ñoän hoaëc ngaãu nhieân coù maët trong heä thoáng ñoù.
Soá löôïng entropie trong moät heä thoáng coâ laäp chæ coù theå taêng leân moãi khi coù moät hieän töôïng vaät lyù naøo ñoù. Laáy ví duï, entropie cuûa moät taùch caø pheâ vaø cuûa moät vieân ñöôøng hoïp laïi, thaáp hôn entropie cuûa moät taùch caø pheâ ngoït, cho neân vieân ñöôøng chæ coù theå tan trong taùch caø pheâ, chöù khoâng bao giôø coù theå
laáy ra ñöôïc töø moät taùch caø pheâ ngoït. Moät caùch ñôn giaûn hôn, neáu chuùng ta neùm moät caùi cheùn xuoáng ñaát, cheùn ñoù (treân nguyeân taéc) seõ vôõ. Entropie cuûa cheùn laønh thaáp hôn cheùn vôõ, neân khoâng bao giôø cheùn vôõ seõ laønh trôû laïi. Moïi sinh vaät cheát ñi khoâng theå naøo soáng trôû laïi, cuõng nhö chieác laù vaøng ñaõ lìa caønh, khoâng bay laïi ñöôïc leân treân caønh vaø xanh töôi trôû laïi.

Trong kinh nghieäm soáng haøng ngaøy, chuùng ta thaáy nhöõng ñoåi thay thöôøng ñi töø thöù töï (ordre) tôùi hoãn ñoän (deùsordre), töø söï khoù xaûy ra (improbable) tôùi söï deã xaûy ra (probable). Ñoù chính laø "muõi teân nhieät ñoäng" aùp duïng vaøo thôøi gian.

YÙ thöùc veà nhöõng nghòch lyù cuûa thôøi gian baét nguoàn töø nhöõng coâng trình cuûa Boltzman. Boltzman bò aûnh höôûng maïnh cuûa Darwin, vaø laø nhaø vaät lyù hoïc ñaàu tieân quan nieäm söï tieán hoùa cuûa vuõ truï nhö laø moät söï suy roäng cuûa thuyeát Darwin. Nhöng tröôùc nhöõng lôøi chæ trích traùch oâng ñi ngöôïc laïi vôùi ñònh luaät hai chieàu cuûa Newton, oâng ñaõ ñaén ño vaø chuøn laïi. OÂng vöøa muoán moät ñaèng tin vaøo quan nieäm tieán hoùa cuûa vuõ truï, vaøo muõi teân thôøi gian, moät ñaèng giöõ trung thaønh vôùi ñònh luaät cuûa Newton. Ñoù laø moät nghòch lyù maø oâng ñaõ khoâng giaûi quyeát noåi, vaø coù theå laø moät lyù do ñaõ khieán oâng töï töû.

Theo nguyeân taéc thöù hai cuûa nhieät ñoäng, moïi söï vaät khoâng theå naøo traùnh ñöôïc bò tieâu huûy daàn moøn, nhöng taát caû khoâng choáng ñoái laïi söï tieâu huûy ñoù moät caùch gioáng nhau. Ñoái vôùi vaät chaát khoâng sinh ñoäng, thôøi gian chæ laø tieâu moøn vaø taøn phaù.

Ngöôïc laïi, söï soáng laø moät ngoaïi leä duy nhaát vaø taïm thôøi tröôùc luaät entropie, ñieàu ñoù ñaõ ñöôïc caùc nhaø sinh hoïc vaïch roõ. Caùc sinh vaät coù khaû naêng duøng moät khoaûng thôøi gian naøo ñoù, ñeå phaùt trieån theo ñònh luaät cuûa chính mình vaø duøng nhöõng döï tröõ naêng löôïng cuûa mình. "Söï soáng, theo Leùvy-Valensi, laø moät cuoäc ñaáu tranh thöôøng tröïc choáng laïi entropie. Noù phaûi, trong moãi giaây phuùt, theo caùch noùi cuûa Bergson, "naâng caùi gaùnh naëng ñang rôi xuoáng", vaø laøm chaäm ñi nhöõng ñoåi thay khoâng theå naøo ngaên caûn ñöôïc.
Döôøng nhö, trong moät theá giôùi khoâng theå naøo traùnh ñöôïc quay veà söï cheát, söï soáng coá gaéng taän duïng taát caû naêng löôïng ñang tieâu daàn cuûa mình, ñeå laøm ñöôïc moät caùi gì, trong moät khoaûng thôøi gian naøo ñoù."

Ngoaøi ra, söï soáng coøn duøng moät phöông phaùp höõu hieäu ñeå choáng laïi söï phaù huûy cuûa thôøi gian, ñoù laø söï sinh saûn. Nhôø söï sinh saûn, cuoäc soáng ñöôïc tieáp noái töø theá heä naøy qua theá heä khaùc, qua söï trao truyeàn thoâng tin mang bôûi nhöõng gien, cuõng nhö moät ngoïn löûa truyeàn töø ngoïn ñuoác naøy qua ngoïn ñuoác khaùc, ñeå khoâng bao giôø ngöøng chaùy.

Coù theå noùi raèng cho tôùi theá kyû thöù XVIII, khoâng coù söï caùch bieät giöõa trieát hoïc vaø khoa hoïc, vì moät lyù do giaûn dò : caùc nhaø trieát hoïc ñoàng thôøi laø nhöõng nhaø khoa hoïc. Töø Platon, Aristote cho tôùi Descartes, Leibniz, Kant, taát caû ñeàu laø nhöõng nhaø baùc hoïc "vaên voõ song toaøn", nghóa laø vöøa laø trieát gia, vöøa laø toaùn hoïc, vaät lyù hoïc, thieân vaên hoïc, sinh hoïc...

Nhöng baét ñaàu töø theá kyû thöù XIX, nhöõng kieán thöùc cuûa nhaân loaïi trôû thaønh meânh moâng vaø phöùc taïp ñeán noãi caùc nhaø hoïc giaû baét buoäc phaûi löïa choïn moät ngaønh chuyeân moân, ñeå moãi ngaøy tieán saâu vaøo ngaønh ñoù. Chaúng haïn nhö Bergson, khi coøn laø moät hoïc sinh xuaát saéc thi tuyeån vaøo tröôøng Cao ñaúng Sö phaïm, ñaõ phaûi choïn löïa giöõa vaên chöông vaø khoa hoïc, vaø oâng ñaõ choïn löïa vaên chöông. Nhö vaäy, daàn daàn trieát hoïc vaø khoa hoïc ñaõ rôøi xa nhau, cho tôùi khi khoâng coøn noùi vôùi nhau cuøng moät thöù tieáng, khoâng coøn duøng nhöõng khaùi nieäm gioáng nhau.

Ví duï khaùi nieäm "thôøi gian" chaúng haïn. Lieäu "thôøi gian" cuûa nhaø khoa hoïc coù phaûi laø "thôøi gian" cuûa nhaø trieát hoïc ? Ñoù laø caâu hoûi ñaët leân trong cuoäc ñoái thoaïi taïi Paris naêm 1922 giöõa Bergson vaø Einstein, veà "Thôøi gian vaø thuyeát töông ñoái".

Ñeå traû lôøi caâu hoûi cuûa Bergson : "OÂng coù chaéc raèng thôøi gian cuûa oâng laø thôøi gian cuûa con ngöôøi taàm thöôøng khoâng ?", Einstein khaúng ñònh : "Thôøi gian cuûa nhaø trieát hoïc vaø thôøi gian cuûa nhaø vaät lyù hoïc laø moät. Khoâng coù thôøi gian cuûa trieát hoïc. Chæ coù thôøi gian taâm lyù khaùc vôùi thôøi gian cuûa vaät lyù hoïc. Chæ coù khoa hoïc môùi noùi ñöôïc söï thaät". Caâu traû lôøi ñoäc ñoaùn naøy laøm Bergson voâ cuøng thaát voïng, coù leõ vì oâng ñaõ quaù mong ñôïi ôû khoa hoïc moät söï xaùc nhaän veà tröïc giaùc cuûa oâng veà thôøi gian.

Nhöng thaät ra, neáu cuoäc ñoái thoaïi naøy, giöõa hai nhaø trí thöùc noåi tieáng thôøi baáy giôø, ñaõ thaát baïi hay chæ laø hai cuoäc ñoäc thoaïi, coù leõ laø vì "oâng noùi gaø, baø noùi vòt". Einstein vaø Bergson moãi ngöôøi chæ noùi veà thôøi gian cuûa mình.

Thôøi gian cuûa Einstein laø thôøi gian vaät lyù , thôøi gian khoa hoïc, khoâng maøu saéc höông vò, thôøi gian cuûa caû vuõ truï, khoâng phaûi cuûa rieâng con ngöôøi. Thôøi gian ñoù chæ laø aûo töôûng, bôûi vì khoâng coù thöïc chaát, khoâng coù beà daøy, khoâng chia ra laøm quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai. Thôøi gian ñoù chính laø khoâng gian, noù coù maët trong moãi söï vaät, noù laø söï vaät. Con ngöôøi khoâng laøm gì ñöôïc treân noù, bôûi vì noù chính laø con ngöôøi, laø moät söï vaät.

Thôøi gian cuûa Bergson laø thôøi gian taâm ly ù. Ñoái vôùi oâng, noù bao truøm taát caû, noù chính laø söï soáng, söï tieán hoùa trong saùng taïo. Laø thôøi gian ñöôïc soáng vaø caûm nhaän tröïc tieáp bôûi con ngöôøi, vôùi nhöõng caûm xuùc cuûa quaù khöù, vôùi beà daøy cuûa hieän taïi vaø khaû naêng saùng taïo cuûa töông lai. Thôøi gian ñoù coù theå co giaõn, ngöng laïi, ruùt ngaén hay keùo daøi, quay voøng trôû laïi. Con ngöôøi coù khaû naêng aûnh höôûng ñöôïc vaøo noù, nhöng noù cuõng coù theå cheá ngöï con ngöôøi.

Ñeå phaân bieät hai loaïi thôøi gian naøy, ngöôøi ta ñaõ ñeà nghò goïi thôøi gian vaät lyù laø chronos (tieáng Hy laïp), vaø thôøi gian taâm lyù laø tempus (tieáng La tinh). Moãi ngöôøi seõ goïi thôøi gian laø chronos hay tempus tuøy theo quan nieäm cuûa mình veà thôøi gian.

Trong cuoán saùch "Giöõa thôøi gian vaø vónh cöûu", Ilya Prigogine ñöa ra moät caâu traû lôøi döùt khoaùt : thôøi gian hieän höõu trong vuõ truï, noù coù maët trong vaät chaát, vaø mang tính chaát moät chieàu.

Lyù luaän cuûa Prigogine döïa leân söï so saùnh giöõa hai loaïi thôøi gian : thôøi gian Poincareù vaø thôøi gian Lyapounov. Nhaø toaùn hoïc Henri Poincareù chöùng minh raèng, trong moät heä thoáng coâ laäp vôùi nhöõng tieåu theå (corpuscules) taùc ñoäng laãn nhau, sau moät thôøi gian heä thoáng ñoù seõ ñi qua trôû laïi traïng thaùi ban ñaàu. Thôøi gian giöõa hai löôït ñi qua cuøng moät traïng thaùi goïi laø thôøi gian Poincareù, vaø thôøi gian ñoù dó nhieân raát daøi. Laáy moät ví duï, moät quaû boùng bò xeïp, neáu khoâng coù taùc ñoäng beân ngoaøi, thì moät ngaøy kia seõ caêng trôû laïi. Khoâng caàn bôm, chæ caàn ñôïi, nhöng phaûi ñôïi raát laâu ! Lyapounov ngöôïc laïi chöùng minh raèng trong söï tieán trieån cuûa moät heä thoáng, ñoä nhaïy (sensibiliteù) cuûa noù ñoái vôùi nhöõng ñieàu kieän ban ñaàu taêng leân khoâng ngöøng. Ñoù laø "hieäu öùng böôùm" (effet papillon) : moät caùi voã caùnh cuûa moät con böôùm coù theå gaây neân moät côn baõo toá caùch ñoù caû ngaøn caây soá trong vaøi thaùng nöõa. Sau moät khoaûng thôøi gian, moät heä thoáng seõ trôû thaønh hoãn ñoän (chaotique), khoâng theå naøo tieân ñoaùn ñöôïc moät caùch khoa hoïc, vaø thôøi gian ñoù goïi laø thôøi gian Lyapounov. Prigogine, trong khi so saùnh thôøi gian Poincareù vôùi thôøi gian Lyapounov, nhaän thaáy raèng thôøi gian Lyapounov ngaén hôn thôøi gian Poincareù nhieàu, vaø nhö vaäy coù nghóa raèng moät heä thoáng seõ trôû thaønh hoãn ñoän tröôùc khi trôû laïi traïng thaùi ban ñaàu. Treân thöïc teá, ñònh lyù Poincareù khoâng
aùp duïng ñöôïc, bôûi vì heä thoáng seõ trôû thaønh hoãn ñoän tröôùc, vaø seõ bieán hoùa theo muoân vaøn phöông thöùc khaùc nhau. Ñieàu ñoù giaûi thích roõ reät nhöõng nhaän xeùt thöôøng xuyeân cuûa chuùng ta veà cuoäc ñôøi : quaû boùng seõ khoâng bao giôø töï caêng trôû laïi, töông lai khoâng theå naøo tieân ñoaùn ñöôïc, vaø thôøi gian baét buoäc phaûi moät chieàu.

* Thôøi gian saâu thaúm (thôøi gian ñòa chaát) ; thôøi gian thaúng doïc, thôøi gian chu kyø.

Theo nhaø coå sinh vaät hoïc Stephen Jay Gould, coøn coù moät loaïi thôøi gian goïi laø thôøi gian saâu thaúm (temps profond), töùc laø thôøi gian ñòa chaát (temps geùologique), thôøi gian ñoù keùo daøi treân haøng tyû naêm töø luùc hình thaønh traùi ñaát, vaø môùi ñöôïc con ngöôøi yù thöùc ñöôïc töø chöa ñaày hai theá kyû nay. Neáu laáy chieàu cao cuûa thaùp Eiffel ñeå taû thôøi gian saâu thaúm, thì taát caû lòch söû loaøi ngöôøi chæ baèng beà daøy cuûa lôùp sôn treân choùp thaùp maø thoâi !

Vaø cuõng coù hai quan nieäm veà thôøi gian ñaõ in saâu vaøo truyeàn thoáng Taây phöông, ñoù laø thôøi gian thaúng doïc (temps lineùaire ou sagittal) vaø thôøi gian chu kyø (temps cyclique), ñöôïc bieåu töôïng baèng muõi teân vaø voøng troøn.

Theo quan nieäm thôøi gian thaúng doïc, lòch söû ñöôïc coi nhö laø söï noái tieáp moät chieàu cuûa nhöõng söï kieän chæ coù maët moät laàn. Moãi khoaûnh khaéc ñöùng moät ñòa vò rieâng trong chuoãi thôøi gian, vaø toaøn theå nhöõng khoaûnh khaéc thôøi gian chuyeån vaän theo moät chieàu höôùng nhaát ñònh.

Ngöôïc laïi, theo quan nieäm thôøi gian chu ky ø, nhöõng söï kieän khoâng coøn tính chaát rieâng reõ, nhöng theå hieän nhöõng ñieàu caên baûn luoân luoân coù maët vaø baát bieán. Moïi bieán chuyeån naèm trong nhöõng chu kyø ñöôïc laäp laïi, vaø nhöõng khaùc bieät trong quaù khöù seõ trôû thaønh nhöõng thöïc hieän trong töông lai. Thôøi gian nhö vaäy khoâng coù chieàu höôùng.

Caû hai quan nieäm ñoù veà thôøi gian ñeàu coù maët trong Thaùnh Kinh :

Moät ngaøy kia, Thöôïng Ñeá taïo ra traùi ñaát vaø con ngöôøi, Ngaøi chæ cho Noeù phöông phaùp thoaùt khoûi moät traän luït lôùn baèng moät chieác taøu ñaëc bieät, sau ñoù ngaøi trao cho Moóse nhöõng ñieàu giôùi luaät vaøo moät thôøi ñieåm naøo ñoù, roài ngaøi phaùi ñöùa Con cuûa Ngaøi xuoáng traàn, chòu ñoùng ñinh taïi moät nôi vaø vaøo moät luùc
naøo ñoù, ñeå roài soáng laïi vaøo ngaøy thöù ba. Ñoù laø quan nieäm thôøi gian thaúng doïc.

Ngöôïc laïi, trong phaàn Eccleùsiaste (Qoheùleth), thôøi gian mang tính chaát chu kyø : "Maët trôøi moïc, maët trôøi laën, vaø maët trôøi moïc trôû laïi. Gioù thoåi quanh, quay ñi vaø trôû laïi. Taát caû caùc gioøng soâng chaåy veà bieån caû, vaø bieån vaãn khoâng ñaày. Caùi gì ñaõ coù seõ coù, caùi gì ñaõ thöïc hieän seõ thöïc hieän trôû laïi, vaø khoâng coù gì môùi meû döôùi aùnh maët trôøi".

Chæ caàn quan saùt thieân nhieân, ngöôøi ta cuõng thaáy roõ tính chaát chu kyø cuûa nhöõng bieán ñoåi trong cuoäc soáng. Töø hôi thôû, nhòp tim, söï co giaõn baép thòt, kinh nguyeät, cho tôùi söï baøi tieát noäi tuyeán, nhöõng laøn soùng ñieän trong naõo, döôøng nhö taát caû moïi sinh vaät ñeàu soáng theo nhòp moät chieác ñoàng hoà sinh lyù, theo luaät thôøi gian chu kyø. Nhìn roäng hôn, ngay caû trong theá giôùi khoaùng chaát, traùi ñaát vôùi boán muøa, nöôùc thuûy trieàu, naéng möa, gioù baõo, caùc vì sao vaø caùc haønh tinh, ñeàu vaän chuyeån theo thôøi gian chu kyø.

Neáu khoâng coù thôøi gian chu kyø thì seõ khoâng coù gì trôû laïi, khoâng tieân ñoaùn ñöôïc vieäc gì xaûy ra (maët trôøi lieäu coøn coù moïc ngaøy mai ?), khoâng coù khoa hoïc vôùi caùc ñònh luaät, phöông trình. Khoâng coù xe ñaïp, xe hôi, bôûi vì khoâng coù baùnh xe quay voøng, khoâng coù maùy bay caùnh quaït. Cuõng khoâng coù aâm nhaïc,
bôûi vì seõ khoâng coù noát nhaïc trôû laïi, khoâng coù ñieäp khuùc. Khoâng coù thi vaên, bôûi vì seõ khoâng coù vaàn thô, khoâng coù lôøi vaên...

Nhöng thaät ra chính quan nieäm thôøi gian thaúng doïc môùi laø ñoäng cô cuûa cuoäc caùch maïng khoa hoïc kyõ thuaät taïi Taây phöông töø theá kyû thöù XVII. Bôûi vì quan nieäm thôøi gian thaúng doïc bao haøm khaùi nieäm tieán hoùa vaø tieán boä. Coù thôøi gian thaúng doïc môùi coù khaùm phaù, ñaû phaù, xaây döïng, phaùt trieån. Neáu "khoâng coù
gì môùi meû döôùi aùnh maët trôøi", thì vieäc gì phaûi meät söùc ñaët laïi vaán ñeà vaø coá gaéng gia taêng söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi ? Theo Mircea Eliade, söï chuù troïng tôùi tính chaát "môùi laï" vaø "moät chieàu" cuûa lòch söû laø moät khaùm phaù töông ñoái môùi trong ñôøi soáng nhaân loaïi. Ngöôïc laïi, nhaân loaïi coå xöa coá heát söùc töï baûo
veä choáng laïi taát caû nhöõng gì môùi laï vaø moät chieàu cuûa lòch söû.

Neáu quan nieäm thôøi gian thaúng doïc phaùt trieån maïnh meõ trong vaên minh Taây phöông, thì quan nieäm thôøi gian chu kyø laïi cheá ngöï vaên minh Ñoâng phöông moät caùch roõ reät. Chuùng ta coù theå töï hoûi raèng phaûi chaêng moät trong nhöõng lyù do chaäm treã veà khoa hoïc kyõ thuaät cuûa Ñoâng phöông naèm chính trong quan nieäm
thôøi gian chu kyø troäi haún ñoù ?

Thaät ra, hai quan nieäm thôøi gian thaúng doïc vaø thôøi gian chu kyø , döôùi hai aån duï muõi teân vaø voøng troøn, ñeàu ñuùng vaø sai nhö nhau. Ñoù chæ laø moät caùch nhìn nhò ñoái (dichotomie) quen thuoäc cuûa ngöôøi Taây phöông. Cuõng nhö nhieàu söï phaân ñoâi khaùc ("linh hoàn/theå xaùc" ; "saùng taïo/tieán hoùa" ; "nhaát nguyeân/ña
nguyeân" v.v.) caùch nhìn ñoái chieáu naøy ñeàu sai laàm hoaëc thieáu soùt, bôûi vì chæ theå hieän ñöôïc moät phaàn naøo cuûa thöïc teá voâ cuøng phöùc taïp. Ñoù chæ laø nhöõng phöông tieän do con ngöôøi cheá taïo ra ñeå laøm saùng toû nhöõng suy nghó cuûa mình.

Hình aûnh thích hôïp nhaát veà thôøi gian, theo toâi nghó, coù leõ laø voøng xoaén (spirale), bôûi vì vöøa mang tính chaát thaúng doïc vöøa mang tính chaát chu kyø. Nhöõng gì xaåy ra cuõng trôû laïi, nhöng khoâng hoaøn toaøn nhö tröôùc. Maët trôøi moïc vaø laën trôû laïi, boán muøa quay trôû laïi vaø caùc theá heä noái tieáp nhau, nhöng khoâng coù ngaøy naøo gioáng ngaøy naøo, vaø khoâng coù ngöôøi naøo gioáng ngöôøi naøo. Cuõng nhö caâu traû lôøi cuûa nhaø sö Nagaâsena (Na Tieân) khi vua Milinda hoûi caùi "ta" laø gì. "Cuõng nhö moät ngoïn löûa, ñoåi thay trong töøng giaây phuùt, khoâng phaûi cuøng laø moät ngoïn löûa, nhöng khoâng phaûi laø moät ngoïn löûa khaùc" ( na ca so na ca anno).

Vaø bieát ñaâu trong ñaïo Phaät ñeàu coù caû hai aån duï muõi teân vaø voøng troøn. Voøng luaân hoài chaúng laø voøng troøn, vaø con ñöôøng giaûi thoaùt chaúng laø muõi teân ñoù hay sao ?

Ñöùc Phaät Thích Ca laø ngöôøi ñaàu tieân nhaán maïnh vaøo voâ thöôøng, töùc laø tính chaát khoâng thöôøng coøn cuûa söï vaät, laø söï bieán ñoåi khoâng ngöøng cuûa theá giôùi hieän töôïng. Ñoái vôùi ñaïo Phaät, khoâng coù hieän höõu, chæ coù trôû thaønh (bhava). Voâ thöôøng (anicca), cuøng vôùi voâ ngaõ (anatta), vaø khoå (dukkha), laø ba ñaëc tính cuûa ñôøi soáng (tilakkhana). Ba ñaëc tính laøm cho con ngöôøi traàm luaân trong voøng luaân hoài (samsaøra), do caùi nghieäp (karma) cuûa mình gaây neân. Nhöng chính nhôø caùi nghieäp ñoù, cuøng caùi Phaät taâm (bodhichitta) saün coù trong mình, maø con ngöôøi coù theå, baèng caùch kieân trì tu taäp, giöõ giôùi (sîla), ñònh taâm (samaâdhi), ñeå ñaït tôùi trí tueä sieâu vieät (prajnaâ), vaø töï giaûi thoaùt (moksha) ra khoûi voøng sinh töû, khoå ñau.

- Saùt na voâ thöôøng, laø söï chuyeån bieán lieân tuïc cuûa söï vaät trong töøng saùt na (theo danh töø Phaät, moãi saùt na laø moät khoaûnh khaéc raát nhoû cuûa thôøi gian). Söï voâ thöôøng naøy raát caàn thieát cho söï soáng, vaø coù theå noùi laø gaén lieàn vôùi söï soáng, chính noù laø söï soáng.

- Nhaát kyø voâ thöôøng laø söï chuyeån bieán nhanh choùng cuûa söï vaät theo moät chu kyø naøo ñoù, ñöa tôùi moät söï thay ñoåi traïng thaùi roõ reät. Chaúng haïn nhö khi nöôùc soâi bieán thaønh hôi, khi nöôùc laïnh ñoâng thaønh baêng, khi hoa bieán thaønh quaû, khi laù vaøng ruïng, hay khi ngöôøi beänh naëng qua ñôøi.

- Tai naïn laø nhöõng ñieàu xaûy ra moät caùch ñoät ngoät, khoâng heà baùo tröôùc, bieán ñoåi cuoäc ñôøi, theo chieàu höôùng xaáu nhieàu hôn laø toát.

Thay vì laáy moät thaùi ñoä thuï ñoäng tröôùc voâ thöôøng, ñaïo Phaät chuû tröông laáy moät thaùi ñoä saùng suoát vaø tích cöïc. Ñaàu tieân, con ngöôøi phaûi yù thöùc raèng voâ thöôøng (saùt na voâ thöôøng) laø ñieàu caàn thieát cho söï soáng, cho söï hieän höõu, vaø chính nhôø voâ thöôøng môùi coù söï chuyeån ñoåi theo chieàu höôùng toát, môùi coù hy voïng moät ngaøy mai töôi saùng hôn, cho nhöõng ngöôøi ñang khoå ñau. Sau ñoù phaûi quaùn chieáu söï voâ thöôøng trong moïi söï vaät, ñeå khoâng coøn lo ngaïi, sôï haõi nhöõng bieán chuyeån do nhaát kyø voâ thöôøng moät ngaøy kia coù theå xaûy ñeán, chaúng haïn nhö khi maát moät ngöôøi thaân trong gia ñình, khi laâm beänh naëng, khi maát taøi cuûa, hay khi bò tai naïn. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù coù theå xaûy ra baát cöù luùc naøo, vaø ngöôøi Phaät töû phaûi coá gaéng tu taäp ñeå xem voâ thöôøng laø moät chuyeän taát nhieân vaø thöôøng tình.

Cuõng vì hieåu roõ raèng moïi söï vaät ñoåi thay trong töøng giaây phuùt, cho neân ngöôøi Phaät töû bieát quí troïng vaø soáng troïn veïn moãi giaây phuùt hieän taïi, moãi veû ñeïp cuûa cuoäc ñôøi, moãi tình caûm cuûa nhöõng ngöôøi thaân thöông, ñeå khoâng bao giôø lo sôï vaø tieác nuoái. Vaø cuõng nhôø yù thöùc raèng taát caû laø voâ ngaõ, laø ñieàu gaén lieàn vôùi voâ thöôøng, cho neân ngöôøi Phaät töû khoâng maøng tôùi söï chaáp chaët, trì keùo laïi cho mình nhöõng cuûa caûi, nhöõng giaây phuùt vui töôi, cuõng nhö moïi aûo töôûng trong cuoäc ñôøi.

* Nhöõng quan ñieåm khaùc bieät veà thôøi gian trong caùc toâng phaùi Phaät giaùo.

Trong lòch söû tö töôûng ñaïo Phaät, quan nieäm veà thôøi gian khoâng phaûi laø luoân luoân ñoàng nhaát, khoâng coù tranh luaän. Hôn hai traêm naêm sau khi ñöùc Phaät Thích Ca vieân tòch, ñoaøn theå taêng giaø chia reõ ra laøm nhieàu toâng phaùi, trong ñoù coù phaùi Sarvaâstivaâda ( Nhaát Theá Höõu ) vaø phaùi Sautraântika ( Kinh Löôïng ),
choáng ñoái nhau treân nhieàu ñieåm, ñaëc bieät veà thôøi gian :

- Theo phaùi Sarvaâstivaâda (sarva=taát caû, asti=hieän höõu), taát caû ñeàu coù maët : quaù khöù, hieän taïi cuõng nhö töông lai. Moïi phaùp (dharma) höõu vi ñeàu khoâng sinh, khoâng dieät, chuùng coù maët töø voâ thuûy, vaø chæ chuyeån ñoåi töø moät traïng thaùi taøng aån tôùi moät traïng thaùi roõ reät. Chaúng haïn nhö moät ngöôøi ñaøn baø ñoàng
thôøi laø moät ñöùa beù gaùi vaø laø moät baø meï, moät caây cam vöøa laø moät haït cam vaø moät traùi cam. Nöôùc vöøa laø baêng tuyeát vöøa laø hôi nöôùc, tuøy theo nhieät ñoä, nhöng trong baûn theå vaãn laø nöôùc.

- Phaùi Sautraântika (suøtra=kinh ñieån) laïi cho raèng chæ coù hieän taïi môùi thöïc söï coù maët, vaø thôøi gian chæ laø moät aûo töôûng gaây neân bôûi nhöõng giaây laùt lieân tuïc keá tieáp nhau. Caên baûn cuûa cuoäc soáng con ngöôøi nguï taïi moät taâm thöùc cao sieâu, ñöôïc tröôøng toàn töø kieáp naøy sang kieáp khaùc.

Nhöõng phaùi naøy seõ coù aûnh höôûng treân söï xuaát hieän cuûa hai toâng phaùi quan troïng cuûa Ñaïi thöøa, laø phaùi Trung quaùn (Maâdhyamika) vaø phaùi Duy thöùc (Vijnnaânavaâda hay Yogaâchaâra).

- Phaùi Trung quaùn, döôùi söï höôùng daãn cuûa ngaøi Long Thoï(Naâgaârjuna), quan nieäm raèng taát caû trong thöïc chaát ñeàu laø Khoâng (shunyaâta). Nhöng Khoâng khoâng coù nghóa laø troáng khoâng, laø hö voâ, laø khoâng coù gì, Khoâng coù nghóa laø Söï Thöïc tuyeät ñoái (paramaârtha-satya), laø Chaân Nhö, laø Baûn Theå cuûa söï vaät
(tathata). Do ñoù, thôøi gian khoâng phaûi laø moät vaán ñeà, bôûi vì chæ coù maët trong theá giôùi hieän töôïng, töùc laø caùi Saéc, caùi Töôùng, chöù khoâng coù trong caùi Khoâng, neáu ñi saâu vaøo baûn theå.

- Phaùi Duy thöùc, döôùi söï höôùng daãn cuûa ngaøi Voâ Tröôùc (Asanga) vaø ngaøi Theá Thaân (Vasubandhu), quan nieäm raèng moïi hieän töôïng laø saûn phaåm cuûa yù thöùc, raèng taát caû laø yù thöùc. Ngoaøi 6 thöùc thoâng thöôøng ra, coøn moät yù thöùc saâu thaúm goïi laø A-laïi-da thöùc (alaya-vijnnaâna), laø nôi chöùa ñöïng taát caû nhöõng
nhaân cuûa nghieäp tröôùc, vaø nguoàn goác cuûa moïi haønh ñoäng. Trong chieàu saâu cuûa A-laïi-da, cuõng coù nhöõng caùi nhaân tinh khieát, coù theå ñöôïc xem nhö chaân nhö, nhö baûn theå cuûa vuõ truï. Nhö vaäy, theo Duy thöùc hoïc, thôøi gian cuõng thuoäc vaøo hieän töôïng, vaøo yù thöùc, vaø töï noù cuõng khoâng coù thöïc theå.

Thôøi gian trong ñaïo Phaät ñöôïc ño baèng saùt na töùc laø moät khoaûng thôøi gian raát ngaén (moät phaàn nhoû cuûa giaây), cho tôùi kalpa töùc laø moät khoaûng thôøi gian raát daøi (haøng trieäu naêm).

Ñaïo Phaät quan nieäm raèng vuõ truï khoâng coù giôùi haïn, trong khoâng gian (coù tôùi "tam thieân vaïn thieân theá giôùi") cuõng nhö trong thôøi gian (taát caû ñeàu "voâ thuûy voâ chung"). Theá giôùi khoâng coù ñieåm khôûi ñaàu, maø cuõng khoâng coù ñieåm keát thuùc, cuõng nhö quan nieäm chung "khoâng sinh, khoâng dieät" cuûa Baùt Nhaõ Ba La
Maät Ña (Prajnaâparamitaâ). Neáu duøng danh töø khoa hoïc ngaøy nay, thì chuùng ta seõ noùi raèng ñaïo Phaät quan nieäm khoâng coù "Big bang" maø cuõng khoâng coù "Big crunch". Hình aûnh phuø hôïp nhaát vôùi ñaïo Phaät coù leõ laø vuõ truï co giaõn, ñi töø taêng tôùi giaûm, roài töø giaûm tôùi taêng, khoâng bao giôø baét ñaàu vaø khoâng bao giôø
heát. Thaät ra ñieàu naøy cuõng khoâng ñi ngöôïc laïi vôùi vaät lyù hieän ñaïi, bôûi vì neáu ña soá caùc nhaø khoa hoïc chaáp nhaän quan nieäm "Big bang" nhö moät bieán coá hình thaønh vuõ truï töø 20 tyû naêm tröôùc, thì hoï cuõng quan nieäm khoâng coù giaây phuùt "ban ñaàu", bôûi vì 20 tyû naêm, cuõng nhö 300000 km/giaây cho toác ñoä aùnh
saùng vaø -273oàC cho nhieät ñoä cuûa moät vaät theå, chæ laø moät ñieåm soá giôùi haïn khoâng theå naøo vöôït qua ñöôïc.

"- Choùng thaät ! Môùi daïo naøo...
- Nhìn con chaùu mình lôùn leân, môùi thaáy thôøi gian qua quaù nhanh...
- Môùi ngoaûnh ñi ngoaûnh laïi, ñaõ thaáy mình giaø nua ñi nhieàu...

Nhöõng caâu chuyeän veà thôøi gian, cuõng nhö veà thôøi tieát (tieáng Phaùp goïi caû hai laø "le temps"), laø nhöõng caâu chuyeän thöôøng tình ngöôøi ta vaãn noùi vôùi nhau haøng ngaøy, trong nhaø cuõng nhö ngoaøi chôï. Nhöng khi noùi veà thôøi tieát, naéng möa, ngöôøi ta thöôøng noùi chuyeän baâng quô, taàm phaøo, trong khi noùi veà thôøi
gian, ngöôøi ta boãng thaáy daâng leân moät noãi buoàn man maùc, keøm theo tieáng thôû daøi .

Quaû thaät, thôøi gian baêng qua nhanh nhö muõi teân, vaø con ngöôøi chæ coù theå nhìn theo baát löïc !

Coù leõ chæ coù nhöõng nhaø khoa hoïc laåm caåm môùi ñaët ra vaán ñeà coù "muõi teân thôøi gian" hay khoâng, thôøi gian ñi moät chieàu hay hai chieàu. Ñoái vôùi ngöôøi thöôøng, chæ caàn môû maét ra ñaõ thaáy roõ raèng thôøi gian khoâng bao giôø ñi ngöôïc trôû laïi. Cuõng nhö haït caùt luøa qua keõ tay khoâng laøm sao ngaên baét ñöôïc, nhö
ñoùa hoa taøn uùa khoâng bao giôø töôi laïi ñöôïc, nhö maùi toùc ñoám baïc khoâng bao giôø ñen laïi ñöôïc. Ngöôøi ta khoâng bao giôø ñi ngöôïc laïi ñöôïc thôøi gian, duø raèng coù theå gaây neân nhöõng aûo töôûng ñoù, baèng caùch chieáu ngöôïc laïi nhöõng phim aûnh, vôùi nhöõng taøi töû ñi giaät luøi troâng ñeán buoàn cöôøi ! Cuoäc ñôøi nhö moät cuoán phim ñaëc bieät chæ chieáu coù moät laàn, hay nhö moät cuoán saùch ñaëc bieät moãi trang chæ laät qua moät laàn. Ñoù laø caùi giaù (quaù ñaét chaêng?) phaûi traû cho söï hieän höõu...

Nhöng ít ngöôøi daùm thaúng nhìn söï thaät nhö vaäy. Ngöôøi ta tìm ñuû moïi caùch ñeå nuoâi döôõng aûo töôûng níu keùo laïi ñöôïc thôøi gian.

Bieát bao ngöôøi ñaõ rôøi boû cuoäc soáng taàm thöôøng, ñeå ñi tìm moät con ñöôøng ñöa tôùi Vónh cöûu, tôùi Tuyeät ñoái. Faust ñaõ khoâng ngaàn ngaïi baùn linh hoàn mình, laø caùi gì quí giaù nhaát, cho Quyû, ñeå mong trôû thaønh baát töû. Töø traùi ñaøo tieân trong vöôøn Thaùnh maãu cho tôùi vieân hoaøn ñôn cuûa Thaùi thöôïng Laõo quaân, töø con
nhaân saâm cho tôùi bình Thaùnh Graal, ñaõ coù bao nhieâu huyeàn thoaïi veà nhöõng phöông phaùp maøu nhieäm ñeå con ngöôøi caûi laõo hoaøn ñoàng. Ñaõ coù bao nhieâu vò hoaøng ñeá, bao nhieâu nhaø laõnh tuï ra ñi ñeå laïi moät chieác xaùc öôùp, vôùi aûo voïng ñöôïc tieáp tuïc soáng vónh vieãn beân theá giôùi beân kia ! Vaø cuõng ñaõ coù bao nhieâu
chuyeän töôûng töôïng nhö cuûa H.G. Wells vôùi "caùi maùy ñi ngöôïc laïi thôøi gian", chæ caàn ngoài vaøo trong ñoù, baám moät vaøi nuùt laø ñaõ thaáy mình quay trôû laïi vaøi theá kyû veà tröôùc.

Hôõi oâi, taát caû chæ laø aûo töôûng, hoang ñöôøng ! Ngoaøi khoa hoïc ra, vôùi nhöõng tieán boä gaàn ñaây cuûa y hoïc ñaõ töông ñoái keùo daøi cuoäc soáng cuûa con ngöôøi, khoâng coù gì aûnh höôûng ñöôïc vaøo thôøi gian. Taát caû nhöõng lieàu thuoác "mang laïi treû trung", nhö nhaân saâm, söøng teâ giaùc, haûi maõ, cao hoå, maät gaáu, maät raén, sinh toá, meùlatonine, v.v. ñeàu laø nhöõng moùn haøng tung ra bôûi nhöõng keû lôïi duïng nhöõng aûo töôûng cuûa con ngöôøi. Vaø môùi ñaây, caùc nhaø sinh hoïc vöøa môùi thaønh coâng trong vieäc caáy doøng voâ tính (clonage) treân caùc con vaät, khôi daäy leân bao nhieâu aûo moäng baát töû cuûa con ngöôøi. Roát cuïc taát caû chæ laø "haõo huyeàn trong nhöõng haõo huyeàn" (vanitas vanitatum), cuõng nhö lôøi Eccleùsiaste...

Ngöôøi ta thöôøng chuù troïng tôùi thôøi gian khi ñaõ baét ñaàu "coù tuoåi", töùc laøkhi baét ñaàu ñeám ngöôïc thôøi gian coøn laïi. Hoài beù, ngöôøi ta thöôøng ao öôùc thôøi gian qua mau ñeå choùng thaønh "ngöôøi lôùn", nhöng veà giaø ngöôøi ta chæ caàu mong thôøi gian ñi chaäm hôn moät chuùt. Moät naêm ñoái vôùi ngöôøi treû khoâng laø bao nhieâu, nhöng ñoái vôùi ngöôøi giaø laø moät khoaûng thôøi gian voâ cuøng quí baùu.

Trong cuoäc soáng haøng ngaøy, thôøi gian coøn coù moät khaû naêng co giaõn laï luøng. Ñoái vôùi moãi ngöôøi, thôøi gian khoâng ñi qua ñeàu ñaën nhö chieác kim ñoàng hoà, traùi laïi luùc thì löôùt nhanh vuøn vuït, luùc thì chaäm chaïp ñeán phaùt ñieân. Trong khi chôø ñôïi, trong luùc chaùn chöôøng, chuùng ta thaáy sao thôøi gian ñi quaù chaäm ! Trong luùc vui töôi, trong khi hoà hôûi, chuùng ta tieác thôøi gian qua quaù nhanh ! Vaø trí nhôù cuûa con ngöôøi ñeå laøm chi, neáu khoâng phaûi laø ñeå keùo daøi thôøi gian trong khi töôûng nhôù ? Khaû naêng queân ñi cuûa con ngöôøi ñeå laøm chi, neáu khoâng phaûi laø ñeå xoùa boû moät phaàn naøo thôøi gian ?

Toâi thöôøng so saùnh toác ñoä cuûa ñôøi ngöôøi vôùi toác ñoä cuûa moät vaät rôi vaøo khoaûng troáng, töùc laø moãi ngaøy moät nhanh. Caøng veà sau, chuùng ta caøng caûm thaáy cuoäc ñôøi troâi qua nhanh. Cuõng nhö trong moät chuyeán du lòch, nhöõng ngaøy ñaàu qua chaäm, nhöng nhöõng ngaøy cuoái löôùt qua nhanh voâ cuøng. Bôûi vì taát caû ñeàu môùi laï luùc ban ñaàu, trong khi ñoù, vaøo cuoái chuyeán du lòch cuõng nhö cuoái cuoäc ñôøi, taát caû döôøng nhö ñaõ quaù quen thuoäc, vaø chuùng ta chæ coøn nhai ñi nhai laïi moät soá kyû nieäm xa xöa.

Thôøi gian trong khi ñang hoïc hoûi bao giôø cuõng daøi hôn thôøi gian khi ñaõ quen bieát roõ. Söï hoïc hoûi, cuõng nhö söï saùng taïo, laøm cho thôøi gian ñaày ñaën hôn, phong phuù hôn. Noùi nhö Malraux, taùc phaåm ngheä thuaät coù tính chaát "vöôït qua thôøi gian" (intemporaliteù), bôûi vì giaù trò cuûa noù vöôït qua caùc thôøi ñaïi, noù khoâng bò leä thuoäc vaøo lòch söû, noù ñaõ trôû thaønh gia taøi cuûa nhaân loaïi. Do ñoù, "ngheä thuaät laø moät söï choáng ñoái ñònh meänh" (l'art est un anti-destin), vaø trong moät chöøng möïc naøo ñoù, moät söï choáng thôøi gian.

Vaøo theá kyû tröôùc taïi caùc nöôùc Taây phöông, ngöôøi ta coøn coù thôøi giôø laâu laâu döøng chaân laïi, ruùt trong tuùi ra chieác ñoàng hoà quaû laéc, chaäm raõi nhìn giôø, roài boû laïi vaøo tuùi, thong dong böôùc ñi. Ngaøy nay, ngöôøi ta voäi vaõ ñeán noãi chæ coøn kòp lieác maét vaøo chieác ñoàng hoà treân baûng xe hôi, roài nhaán ga, voït leï.

Caùch ñaây chöa ñaày chuïc naêm, khaùch du lòch sang thaêm nöôùc Vieät Nam Xaõ hoäi Chuû nghóa thöôøng ñeå yù thaáy moïi ngöôøi ung dung ñaïp xe ñaïp, chaäm raõi daïo chôi trong ñöôøng phoá, hay suoát ngaøy ngoài chôi sôi nöôùc trong caùc cô quan. Ngaøy nay, vôùi "kinh teá thò tröôøng" vaø cuoäc soáng "ñoåi môùi", moïi ngöôøi ñaõ baét ñaàu voäi vaõ, taêng taû, voït leï treân nhöõng chieác Honda, baát keå nhöõng ngöôøi qua ñöôøng. Ngaøy xöa, ngöôøi ta coøn ngheøo nhöng thöøa thôøi giôø, ngaøy nay ñaõ coù tieàn nhöng laïi ít thôøi gian. Ai baûo "thôøi giôø laø vaøng baïc" ? Lieäu coù ñoåi chaùc ñöôïc thôøi giôø thaønh tieàn baïc, hay duøng tieàn baïc mua laïi ñöôïc thôøi gian?

Ngöôøi ta thöôøng chaïy theo thôøi gian, vöøa muoán níu keùo laïi, vöøa muoán vöôït nhanh hôn, thaät môùi buoàn cöôøi laøm sao. Chæ chôø ñôïi vaøi phuùt tröôùc ñeøn ñoû, ñaõ leân tieáng caøu nhaøu, vaø ñeøn vöøa xanh thì ñaõ vuït leân, phoùng nhanh chaïy aåu. Nhanh ñeå laøm gì ? Ñeå ñöôïc theâm thôøi gian ö ? Laøm gì coù thôøi gian maø theâm... Chôø ñôïi laâu maát thôøi giôø ö ? Laøm gì coù thôøi giôø maø maát...

Trong cuoäc chaïy ñua vôùi thôøi gian, con ngöôøi chaéc chaén chæ coù theå thua chöù khoâng bao giôø thaéng. Thôøi gian luoân luoân ñuoåi kòp mình, cuõng nhö boùng vôùi hình, khoâng laøm sao chaïy thoaùt, vaø moïi sinh vaät bò thôøi gian buûa vaây nhö moät caùi löôùi, duø vuøng vaãy tôùi ñaâu cuõng voâ ích. Trong thaàn thoaïi Hy laïp, thôøi gian ñöôïc bieåu töôïng baèng ngöôøi khoång loà Cronos, khoâng ngöøng aên thòt nhöõng ñöùa con mình do ngöôøi vôï Rheùa, Traùi ñaát, sinh ra. Döôùi nhaät baøn, ngöôøi ta thöôøng thaáy vieát caâu : "Nhöõng muõi ñaàu gaây toån thöông, muõi cuoái cuøng keát lieãu", ñeå so saùnh thôøi gian vôùi nhöõng muõi teân khoâng ngöøng baén vaøo maïng soáng con ngöôøi.

Ñieàu nghòch lyù vôùi thôøi gian, laø caøng naém chaët thôøi gian thì laïi caøng bò thôøi gian vuoät maát, caøng buoâng thaû thì laïi caøng keùo laïi ñöôïc thôøi gian. Caøng voäi vaøng haáp taáp thì laïi caøng bò thôøi gian ñuoåi rieát, caøng thö thaû khoan thai, khoâng maøng tôùi thôøi gian, thì laïi caøng ñöôïc thôøi gian queân ñi, laïi caøng thöøa thaõi thôøi gian.

Vaø khoâng coù gì laøm con ngöôøi leä thuoäc thôøi gian hôn laø chôø ñôïi. Ngöôøi ta khoâng khoûi noân noùng, soát ruoät trong khi chôø ñôïi, nhaát laø khi chôøi ñôïi ngöôøi yeâu ! Ngöôïc laïi, khi chuù taâm vaøo moät vieäc gì, duø voâ ích (nhö chôi oâ chöõ, chôi côø phaù traän), ngöôøi ta thöôøng queân ñi thôøi gian, neân goïi laø "gieát" thôøi gian (nhöng ai gieát ai ?). Noùi toùm laïi, chaïy theo thôøi gian thì laïi bò thôøi gian ñuoåi, queân ñi thôøi gian thì laïi ñöôïc thôøi gian queân...

Coá toång thoáng Phaùp Mitterrand ñaõ coù moät caâu noåi tieáng : "Il faut laisser le temps au temps" (Phaûi ñeå thôøi gian cho thôøi gian). Hoài bò baét giam beân Ñöùc, oâng ñaõ phaûi vöôït tuø ba laàn môùi thaønh coâng, roài ñeán khi öùng cöû toång thoáng, cuõng phaûi ñôïi laàn thöù ba oâng môùi ñaéc cöû, vaø sau ñoù caàm ñaàu nöôùc Phaùp trong 14 naêm trôøi ! Bieát kieân nhaãn chôø ñôïi töùc laø töï cho mình thôøi gian, laø ñieàu kieän cuûa thaønh coâng. Vaø bieát chôø ñôïi môùi laø chieán thaéng thöïc söï, treân thôøi gian vaø treân chính mình...

Thôøi gian khoâng theå naøo ngöøng laïi ñöôïc, vì moät lyù do giaûn dò laø thôøi gian khoâng bao giôø ñi, khoâng bao giôø chaåy. Mieâu taû thôøi gian baèng hình aûnh con ngöôøi ngoài trong xe löûa nhìn phong caûnh löôùt qua, hay ñöùng beân bôø soâng nhìn gioøng nöôùc troâi qua ñeàu laø sai laàm. Con ngöôøi thuoäc vaøo phong caûnh, thuoäc vaøo gioøng soâng, vaø ñoái vôùi thôøi gian con ngöôøi vöøa laø chuû theå, vöøa laø khaùch theå.

Trong moät cuoán saùch môùi ra, töïa ñeà "Ngaøy maø thôøi gian ngöøng laïi", giaùo sö Jean Bernard ñöa ra moät giaû thuyeát hoaøn toaøn töôûng töôïng : vaøo moät giôø phuùt naøo ñoù, thôøi gian boãng nhieân ngöøng laïi, gaây neân muoân vaøn xaùo troän trong xaõ hoäi, vaø ñaët ra nhöõng caâu hoûi trieát hoïc vaø khoa hoïc voâ cuøng nan giaûi. Nhöng thaät ra, nghó cho cuøng, ñoù chæ coù theå laø kim ñoàng hoà ngöøng laïi, hoaëc laø thôøi gian ngöøng laïi cho moät soá sinh hoaït thoâi, chöù khoâng theå naøo taát caû thôøi gian trong vuõ truï ngöøng laïi ñöôïc. Bôûi vì neáu thôøi gian ngöøng laïi seõ khoâng coøn gì heát, seõ laø taän theá. Hôn nöõa, seõ khoâng coøn ai ñeå maø nhaän ñònh ñöôïc ñoù laø taän theá !

* Laøm gì vôùi thôøi gian ? Laøm theá naøo quaûn lyù ñöôïc thôøi gian ?

Nhaø vaên Saint-Exupeùry keå laïi moät hoâm oâng ñaùp maùy bay xuoáng sa maïc, vaø tröôùc khuoân maët ngô ngaùc cuûa moät ngöôøi Maure baûn xöù, oâng giaûi thích : "OÂng bieát khoâng, vôùi chieác maùy bay naøy, toâi chæ maát hai tieáng ñoàng hoà trong khi caùc oâng vôùi ñoaøn laïc ñaø phaûi ñi suoát hai thaùng".

"- Nhöng nhö vaäy, ngöôøi Maure traû lôøi, oâng laøm gì vôùi thôøi gian coøn laïi ?"

Vaán ñeà coù leõ laø nhö vaäy : laøm gì vôùi thôøi gian coøn laïi ? Hay noùi moät caùch thôøi thöôïng, laøm theá naøo quaûn lyù ñöôïc thôøi gian ?

Phaàn lôùn nhöõng tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät nhaèm mang laïi cho con ngöôøi ngaøy hoâm nay nhieàu thôøi gian hôn. Ngöôøi ta ñi laïi nhanh hôn, thoâng tin nhanh hôn, laøm vieäc nhanh hôn, aên uoáng nhanh hôn, noäi trôï nhanh hôn. Nhôø nhöõng tieän nghi cô giôùi vaø ñieän töû moãi ngaøy moät theâm höõu hieäu, nhöõng coâng taùc haøng ngaøy trôû neân moãi ngaøy moät theâm nheï nhaøng, nhanh choùng. Töø tuaàn laøm vieäc hôn 40 giôø vaøo ñaàu theá kyû, nay saép giaûm ñi coøn 35 giôø, vaø seõ coù trieån voïng xuoáng döôùi 30 giôø trong theá kyû saép tôùi. Ngöôøi ta seõ coù nhieàu thôøi giôø hôn ñeå theå thao, ñeå hoïc hoûi, ñeå giaûi trí, ñeå daäy doã con caùi.

Ñoù laø treân lyù thuyeát, nhöng treân thöïc teá, taïi sao con ngöôøi moãi ngaøy moät soáng voäi vaøng hôn, phuø phieám hôn, taïi sao tinh thaàn caøng ngaøy caøng caêng thaúng hôn, giaùo duïc gia ñình caøng loûng leûo hôn ? Taïi sao caøng thöøa thôøi gian, ngöôøi ta laïi caøng caûm thaáy thieáu, cuõng nhö caøng kieám nhieàu tieàn, ngöôøi ta laïi caøng caûm thaáy thieáu tieàn ?

Hieän nay taát caû theá giôùi ñang höôùng veà xaõ hoäi coâng nghieäp vaø kinh teá tö baûn (hay "kinh teá thò tröôøng"), vôùi hieäu quaû kinh teá toái ña laøm chuû ñích. Ña soá moïi hoaït ñoäng trong xaõ hoäi ñeàu nhaém vaøo taêng gia saûn xuaát, moãi ngaøy moät nhieàu hôn vaø nhanh choùng hôn. Vì "thôøi giôø laø tieàn baïc", cho neân ngöôøi ta khoâng coù quyeàn maát nhöõng giaây phuùt quí baùu. "Fast foot, Quick service, Speedy, Express..." ñaõ trôû thaønh nhöõng nhaõn hieäu thôøi thöôïng. Vaø ñöông nhieân, stress trôû thaønh caên beänh cuûa thôøi ñaïi, vôùi traêm ngaøn chöùng beänh, nhö nhöùc ñaàu, ñau löng, taùo boùn, maát nguû... Ñoù laø chöa keå tôùi nhöõng tai naïn xe hôi, nhöõng tröôøng hôïp töï töû, ñaëc bieät trong giôùi treû, nhöõng traïng thaùi suy suùt tinh thaàn, nhöõng ñoå vôõ gia ñình, naïn ma tuùy... taát caû nhöõng vaán ñeà ít nhieàu lieân quan tôùi stress, do aùp löïc gaây neân bôûi thôøi gian.

Nhöng may thay, ñaõ baét ñaàu coù nhöõng phaûn öùng xuaát hieän, choáng laïi söï "chuyeân cheá" cuûa thôøi gian. Thay vì hoái nhau : "Magne-toi !" (Leï leân), ngöôøi ta ñaõ baét ñaàu khuyeân nhuû laãn nhau : "Relax and enjoy !" (haõy buoâng xaû vaø höôûng ñôøi), "Cool !" (bình tónh), "Don't worry, be happy !" (ñöøng lo nghó, haõy sung söôùng), "Soyez Zen !" (haõy Thieàn). Ngöôøi ta ñaõ baét ñaàu chaáp nhaän laøm vieäc ít hôn, vôùi tieàn löông ít hôn, hay nghæ höu sôùm hôn, vôùi vieãn töôïng höôûng ñöôïc nhieàu hôn thôøi gian coøn laïi.

Nghó cho cuøng, khoâng bò aùp löïc cuûa thôøi gian, töùc laø söï thaûnh thôi thaàn trí, roát cuïc quí hôn vaøng baïc. Nhieàu ngöôøi ñaõ choái boû cuoäc soáng xoâ boà cuûa thaønh thò ñeå trôû veà soáng giöõa thoân queâ, theo nhòp soáng cuûa thieân nhieân. Ngöôøi thì quay veà vôùi nhöõng phöông phaùp coå truyeàn nhö Döôõng Sinh, Thieàn hay Thaùi Cöïc Quyeàn, ngöôùi thì duøng theå thao, aâm nhaïc, ngheä thuaät ñeå tìm laïi söï thaêng baèng thaàn trí. Khoâng ai baûo ai, con ngöôøi cuûa cuoái theá kyû 20 ñang tìm moät loái thoaùt ra khoûi aùp löïc cuûa thôøi gian, baèng caùch duøng thôøi gian moät caùch khoân kheùo hôn, cho moät haïnh phuùc beàn bæ hôn.

Thôøi gian quaû thaät laø moät ñeà taøi voâ taän. Toâi yù thöùc ñöôïc ñieàu ñoù trong khi ñi saâu vaøo traän ñòa..., hay röøng raäm..., hay sa maïc... cuûa thôøi gian.

Coù leõ coáng hieán caû cuoäc ñôøi cho ñeà taøi naøy cuõng khoâng heát, huoáng chi chæ quan taâm ñeán noù trong moät khoaûng thôøi gian ngaén nguûi.

Nhöng, nhö moät böùc tranh cuõng coù ngaøy phaûi veõ xong vì maøu ñaõ khoâ, moät böùc töôïng phaûi naën xong vì ñaát ñaõ nöùt, moät baøi thi phaûi traû vì chuoâng ñaõ reo (cuõng laïi vaán ñeà thôøi gian !), baøi phieám luaän naøy roài cuõng phaûi chaám döùt.

Neáu quaû ñeà taøi naøy thaät laø voâ taän, thì khoâng caàn gì ñeán keát luaän. Coøn neáu muoán keát luaän taïm thôøi, thì chæ xin ñöa ra moät nhaän xeùt : thôøi gian raát ña daïng vaø mang ñaàynghòch lyù.

Thôøi gian coù muoân hình vaïn traïng : thôøi gian cuûa nhaø thi só, thôøi gian cuûa nhaø trieát hoïc, thôøi gian cuûa nhaø khoa hoïc, thôøi gian cuûa ngöôøi Phaät töû, thôøi gian vaät lyù, thôøi gian taâm lyù, thôøi gian saâu thaúm, thôøi gian ñòa chaát, thôøi gian thaúng doïc, thôøi gian chu kyø, thôøi gian ngaøy xöa vaø ngaøy nay, thôøi gian xaõ hoäi chuû nghóa vaø kinh teá thò tröôøng, thôøi gian ñoâ thò vaø thoân daõ, thôøi gian caù nhaân vaø taäp theå... vaø coøn bao nhieâu thôøi gian khaùc nöõa. Chuùng ta soáng nhieàu loaïi thôøi gian ñan díu vôùi nhau, cuõng nhö moät sôïi giaây thöøng goàm nhieàu sôïi giaây khaùc, moãi sôïi giaây laïi goàm nhieàu sôïi khaùc nöõa, daøi ngaén, to nhoû, maøu saéc khaùc nhau.

Vaäy caâu hoûi : "Thôøi gian laø gì ? YÙ nghóa cuûa thôøi gian laø gì ?" khoâng theå naøo traû lôøi moät caùch ñôn thuaàn, giaûn löôïc.

Thôøi gian coù theå vöøa khoâng laø gì (theo ñaïo Phaät, Epicure vaø Einstein), vöøa laø taát caû(theo Bergson vaø caùc nhaø thi só). Thôøi gian naèm ôû trong moãi vaät theå cuûa vuõ truï vaø trong söï saâu thaúm cuûa taâm hoàn. Thôøi gian coù maët trong moãi phaân töû, moãi teá baøo, moãi giaây thaàn kinh, moãi suy tö, moãi caûm xuùc.

Cuõng nhö lôøi cuûa Marcel Proust : "Moät giôø khoâng phaûi moät giôø, ñoù laø moät chieác bình ñaày höông vò, aâm thanh, döï kieán vaø hoaøn caûnh". Hay lôøi cuûa Jorge-Luis Borges : "Thôøi gian laø moät ngoïn löûa thieâu ñoát ta. Nhöng chính ta laø ngoïn löûa".

Ngoïn löûa thieâu ñoát, nhöng cuõng vöøa chieáu saùng vaø söôûi aám cuoäc ñôøi. Neáu chuùng ta sôï haõi thôøi gian, thuø gheùt thôøi gian, thì cuõng phaûi traân troïng noù, yeâu thöông noù. Bôûi vì noù laø söï soáng, laø taát caû. Taïi sao khoâng nhìn noù moät caùch bình thaûn, khoâng xuùc ñoäng, nhö theå laø chính noù, nhö Chaân Nhö...

"- Naøy, oâng baïn toâi boãng leân tieáng, suy nghó baøn luaän laâu daøi veà thôøi gian laøm gì, chæ maát thôøi giôø voâ ích. Trieát lyù maø khoâng ñöa tôùi haønh ñoäng thì cuõng chæ laø "haõo huyeàn trong nhöõng haõo huyeàn", chaúng ñaùng moät ñoàng xu !"

Ñieàu quan troïng khoâng phaûi laø hieåu ñöôïc thôøi gian laø gì, maø laø laøm gì ñöôïc treân thôøi gian, hay ñuùng hôn vôùi thôøi gian. Ngheä thuaät soáng coù leõ laø ngheä thuaät duøng thôøi gian, laøm theá naøo ñieàu khieån ñöôïc thôøi gian, maø khoâng bò thôøi gian ñieàu khieån. Vaø neáu khoâng laøm chuû ñöôïc thôøi gian (vaät lyù), thì ít ra cuõng khoâng bò noâ leä bôûi thôøi gian (taâm lyù), cuõng laøm baïn ñöôïc vôùi thôøi gian trong mình...

Ñieàu quan troïng coù leõ laø yù thöùc ñöôïc giaù trò cuûa thôøi gian, taän duïng töøng giaây phuùt, khoâng laõng phí thôøi giôø, luoân luoân quí troïng noù, nhöng cuõng ñoàng thôøi khoâng chaáp chaët vaøo noù.

Laøm theá naøo cho moãi giaây phuùt cuoäc ñôøi theâm yù nghóa, cho baûn thaân cuõng nhö gia ñình vaø xaõ hoäi. YÙ nghóa cuûa thôøi gian coù leõ laø : laøm theá naøo cho thôøi gian theâm yù nghóa, tuy raèng trong tuyeät ñoái töï noù khoâng coù yù nghóa. Ñoái vôùi Albert Camus, chính vì cuoäc ñôøi phi lyù, cho neân môùi phaûi ñem laïi cho noù moät yù nghóa.

Xin nhöôøng laïi caâu cuoái cho con choàn noùi vôùi "Hoaøng töû Beù" cuûa Saint-Exupeùry : "Chính thôøi gian ta chaêm soùc hoa hoàng laøm cho hoa hoàng trôû thaønh quan troïng".

                           Vieát xong taïi Olivet, muøa thu 1997,
        vôùi öôùc mong ñaõ khoâng laøm maát quaù nhieàu thôøi giôø cuûa ñoäc giaû.
                                                         Nguyeân Phöôùc.