Naêm 1418, taïi ñaát Lam Sôn, Leâ Lôïi vaø 18 ngöôøi baïn taâm huyeát khôûi nghóa choáng quaân Minh. Naêm sau, nghóa quaân bò quaân Minh vaây ôû nuùi Chí Linh.

"Quan nhaø Minh bieát raèng Chí Linh laø choã Bình Ñònh Vöông (Leâ Lôïi) lui tôùi, beøn ñem binh ñeán vaây ñaùnh. Vöông bò vaây nguy caáp laém, môùi hoûi caùc töôùng raèng : Coù ai laøm ñöôïc nhö ngöôøi Kyû Tín ngaøy tröôùc chòu cheát thay cho vua Haùn Cao khoâng ? Baáy giôø coù oâng Leâ Lai lieàu mình vì nöôùc, xin maëc thay aùo ngöï baøo, cöôõi voi ra traän ñaùnh nhau vôùi giaëc. Quaân Minh töôûng laø Bình Ñònh Vöông thaät, xuùm nhau laïi vaây ñaùnh, baét ñöôïc gieát ñi  roài ruùt quaân veà Taây Ñoâ.
Vöông nhôø coù oâng Leâ Lai chòu boû mình cöùu chuùa, môùi thoaùt ñöôïc naïn lôùn..." (Traàn Troïng Kim :Vieät nam söû löôïc, Nxb Mieàn nam, Hoa kyø, taäp I, tr.219).

Trong saùch Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, phaàn Nhaân vaät chí, Phan Huy Chuù (Nxb Söû hoïc, Haø Noäi, 1960, tr.266) keå teân moät soá coâng thaàn nhaø Leâ :

"Coâng thaàn ñaàu nhaø Leâ nguyeân soá laø 93 ngöôøi, khoâng theå cheùp heát ñöôïc (...) Hoï ñeàu laø baäc anh taøi giuùp vua, gaëp hoäi phong vaân troå heát trí duõng, ñeàu laø coù coâng ñaàu môû nöôùc caû (...). Coøn nhö Leâ Thaïch laøm tieân phong thöôøng thaéng, Leâ Lai vì nöôùc boû mình, Leâ Trieän, Leâ Leã baøy möu laï phaù giaëc, ñeàu laø töôùng taøi gioûi, coù tieáng moät thôøi tieác raèng cheát vì vieäc nöôùc, coâng nghieäp chöa troïn (...)".

Phan Huy Chuù ghi theâm veà Leâ Lai :

"OÂng ngöôøi thoân Döïng Tuù, huyeän Löông Giang (Thanh Hoùa) : Luùc môùi khôûi binh, bò töôùng Minh vaây ngaët, vua hoûi caùc töôùng, baøn xem [coù ai] ñoåi aùo ñaùnh löøa giaëc, nhö vieäc Kyû Tín ngaøy xöa. OÂng xin ñi. Beøn maëc aùo baøo, ñem quaân xoâng vaøo haøng traän cuûa giaëc, ñaùnh ñeán ñuoái söùc, bò baét. Vua nhaân dòp troán thoaùt".

ÔÛ ñoaïn treân Phan Huy Chuù vieát "Leâ Lai vì nöôùc boû mình", xuoáng döôùi laïi vieát "ñaùnh ñeán ñuoái söùc, bò baét". Phaûi chaêng vì theá maø ñaõ khieán caùc theá heä sau hieåu laàm ? Neáu Leâ Lai chæ bò baét thì haønh ñoäng"vì nöôùc boû mình"cuûa oâng phaûi ñöôïc hieåu laø "vì nöôùc boû chuyeän rieâng tö cuûa mình", chöù khoâng phaûi laø "cheát vì nöôùc".

Hoaøng Ñaïo Thuùy (Ñi thaêm ñaát nöôùc, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, 1978, tr.302) vieát coøn roõ hôn Traàn Troïng Kim :

"Thieäu hoùa laø queâ cuûa nhieàu töôùng Leâ : Leâ Lai, töôùng ñaõ cheát thay vua Leâ, ôû Döïng Tuù, 5 km baéc Lam Sôn (...)".

Lòch söû Vieät nam (Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1971, tr.244) keå laïi "haønh ñoäng hy sinh cao caû vaø laãm lieät cuûa ngöôøi anh huøng Leâ Lai" nhö sau :

"Naêm 1419, nghóa quaân bò bao vaây laàn thöù hai ôû nuùi Chí Linh. Voøng vaây cuûa keû thuø ngaøy caøng kheùp chaët vaø löông thöïc cuûa nghóa quaân ñaõ heát saïch hôn möôøi ngaøy. Tröôùc tình theá ñoù, töôùng Leâ Lai xin caûi trang laøm Leâ Lôïi, daãn 500 quaân caûm töû ra ñoät phaù voøng vaây ñeå ñaùnh laïc höôùng quaân thuø. Quaân Minh taäp trung laïi bao vaây ñeå baét soáng Leâ Lai vaø tieâu dieät ñoäi quaân caûm töû. Nhôø ñoù cuoäc khôûi nghóa thoaùt khoûi moät côn hieåm ngheøo.

"Leâ Lai laø ngöôøi laøng Döïng Tuù (...). Caû gia ñình Leâ Lai goàm 2 anh em vaø 3 ngöôøi con trai ñeàu tham gia cuoäc khôûi nghóa vaø 4 ngöôøi ñaõ hy sinh anh duõng trong chieán ñaáu. Haønh ñoäng xaû thaân vì nöôùc cuûa Leâ Lai ñaõ trôû thaønh moät hình töôïng anh huøng khoâng bao giôø phai môø trong kyù öùc cuûa daân toäc ta".

Ñoïc ñoaïn söû naøy ta hieåu raèng gia ñình Leâ Lai coù 5 ngöôøi theo cuoäc khôûi nghóa, vaø 4 ngöôøi ñaõ hy sinh trong chieán ñaáu. Coøn moät ngöôøi soáng soùt, ñoù chính laø Leâ Lai, bò quaân Minh baét soáng.

Lôøi vaên tuy khoâng roõ raøng, döùt khoaùt, nhöng ñoïc kyõ thì cuõng hieåu ñöôïc.

Saùch Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cuûa Ngoâ Só Lieân (Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1967, taäp 3, tr.5-78) khoâng cheùp chuyeän "Leâ Lai lieàu mình cöùu chuùa".

Söï thöïc ra sao ? Quaân Minh coù gieát Leâ Lai khoâng ? Chaéc chæ coù Nguyeãn Traõi, moät ngöôøi trong cuoäc, moät nhaân chöùng cuûa cuoäc khôûi nghóa Lam Sôn, môùi ñem laïi cho chuùng ta caâu traû lôøi ñuùng nhaát.

Saùch Lam Sôn thöïc luïc cuûa Nguyeãn Traõi (Nguyeãn Traõi toaøn taäp, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1976) ñöôïc chính Leâ Lôïi ñeà töïa, keå raèng (tr.50) :

"Baáy giôø quaân ta môùi thaéng nhoû, maø theá giaëc laïi ñang lôùn maïnh, vua lieàn vôøi caùc töôùng laïi noùi raèng :

- Ai coù theå maëc aùo hoaøng baøo thay ta ñem 500 quaân vaø 2 thôùt voi ñi ñaùnh thaønh Taây Ñoâ, thaáy giaëc ra ñaùnh thì töï xöng "ta laø chuùa Lam Sôn", ñeå cho gaëc baét ñöôïc, cho ta coù theå aån naùu nghæ binh, thu nhaët binh só möu cöû söï veà sau ?"

Caùc töôùng ñeàu khoâng daùm nhaän lôøi. Chæ coù Leâ Lai noùi :

- Thaàn nguyeän ñoåi laáy aùo baøo. Ngaøy sau beä haï thaønh ñeá nghieäp, coù ñöôïc thieân haï, nhôù ñeán coâng thaàn maø cho con chaùu muoân ñôøi cuûa thaàn ñöôïc chòu ôn nöôùc. Ñoù laø ñieàu thaàn mong öôùc.

Vua vaùi trôøi maø khaán :

- Leâ Lai coù coâng ñoåi aùo, sau naøy traãm cuøng con chaùu traãm vaø caùc töôùng taù coâng thaàn cuøng con chaùu hoï, neáu khoâng nhôù ñeán coâng aáy, thì xin ñieän coû naøy hoùa thaønh röøng nuùi, aán baùu hoùa ra cuïc ñoàng, göôm thaàn hoùa ra dao thöôøng.

Vua khaán xong, Leâ Lai lieàn ñem quaân ñeán coång traïi giaëc khieâu chieán. Giaëc caäy binh maïnh xoâng ra ñaùnh, Leâ Lai cöôõi ngöïa phi vaøo traän giaëc, noùi raèng :

- Ta laø chuùa Lam Sôn ñaây !

Giaëc lieàn vaây vaø baét troùi ñem vaøo trong thaønh xöû baèng cöïc hình khaùc haún caùc hình phaït thöôøng duøng".

Nguyeãn Traõi cho bieát laø Leâ Lai bò quaân Minh baét soáng, troùi ñem vaøo thaønh Taây Ñoâ vaø bò tra taán daõ man.

Nhö vaäy, chuùng ta thaáy raèng nhöõng ai vieát raèng Leâ Lai bò quaân Minh "baét ñöôïc gieát ñi" hay laø Leâ Lai "cheát thay vua Leâ", "Leâ Lai vì nöôùc boû mình", Leâ Lai coù "haønh ñoäng cao caû vaø laãm lieät, xaû thaân vì nöôùc" laø vieát khoâng ñuùng söï thaät hoaëc voâ tình ñeå ngöôøi ñoïc hieåu laàm.

Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cheùp : Thaùng gieâng naêm 1427, "ngaøy 13, boïn Leâ Löïu, Leâ Boâi ngaøy ñeâm ñaùnh gaáp thaønh Khaâu OÂn, ngöôøi Minh töï lieäu khoâng choáng ñöôïc, boû thaønh troán ñi ñeâm.

"Gieát tö maõ Leâ Lai, tòch thu gia saûn, vì Lai caäy coù coâng ñaùnh giaëc, noùi ra nhöõng lôøi ngaïo maïn neân bò gieát".

Roõ raøng laø Leâ Lai bò "phe ta" gieát. Leâ Lôïi haï leänh gieát Leâ Lai naêm 1427, moät naêm tröôùc khi ñuoåi saïch quaân Minh ra khoûi bôø coõi vaø leân ngoâi hoaøng ñeá.

Chi tieát quan troïng naøy khoâng thaáy caùc saùch khaùc cheùp laïi. Hoaøn caûnh cuûa Nguyeãn Traõi khoâng cho pheùp oâng vieát luùc Leâ Lôïi coøn soáng. Ñieàu ñoù deã hieåu. Ngoâ Só Lieân, moät söû thaàn nhaø Leâ, ñaõ cheùp laïi cho haäu theá moät söï kieän lòch söû. Ngoâ Só Lieân ñaõ giöõ ñuùng taùc phong cuûa moät söû gia nghieâm tuùc. Thaät ñaùng ca ngôïi. Khoâng hieåu taïi sao caùc söû gia ñôøi sau laïi queân chi tieát naøy ?

Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát naêm 1427, coù nghóa laø oâng phaûi ñöôïc trôû veà vôùi nghóa quaân Lam Sôn tröôùc naêm 1427. Naêm naøo ? Lam Sôn thöïc luïc cheùp raèng (sñd, tr.59) :

Naêm 1425, thaùng 5 "Vua beøn chia hai nghìn tinh binh, hai thôùt voi, sai boïn chaùu ngoaïi laø Leâ Leã, Leâ Saùt, Leâ Bò, Leâ Trieän, Leâ Nhaân Chuù suoát ngaøy ñi ra ñaùnh uùp thaønh Taây Ñoâ. Giaëc ñoùng cöûa choáng giöõ. Quaân ta ñaùnh vôõ, baét ñöôïc ñaûng giaëc raát nhieàu, cheùm hôn naêm traêm ñaàu. Phaøm nhaân daân ôû gaàn thaønh giaëc, maûy may khoâng xaâm phaïm".

Trong baøi Phuù nuùi Chí Linh, Nguyeãn Traõi cuõng nhaéc laïi chieán coâng naøy (sñd., tr.86) :

(...) Chu Kieät boû cuõi, Hoaøng Thaønh phôi thaây
Ñaát Ngheä An chieám laïi, Taây Ñoâ thu nhanh veà tay
Gaïo nöôùc ñoùn röôùc
Ngöôøi theo ñaày ñöôøng (...)

Chu Kieät bò baét, Hoaøng Thaønh bò cheùm ôû Boà AÛi naêm 1424. Nghóa quaân Lam Sôn chieám thu Ngheä An, Taây Ñoâ naêm 1425.

Ta coù theå phoûng ñoaùn raèng Leâ Lai ñöôïc giaûi cöùu khoûi thaønh Taây Ñoâ trong dòp naøy, töùc laø naêm 1425. Trôû veà vôùi nghóa quaân, Leâ Lai ñöôïc Leâ Lôïi phong chöùc tö maõ vì ngaøy tröôùc coù coâng giuùp Leâ Lôïi. Leâ Lôïi giöõ ñuùng lôøi theà naêm xöa.

Töø thaùng 5-1425 ñeán thaùng gieâng 1427, keå töø luùc ñöôïc cöùu ñeán luùc bò gieát, trong voøng gaàn 2 naêm, coù theå Leâ Lai ñaõ tham döï vaøi traän ñaùnh quaân Minh. Nhöng trong taát caû caùc traän ñaùnh, söû khoâng bao giôø nhaéc ñeán teân Leâ Lai. Ñieàu ñoù cuõng cho pheùp ta nghó raèng Leâ Lai khoâng phaûi laø töôùng laõnh chæ huy, khoâng giöõ vai troø quan troïng naøo. Theá maø oâng laïi töï cho mình "coù coâng ñaùnh giaëc, noùi ra nhöõng lôøi ngaïo maïn, neân bò gieát".

Sau naøy Leâ Lôïi coøn gieát theâm moät tö maõ nöõa. Naêm 1432 "muøa xuaân, thaùng gieâng, sai thaân vöông Tö Teà ñem quaân ñi ñaùnh chaâu Möôøng Leã. Ñeøo Maïnh Vöôïng laø con tuø tröôûng Ñeøo Caùt Haõn ra haøng, cho ôû Ñoâng Kinh, laäp laøm tö maõ, roài naêm sau gieát cheát".

Ngaøy nay chuùng ta coù theå thaéc maéc töï hoûi taïi sao quaân Minh khoâng gieát Leâ Lai ? Ñoïc Lam Sôn thöïc luïc vaø Quaân trung töø meänh taäp cuûa Nguyeãn Traõi vaø Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö cuûa Ngoâ Só Lieân thì thaáy raèng döôøng nhö hai beân quaân Minh vaø quaân Lam Sôn ñaõ "thoûa thuaän ngaàm" vôùi nhau raèng luùc laâm traän thì cheùm gieát thaúng tay, nhöng tuø binh baét ñöôïc thì khoâng gieát. Chæ gieát tuø binh naøo choáng ñoái, möu phaûn.

Naêm 1418, quaân Minh baét vôï con Leâ Lôïi. Naêm 1428 Leâ Lôïi xin traû laïi con gaùi. Naêm 1427, "Bí (Leâ Bí) bò giaëc baét ñöôïc. Sau giaëc veà nöôùc, laáy leã ñöa Bí trôû laïi".

Leâ Leã bò baét. "Leã khoâng chòu khuaát, bò gieát cheát".

Quaân Lam Sôn baét ñöôïc Caàm Baønh. "Baønh ñaõ ñaàu haøng, chôù xaâm phaïm moät tí gì, ñeàu tha toäi caû, khoâng gieát moät ngöôøi. Sau Caàm Baønh möu phaûn, vua sai gieát cheát".

Thoâi Tuï, Hoaøng Phuùc, Thaùi Phuùc.... bò baét nhöng khoâng ai bò gieát.

Neáu Leâ Lai khoâng choáng ñoái, möu phaûn, thì quaân Minh khoâng gieát oâng, chæ giöõ laøm con tin.

Chuùng ta coù theå toùm taét chuyeän "Leâ Lai lieàu mình cöùu chuùa" nhö sau :

Naêm 1419, nghóa quaân Lam Sôn bò vaây ôû nuùi Chí Linh. Leâ Lôïi tìm ngöôøi thay mình ra ñaùnh quaân Minh. Leâ Lai tình nguyeän vaø coù "maëc caû" vôùi Leâ Lôïi. Leâ Lôïi theà seõ nhôù coâng cuûa Leâ Lai.

Leâ Lai maëc aùo baøo xoâng ra traän, bò quaân Minh baét soáng, troùi ñöa vaøo thaønh Taây Ñoâ tra taán.

Naêm 1425, nghóa quaân ñaùnh thaønh Taây Ñoâ, cöùu ñöôïc Leâ Lai. Leâ Lai ñöôïc thaêng chöùc tö maõ, tham döï vaøi traän ñaùnh. Thaønh tích quaân söï khoâng ñaùng keå.

Leâ Lai caäy coù coâng, hay noùi lôøi ngaïo maïn, bò Leâ Lôïi gieát naêm 1427.

Ngoâ Só Lieân nhaän xeùt veà vua Leâ Lôïi nhö sau :

"Vua haêng haùi daáy nghóa binh ñaùnh deïp giaëc Minh, 10 naêm maø thieân haï ñaïi ñònh. Ñeán khi leân ngoâi, ñònh luaät leä, cheá leã nhaïc, môû khoa thi, ñaët caám veä, döïng quan chöùc, laäp phuû huyeän, thu saùch vôû, môû hoïc hieäu. Coù theå goïi laø coù möu lôùn saùng nghieäp. Song ña nghi hay gieát, ñoù laø choã keùm".

Trong moät buoåi gaëp gôõ baïn beø, toâi nöûa ñuøa nöûa thaät ñaët caâu hoûi "Ai gieát Leâ Lai ?", thì laäp töùc gaëp phaûn öùng :

- Gieãu dôû ! Voâ duyeân !

- Bieát roài ! Khoå laém ! Hoûi maõi !

- Meï kieáp ! Môùi ngaøy naøo coøn maøi raùch caû ñuõng quaàn, theá maø baây giôø ñeå cho "boø cöôøi" quyeán ruõ, queân caû chuyeän "Leâ Lai lieàu mình cöùu chuùa".

Coù baïn coøn nhaéc kheùo toâi raèng ôû Saøi goøn, ñaïi loä Leâ Lôïi vaø ñöôøng Leâ Lai cuøng "naèm gai neám maät", suyùt ñuïng ñaàu nhau taïi buøng binh chôï Beán Thaønh. Ngoaøi Haø Noäi, hai ñöôøng naèm hai beân Hoà Göôm nhö cuøng töôûng nhôù tôùi thanh göôm thaàn cöùu nöôùc ngaøy naøo.

Vaâng, trang söû coøn ñeïp hôn nöõa neáu nhö Leâ Lôïi khoâng gieát Leâ Lai.

Naêm 1427 "gieát tö maõ Leâ Lai, tòch thu gia saûn, vi Lai caäy coù coâng ñaùnh giaëc, noùi ra nhöõng lôøi ngaïo maïn neân bò gieát". Maø Toaøn thö laïi chaúng ghi cheùp gì veà chuyeän Leâ Lai lieàu mình cheát thay Leâ Lôïi trong nhöõng naêm ñaàu khôûi nghóa (1418-1419) bò quaân Minh vaây khoån ôû nuùi Chí Linh. Vaäy, khoâng phaûi laø quaân Minh, maø chính Leâ Lôïi gieát Leâ Lai, vaøo naêm 1427. Nghi aùn lòch söû taøy ñình maø khoâng moät ai thaáy tröôùc anh ?

Vaø anh ñeà nghò moät kòch baûn ñeå lyù giaûi chuyeän naøy. Phaûi noùi ngay raèng anh trích daãn tö lieäu lòch söû caån thaän ñeå döïng neân kòch baûn. Theá môùi lyù thuù.

Vaäy, ta phaûi tin Nguyeãn Dö veà chuyeän Leâ Lai ?

Xin khoan noùi chuyeän tin hay khoâng tin. Tröôùc heát chuùng ta bình taâm ñoïc laïi söû. Baét ñaàu baèng nhöõng tö lieäu quan troïng anh Dö söû duïng : Lam Sôn thöïc luïc cuûa Nguyeãn Traõi, ñoàng chí töø buoåi ban sô vôùi Leâ Lôïi, Leâ Lai, teân coù trong danh saùch 19 ngöôøi hoäi theà Luõng Nhai ; Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí (töø ñaây goïi laø Lòch trieàu) cuûa Phan Huy Chuù, moät nhaø baùch khoa, moät söû gia nghieâm tuùc vaø Toaøn thö noùi treân.

Coù moät Leâ Lai nhaân vaät quan troïng trong nhöõng ngaøy ñaàu cuoäc khôûi nghóa Lam Sôn.

Leâ Lai naøy ñöùng vaøo haøng thöù hai ngay sau Leâ Lôïi trong danh saùch nhöõng ngöôøi hoäi theà ôû Luõng Nhai ; gia ñình oâng laø gia ñình haøo tröôûng, phuï ñaïo thoân Döïng Tuù (Thanh Hoùa).

Khi quaân Minh vaây chaët nuùi Chí Linh, chuyeän Leâ Lai giaû xöng laø Bình Ñònh Vöông Leâ Lôïi ñeå löøa giaëc, xoâng vaøo traän, bò baét soáng taïi traän tieàn, Leâ Lôïi nhaân ñoù troán thoaùt, ñöôïc Nguyeãn Traõi keå khaù chi tieát trong Lam Sôn thöïc luïc ; Phan Huy Chuù cheùp trong Lòch trieàu. Anh baïn Nguyeãn Dö khoâng phuû nhaän chuyeän naøy.

Nhöng anh cho laø sau khi bò baét soáng, Leâ Lai khoâng heà bò quaân Minh gieát cheát maø chæ giam giöõ ôû Taây Ñoâ. Ñoù laø ñieåm khoåi ñaàu cho kòch baûn cuûa anh, döïa vaøo caâu cuûa Nguyeãn Traõi "Giaëc lieàn vaây vaø baét troùi ñem vaøo trong thaønh xöû baèng cöïc hình khaùc haún caùc hình phaït thöôøng duøng".

Anh dieãn dòch "xöû baèng cöïc hình" ra tra taán daõ man. Vaø töø ñoù khoâng ngaàn ngaïi phuû nhaän nghóa töø ngöõ "vì nöôùc boû mình" cuûa Phan Huy Chuù laø "cheát vì nöôùc". Cho raèng phaûi hieåu noù laø "vì nöôùc maø boû chuyeän rieâng tö cuûa mình".

Anh queân ñi raèng caùc nhaø vieát söû nhö Nguyeãn Traõi, nhö Phan Huy Chuù caân nhaéc töøng chöõ tröôùc khi vieát ra. Khoâng theå tuøy tieän maø dieãn dòch sao cuõng ñöôïc.

Tröôùc heát laø töø "cöïc hình". Luaät phaùp xöa coù "hình" vaø coù "luaät". Hình laø caùc hình phaït ñöôïc quy ñònh trong vaên baûn goïi laø "hình thö". Coù naêm loaïi (nguõ hình) : xuy hình laø ñaùnh baèng roi, tröôïng hình laø ñaùnh baèng gaäy, ñoà hình laø ñaøy laøm khoå dòch, löu hình laø ñaøy phaùt vaõng vaø töû hình laø gieát cheát. Töû hình coù ba böïc : moät laø giaûo (thaét coå) vaø traûm (cheùm ñaàu) ; hai laø khieâu (cheùm beâu ñaàu), ba laø laêng trì nghóa laø chaët chaân tay, xeûo thòt, laøm cho cheát daàn.

Ngoaøi laêng trì coøn khieâu lieät nghóa laø phaân thaây xeù xaùc, hai loaïi hình phaït duøng töø thôøi xa xöa, nhöng ngoaøi phaùp luaät, ñeå xöû nhöõng toäi quy laø aùc nghòch cöïc naëng. Ñeán ñôøi Nguyeân, laêng trì môùi ñöôïc ghi vaøo hình thö, coøn khieâu lieät vaãn ñeå ngoaøi. (Muoán bieát roõ theâm xin baïn xem phaàn Nguõ hình trong Hình luaät chí, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1992, taäp II, tr.305-306).

Vaäy, phaûi hieåu "xöû baèng cöïc hình khaùc haún caùc hình phaït thöôøng duøng" laø gieát cheát baèng nhöõng hình phaït khoâng coù ghi trong Hình thö, aùc ñoäc coù leõ coøn hôn laø laêng trì.

Vaäy, töø ngöõ "boû mình vì nöôùc", trong tröôøng hôïp Leâ Lai naøy vaãn phaûi hieåu laø "cheát vì nöôùc". Bò baét soáng ôû traän tieàn vaø bò gieát sau ñoù hai vieäc khoâng coù gì laø maâu thuaãn vôùi nhau. Coøn moät nôi khaùc cheùp Leâ Lai "boû mình vì nöôùc" maø khung caûnh töø ngöõ buoäc ta phaûi hieåu laø cheát vì nöôùc. Ñoù laø truyeän Leâ Nieäm (Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, Nhaân vaät chí, sñd. Taäp I, tr.332-333) :

"OÂng (Leâ Nieäm) ngöôøi thoân Döïng Tuù, huyeän Löông Giang (Thanh Hoùa), chaùu Leâ Lai. Cha oâng laø Leâ Laâm theo vua ñi ñaùnh giaëc Ngoâ coù coâng, sau ñi ñaùnh Ai lao laøm tieân phong truùng choâng saét cheát ñöôïc taëng thieáu uùy".

Khi Laïng sôn vöông Nghi Daân gieát Leâ Nhaân Toâng (1459) maø chieám ngoâi vua, Leâ Nieäm ñang laøm xa kî veä coi taát caû vieäc quaân, oâng cuøng caùc ñaïi thaàn Nguyeãn Xí, Ñinh Lieät baøn möu ñem caám binh gieát ñaûng nghòch, boû Nghi Daân ñoùn Leâ Thaùnh Toâng leân ngoâi. Vì coâng ñoù oâng ñöôïc phong Suy trung baûo chính coâng thaàn, laøm nhaäp noäi tö maõ tham döï trieàu chính. Baøi cheá vaên trong dòp aáy coù caâu : "(...) Huoáng chi moät nhaø trung nghóa, thöông oâng ngöôi, cha ngöôi vì nöôùc boû mình (...)". Cheá vaên laø lôøi cuûa vua, ñaây laø Leâ Thaùnh Toâng. Cha Leâ Nieäm bò cheát traän, ñaët song song Leâ Laâm (cha) vvoùi Leâ Lai (oâng) thì chæ coù theå hieåu "vì nöôùc boû mình" laø caû hai ñeàu cheát vì nöôùc. Ñoàng thôøi cheá vaên naøy cuõng khaúng ñònh raèng caùc vua trieàu Leâ noái tieáp nhau ñôøi ñôøi ghi nhaän coâng ñöùc Leâ Lai hy sinh cheát thay Leâ Lôïi.

AÁy laø chöa keå ñeán caùc tö lieäu khaùc maø baïn Nguyeãn Dö khoâng nhaéc tôùi. Theo lôøi daën cuûa Leâ Lôïi con chaùu nhaø Leâ sau naøy bao giôø cuõng laøm gioã Leâ Lai vaøo ngaøy hoâm tröôùc ngaøy gioã cuûa Leâ Lôïi (22 thaùng 8 aâm lòch), vì vaäy trong daân gian coù caâu "Haêm moát Leâ Lai, haêm hai Leâ Lôïi". Caùc boä Ñaïi Vieät thoâng söû cuûa Leâ Quyù Ñoân, Vieät söû Thoâng giaùm Cöông muïc ñeàu cheùp vieäc Leâ Lai hy sinh. Vaø coøn gia phaû hoï Leâ Lai môùi tìm ra sau naøy.

Theá laø, phaûi göôïng eùp ngöõ nghóa vaø boû rôi khoâng keå ñeán nhieàu tö lieäu quan troïng thì môùi döïng ñöôïc leân vieäc Leâ Lai ngöôøi thoân Döïng Tuù bò giaëc baét trong nhöõng naêm ñaàu khôûi nghóa Lam Sôn nhöng khoâng bò quaân Minh gieát haïi.

Kòch baûn ñeán ñoù naøo ñaõ heát ñaâu, coøn phaûi cho Leâ Lai trôû veà vôùi nghóa quaân Lam Sôn tröôùc naêm 1427. Vaø baïn Nguyeãn Dö laïi voäi daãn Lam Sôn thöïc luïc ñeå cho laø nghóa quaân haï thaønh Taây Ñoâ vaøo naêm 1425, giaûi thoaùt cho Leâ Lai bò giam caàm ôû ñoù.

Chuyeän hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi lòch söû. Vì theo moïi tö lieäu, keå töø Lam Sôn thöïc luïc keå ñi, queân Minh giöõ ñöôïc thaønh Taây Ñoâ cho maõi ñeán sau khi Lieãu Thaêng bò gieát. Vaø phaûi ñeán 1427, khi Vöông Thoâng ruùt quaân veà Trung Quoác thì quaân ta môû vaây cho quaân Minh thuû thaønh Taây Ñoâ theo toaøn quaân veà nöôùc.

Vaäy sao baïn Nguyeãn Dö laïi dieãn giaûi nhö vaäy. Xem laïi, baïn Dö trích daãn ñuùng. Nhöng phaûi chaêng vì chaêm chaém cho Leâ Lai ñöôïc veà vôùi nghóa quaân baïn ñaõ hieåu sai Nguyeãn Traõi ñi? Maø sai raát xa.

Thaùng 5 naêm 1425, nghóa quaân thaéng traän, baïn voäi hieåu laø thaønh Taây Ñoâ ñaõ bò haï. Nhöng naøo coù phaûi theá thaät ñaâu. Môùi bò boå vaây thoâi ! Quaân Minh bò ñaùnh vôõ khi aáy laø quaân ngoaøi thaønh, chuùng ruùt vaøo thaønh ñoùng cöûa choáng giöõ. Vì theá maø quaân ta "khoâng maûy may xaâm phaïm nhaân daân ôû gaàn thaønh giaëc" naøo phaûi laø nhaân daân trong thaønh?

Baïn chöa tin, xin laät tôùi vaøi trang nöõa, Nguyeãn Traõi ghi roõ: Naêm Bính Ngoï (1426), "Trong moät thôøi gian ngaén maáy thaønh (Ñieâu Dieâu, Thò Caàu, Xöông Giang, Khaâu OÂn) ñeàu vôõ, chæ coù Ñoâng Ñoâ, Taây Ñoâ, Coå Loäng, Chí Linh laø 4 thaønh chöa haï ñöôïc maø thoâi" (Lam Sôn thöïc luïc, Nguyeãn Traõi toaøn taäp, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi, 1976, tr.64).

Chaúng phaûi söùc nghóa quaân khi aáy khoâng haï noåi moät thaønh Taây Ñoâ. Nhöng chieán löôïc cuûa Leâ Lôïi xem "Ñaùnh thaønh laø haï saùch; ta ñaùnh vaøo thaønh vöõng haøng thaùng haøng naêm khoâng haï noåi [laøm cho] quaân ta söùc meät khí naûn. Neáu vieän binh cuûa giaëc laïi ñeán thì tröôùc maét, sau löng ñeàu bò giaëc ñaùnh, ñoù laø con ñöôøng nguy ! Sao baèng nuoâi döôõng söùc quaân giöõ laáy nhueä khí ñeå ñôïi vieän binh cuûa giaëc. Vieän binh bò phaù thì thaønh taát phaûi haøng. Laøm moät vieäc maø ñöôïc caû hai, ñoù môùi laø keá vaïn toaøn vaäy" (Toaøn thö, NXB Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, Haø Noäi, 1972, taäp III, Kyû nhaø Leâ, q.10, tr. 42-43).

Phaù vieän binh giaëc, chieán löôïc aáy buoäc phaûi tieâu dieät nhanh choùng nhöõng thaønh coøn bò quaân Minh chieám ñoùng treân ñöôøng vieän quaân töø Trung Quoác keùo qua, ta thaáy caùc thaønh Tam Giang treân ñöôøng Vaân Nam vaøo ñaát ta, Khaâu OÂn, Xöông Giang, Thò Caàu, Ñieâu Dieâu treân ñöôøng Quaûng Taây ñi Ñoâng Ñoâ bò haï. Noùi laø nhanh choùng, nhöng thaønh Xöông Giang bò coâng kích 9 thaùng tröôøng, chæ phaù vôõ ñöôïc coù 10 ngaøy tröôùc khi Quaân Lieãu Thaêng keùo tôùi bieân giôùi. Coøn caùc thaønh Ñoâng Ñoâ, Taây Ñoâ, Coå Loäng, Chí Linh, khoâng naèm treân ñöôøng chieán löôïc, laø nhöõng oác ñaûo chô vô giöõa nhöõng vuøng roäng lôùn nghóa quaân laøm chuû thì chæ bò bao vaây thoâi.

Quaû nhieân Lieãu Thaêng bò gieát, vieän binh bò phaù, quaân Minh giöõ caùc thaønh coøn laïi khoâng hy voïng vaøo ñaâu ñöôïc nöõa. Vaø naêm Ñinh Muøi (1427), "Ngaøy 16 thaùng chaïp, töôùng giaëc Vöông Thoâng, Maõ Anh, Lyù An, Traàn Trí, noäi quan Sôn Thoï, Maõ Kyø, Phöông Chính, Ñaëc Khieâm cuøng boïn chæ huy giöõ thaønh Taây Ñoâ laø Haø Trung, giöõ thaønh Chí Linh laø Cao Töôøng ñöa heát soá nguïy quan lôùn nhoû cuøng nhöõng nhaø daân nöôùc ta bò baét hieáp vaøo thaønh traû laïi cho ta vaø xin ñöôïc ñem quaân veà Baéc" (Lam Sôn thöïc luïc, ñ.d. tr.68).

Toaøn Thö cuõng cheùp ngaøy 22 thaùng 11 naêm Ñinh Muøi (1427) Leâ Lôïi "sai ñoàng tri Nguyeãn Maõn vaø ñoäi trung Nguyeãn Loâi mang thö ñeán thaønh Taây Ñoâ vaø Coå Loäng baûo boû vaây, vì côù hai thaønh chöa haï ñöôïc" (Toaøn thö, s.ñ.d., Taäp III, tr. 48).

Coù moät Leâ Lai hy sinh chòu cheát trong nhöõng naêm môùi khôûi nghóa, vaø töø buoåi ban ñaàu ñeán khi quaân ta giaûi vaây cho töôùng Haø Trung ñem quaân Minh veà nöôùc, nghóa quaân khoâng heà chieám thaønh Taây Ñoâ. Nhieàu söû lieäu xaùc minh cho hai söï kieän aáy.

Tuy nhieân, chuyeän coù moät Leâ Lai bò Leâ Lôïi sai ñem gieát ñi vaãn coøn nguyeân ñoù. Lyù giaûi laøm sao?

Tieàm aån ñaèng sau lyù luaän cuûa oâng baïn Nguyeãn Dö laø giaû thuyeát chæ coù moät Leâ Lai duy nhaát, vaø vì vaäy phaûi moi baèng côù, uoán döõ kieän chöùng minh cho ñöôïc Leâ Lai coøn soáng ñeán 1427. Baïn khoâng nghó tôùi khaû naêng coù nhieàu Leâ Lai.

Coù chaêng moät Leâ Lai ngöôøi thoân Döïng Tuù bò quaân Minh gieát khoaûng nhöõng naêm 1418 - 1419 vaø moät Leâ Lai khaùc bò Leâ Lôïi gieát naêm 1427?

Lam Sôn thöïc luïc tuïc bieân cheùp caû vieäc Leâ Lai hy sinh cöùu Leâ Lôïi vaø vieäc Leâ Lai bò gieát naêm 1427. Vaäy laø maëc nhieân nhaän coù hai Leâ Lai. Coù moät baûn Lam Sôn thöïc luïc tuïc bieân ñöôïc sao naêm 1942 cheùp Nguyeãn Thaän ngöôøi saùch Muïc Sôn, sau ñöôïc ban hoï Leâ teân laø Lai. Moät taám bia Phan Huy Leâ tìm thaáy ôû Muïc Sôn naêm 1962 do con chaùu hoï Leâ soaïn naêm Töï Ñöùc thöù 3 (1850) cheùp thuûy toå taùng ôû nôi aáy voán hoï Nguyeãn ngöôøi Khoaùi Chaâu huùy laø Lai, töï laø An ñöôïc ban hoï Leâ; theo vaên bia naøy thì Leâ Lai cheát naêm 1437 "ñaõ laáy thaân thay (Leâ) Thaùi Toå trong côn nguy hieåm, gaàn cheát maø soáng laïi". Maët sau bia coù saéc phong thaàn cho Leâ Vaên An ñeà naêm Caûnh Höng 40 (1779) ñöôïc con chaùu khaéc vaøo naêm 1851. So laïi chöùc töôùc ñöôïc phong ghi ôû maët tröôùc taám bia thì Leâ Lai naøy chính laø Leâ Vaên An. Laïi theâm moät Leâ Lai nöõa cöùu maïng Leâ Lôïi nhöng khoâng bò cheát, ñaët ra caâu hoûi Leâ Lôïi ñöôïc cöùu maïng maáy laàn?

Môùi loanh quanh vuøng Thanh Hoùa maø ñaõ gaëp Leâ Lai ngöôøi Döïng Tuù, Leâ Lai - Nguyeãn Thaän ngöôøi Muïc Sôn vaø Leâ Lai - Leâ Vaên An taùng ôû Muïc Sôn. Theâm taøi lieäu ôû Ñaêng Cao, huyeän Quyønh Löu, Ngheä Tónh cho bieát Nguyeãn Baù Lai tham gia khôûi nghóa Lam Sôn, coù coâng ñöôïc ban quoác tính cuõng goïi laø Leâ Lai.

Döôøng nhö thôøi ñaàu nhaø Leâ khi noùi ñeán Leâ Lai thì phaûi noùi roõ laø Leâ Lai naøo.

1 - Cöïc hình cuûa quaân Minh daønh cho Leâ Lai, theo Nguyeân Thaéng, coù nghóa laø "gieát cheát baèng nhöõng hình phaït khoâng coù ghi trong Hình thö, aùc ñoäc coù leõ coøn hôn laêng trì".

2 - Nguyeân Thaéng cho raèng toâi ñaõ "voäi hieåu laø thaønh Taây Ñoâ bò haï (naêm 1425)", ñoù laø "chuyeän hoaøn toaøn traùi ngöôïc vôùi lòch söû". Toâi ñaõ "hieåu sai Nguyeãn Traõi, maø sai raát xa".

3 - Coù nhieàu Leâ Lai. "Khi noùi ñeán Leâ Lai thì phaûi noùi roõ laø Leâ Lai naøo".

Chaéc chæ coù pheùp ñoän thoå môùi cöùu toâi ñöôïc. Saùch vôû, tö lieäu ñaày caû ra ñaáy, phen naøy heát choái caõi nheù ! Thuù thöïc laø toâi... ròn moà hoâi laïnh ! Töï ti maëc caûm.

Theá laø côø ñaõ vaøo theá hieåm !

Sau moät ñeâm traèn troïc, sau moät ngaøy "bình taâm ñoïc laïi söû", toâi xin trao ñoåi yù kieán vôùi Nguyeân Thaéng treân 3 ñieåm ñöôïc neâu ra.

a-Quaân Minh coù gieát Leâ Lai khoâng ?

Caùc hình phaït ngaøy xöa ñöôïc ghi trong Hình thö, ñöôïc Nguyeân Thaéng keå roõ raøng. Khoâng coù gì caàn noùi theâm. Coù chaêng laø ôû choã Leâ Lai bò "xöû baèng cöïc hình khaùc haún caùc hình phaït thöôøng duøng", nghóa laø khoâng coù trong Hình thö.

Nguyeân Thaéng keát luaän laø Leâ Lai bò "gieát cheát baèng nhöõng hình phaït khoâng coù ghi trong Hình thö, aùc ñoäc coù leõ coøn hôn laø laêng trì".

Coù theå laém. Nguyeân Thaéng coù 50 % lí ñeå noùi nhö vaäy. Nhöng toâi khoâng loaïi tröø 50 % lí coøn laïi ñeå ñöa ra khaû naêng ngöôïc laïi, nghóa laø cöïc hình khoâng nhaát thieát phaûi laø gieát cheát. Chính Nguyeân Thaéng ñaõ keå ra moät tröôøng hôïp: coù moät oâng Leâ Lai "ñaõ laáy thaân thay (Leâ) Thaùi Toå trong côn nguy hieåm, gaàn cheát maø soáng laïi". OÂng naøy coù cheát ñaâu. Chuùng ta seõ trôû laïi chuyeän maáy oâng Leâ Lai ôû phaàn sau.

Naêm 1427, Leâ Leã vaø Leâ Xí caàm quaân ra traän, bò quaân Minh "baét ñöôïc ñem veà thaønh Ñoâng Quan. Leã khoâng chòu khuaát bò gieát cheát. Xí veà sau nhaân ban ñeâm möa gioù, duøng m(c)o ñaùnh löøa keû canh giöõ, thoaùt veà ñöôïc, vaøo ra maét vua ôû dinh Boà Ñeà. Vua keâu leân raèng: "Soáng laïi" (Toaøn thö, tr. 33).

Raát coù theå Leâ Xí cuõng bò cöïc hình nhöng khoâng bò gieát cheát.

Coøn toâi, toâi döïa vaøo ñaâu ñeå cho raèng Leâ Lai khoâng bò quaân Minh gieát? Toâi döïa vaøo lôøi... Nguyeãn Traõi: "khaùc haún caùc hình phaït thöôøng duøng". Ai keå cho Nguyeãn Traõi bieát ñieàu naøy? Chaéc chaén laø taùc giaû cuûa nhöõng hình phaït naøy phaûi giöõ "bí maät quaân söï". Khaû naêng do chính naïn nhaân keå laïi chieám ít nhaát cuõng laø 50 %. Ngaøy xöa cuõng nhö ngaøy nay, thænh thoaûng ngöôøi ta laïi ñöôïc bieát nhöõng "toäi aùc chöa töøng thaáy" do nhöõng naïn nhaân soáng soùt keå laïi.

Thoâng thöôøng, söû saùch xöa vieát roõ caùc hình phaït maø naïn nhaân phaûi chòu hoaëc noùi roõ bò ñaùnh, bò phaït, bò haønh haï ñeán cheát. Hôn ai heát, caùc oâng con trôøi ngaøy xöa quan nieäm raèng haï nhuïc ai, haønh haï cho "cheát ñi soáng laïi" coù khi coøn ñoäc aùc hôn laø gieát cheát.

Leâ Lai bò xöû baèng cöïc hình khaùc haún caùc hình phaït thöôøng duøng, khoâng cho pheùp ta khaúng ñònh laø oâng bò töû hình.

Toâi vaãn nghó raèng quaân Minh duøng nhöõng cöïc hình, toâi dieãn dòch theo ngoân ngöõ ngaøy nay laø "tra taán daõ man", ñeå haønh haï Leâ Lai, nhöng chuùng khoâng gieát oâng. Toâi coøn cho raèng quaân Minh muoán khai thaùc Leâ Lai, giöõ oâng laøm con tin. Vaø sau naøy Leâ Lai ñaõ keå laïi nhöõng cöïc hình naøy. Bieát ñaâu trong luùc keå, Leâ Lai laïi chaû quaù lôøi, noùi ra nhöõng lôøi ngaïo maïn?

Dó nhieân veà ñieåm naøy, toâi raát ñoàng yù vôùi Nguyeân Thaéng laø "khoâng theå tuøy tieän maø dieãn dòch ra sao cuõng ñöôïc".

b-Tình hình thaønh Taây Ñoâ naêm 1425

Toâi ñöa ra giaû thuyeát Leâ Lai ñöôïc giaûi cöùu khoûi thaønh Taây Ñoâ naêm 1425. Toâi döïa vaøo 3 ñoaïn vieát cuûa Nguyeãn Traõi vaø Ngoâ Só Lieân.

Naêm 1425, thaùng 5, "Vua beøn chia hai nghìn tinh binh, hai thôùi voi, sai boïn chaùu ngoaïi laø Leâ Leã, Leâ Saùt, Leâ Bò, Leâ Trieän, Leâ Nhaân Chuù suoát ngaøy ñi ra ñaùnh uùp thaønh Taây Ñoâ. Giaëc ñoùng cöûa choáng giöõ. Quaân ta ñaùnh vôõ, baét ñöôïc ñaûng giaëc raát nhieàu, cheùm hôn naêm traêm ñaàu. Phaøm nhaân daân ôû gaàn thaønh giaëc, maûy may khoâng xaâm phaïm.

"Baáy giôø nhaân daân (...) chöa ñaày 3 ngaøn, boä nguõ saép xong heát, lieàn vaây thaønh Taây Ñoâ." (Lam Sôn thöïc luïc).

Naêm 1425, thaùng 5, "Baáy giôø quaân giaëc ñeán cöùu thaønh Ngheä An, vua ñoaùn laø caùc thaønh Taây Ñoâ ñeàu ít quaân, yeáu söùc, laïi choïn laáy hai nghìn quaân tinh nhueä, vaø 2 con voi, sai boïn Leâ Leã, Leâ Saùt, Leâ Nhaân Chuù vaø Leâ Trieän, Leâ Bí ñi gaáp ñöôøng taét ñaùnh uùp thaønh Taây Ñoâ, cheùm ñöôïc hôn 500 thuû caáp, baét soáng ñöôïc raát nhieàu. Ngöôøi Minh ñoùng cöûa thaønh choáng giöõ. Daân cö ngoaøi thaønh, boïn Leâ Trieäu ñeàu phuû duï ñöôïc caû. Baáy giôø ngöôøi Thanh Hoùa tranh nhau ñeán cöûa quaân xin lieàu cheát ñaùnh giaëc. Beøn vaây laáy thaønh ( Toaøn Thö ).

(...) Chu Kieät boû cuõi, Hoaøng Thaønh phôi thaây
Ñaát Ngheä An chieám laïi, Taây Ñoâ thu nhanh veà tay
Gaïo nöôùc ñoùn röôùc
Ngöôøi theo ñaày ñöôøng...
                                        (Phuù Nuùi Chí Linh)

Theo Lam Sôn thöïc luïc, ta ñöôïc bieát raèng nghóa quaân suoát ngaøy ñi ra ñaùnh uùp thaønh Taây Ñoâ. Giaëc Minh ñoùng cöûa choáng giöõ. Nghóa quaân ñaùnh vôõ. Cheùm vaø baét ñöôïc nhieàu giaëc. Sau ñoù vaây thaønh.

Theo Toaøn Thö thì nghóa quaân ñi ñöôøng taét ñaùnh uùp thaønh Taây Ñoâ, gieát vaø baét soáng ñöôïc nhieàu giaëc Minh. Quaân Minh ñoùng cöûa thaønh choáng giöõ. Daân quaân Lam Sôn beøn vaây laáy thaønh.

Cuõng theo Nguyeãn Traõi thì ñaõ coù luùc "Taây Ñoâ thu nhanh veà tay".

Toâi döïa vaøo söï kieän "ñaùnh uùp thaønh Taây Ñoâ", "ñaùnh vôõ" vaø "thu nhanh veà tay" ñeå nghó raèng nghóa quaân ñaõ ñoät nhaäp ñöôïc vaøo beân trong thaønh Taây Ñoâ vaø toâi ñöa ra giaû thuyeát laø Leâ Lai ñöôïc giaûi cöùu trong dòp naøy.

Muïc ñích cuûa Leâ Lôïi laø ñaùnh uùp thaønh Taây Ñoâ. Nghóa quaân ñaõ ñaùnh vôõ ñöôïc. Sau ñoù (vì moät lí do naøo ñoù?) nghóa quaân ruùt lui khoûi thaønh. Nhaân daân ngoaøi thaønh môùi "gaïo nöôùc ñoùn röôùc, ngöôøi theo ñaày ñöôøng". Leâ Trieän ra leänh "phaøm nhaân daân gaàn thaønh giaëc, maûy may khoâng xaâm phaïm". Daân quaân cuõng vaây thaønh.

Nguyeân Thaéng vieát raèng "quaân Minh bò ñaùnh vôõ khi aáy laø quaân ngoaøi thaønh". Khoâng thaáy Nguyeãn Traõi vaø Ngoâ Só Lieân noùi ñieàu naøy.

Hai chöõ "ñaùnh vôõ" cuûa Nguyeãn traõi coù nghóa gì? Nguyeân Thaéng trích daãn moät ñoaïn vaên cuõng cuûa Nguyeãn Traõi: naêm Bính ngoï (1426), "Trong moät thôøi gian ngaén, maáy thaønh (Ñieâu Dieâu, Thò Caàu, Xöông Giang, Khaâu OÂn) ñeàu vôõ. Chæ coù Ñoâng Ñoâ, Taây Ñoâ, Coå Loäng, Chí Linh laø 4 thaønh chöa haï ñöôïc maø thoâi". 4 thaønh bò "vôõ" ôû ñaây laø 4 thaønh bò nghóa quaân ñoät nhaäp, ñaùnh thaéng baét haøng.

Cuøng ngöôøi vieát (Nguyeãn Traõi), cuøng vaên phong, cuøng vaên caûnh (ñaùnh thaønh), chaéc laø chöõ "vôõ" coù cuøng moät nghóa. Trong traän ñaùnh uùp thaønh Taây Ñoâ, "giaëc ñoùng cöûa choáng giöõ. Quaân ta ñaùnh vôõ, baét ñöôïc ñaûng giaëc raát nhieàu, cheùm hôn naêm traêm ñaàu." Toâi nghó raèng nghóa quaân ñaõ coù luùc ñaùnh vôõ quaân Minh phoøng thuû thaønh Taây Ñoâ, ñaõ "thu nhanh veà tay" vaø nhaân dòp naøy ñaõ giaûi cöùu ñöôïc Leâ Lai.

Caàn noùi theâm tí xíu laø toâi khoâng heà vieát, khoâng heà "voäi hieåu laø thaønh Taây Ñoâ bò haï". Söû raønh raønh ra ñoù, ñoïc ñi ñoïc laïi caû chuïc laàn (hoaëc hôn), toâi chöa daùm baïo gan ñeán côõ cho nghóa quaân haï thaønh Taây Ñoâ naêm 1425. Toâi vieát "nghóa quaân Lam Sôn chieám thu Ngheä An, Taây Ñoâ naêm 1425." Toâi thaän troïng duøng laïi chöõ chieám vaø chöõ thu cuûa Nguyeãn Traõi.

Nguyeân Thaéng thuyeát giaûng khaù daøi veà chieán löôïc vaây thaønh cuûa Leâ Lôïi - Nguyeãn Traõi. Ñuùng 100 %. Nhöng ñoù laø chuyeän xaûy ra sau traän ñaùnh uùp thaønh Taây Ñoâ.

Thöù töï caùc caâu vieát cuûa Nguyeãn Traõi thaät laø quan troïng. "Suoát ngaøy ñi ra ñaùnh uùp thaønh Taây Ñoâ. Giaëc ñoùng cöûa choáng giöõ. Quaân ta ñaùnh vôõ...". Nguyeãn Traõi vieát raát roõ, roõ hôn Ngoâ Só Lieân.

Hy voïng raèng toâi khoâng hieåu sai Nguyeãn Traõi, maø sai raát xa !

c-Coù nhieàu Leâ Lai

OÂng Leâ Lai toâi noùi tôùi trong baøi laø Leâ Lai theo Leâ Lôïi töø ngaøy ñaàu vaø oâng tö maõ Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát naêm 1427.

Söû ghi raèng sau khi leân ngoâi vua (1428), Leâ Lôïi phong thöôûng caùc coâng thaàn, ban hoï vua, quoác tính cho moät soá ngöôøi (trong ñoù coù Traàn Nguyeân Haõn, Nguyeãn Traõi v.v...).

Caùc oâng Nguyeãn Thaän, Leâ Vaên An, Nguyeãn Baù Lai, ñöôïc ban hoï Leâ, ñöôïc ban quoác tính, sôùm nhaát cuõng laø töø naêm 1428 trôû veà sau. Nhö vaäy thì 3 oâng Leâ Lai naøy khoâng phaûi, khoâng dính daùng gì tôùi 2 oâng Leâ Lai toâi noùi tôùi. Tröø phi coù söï nhaàm laãn cuûa ñôøi sau (chaúng haïn nhö naêm 1427 nhaàm thaønh 1437?).

Leâ Lai ngöôøi Döïng Tuù teân thaät laø Leâ Lai. Tö maõ Leâ Lai bò gieát naêm 1427 cuõng coù teân thaät laø Leâ Lai (vì naêm 1427 chöa coù chuyeän ban hoï Leâ). Neáu laø 2 ngöôøi khaùc nhau thì söï truøng teân thaät laø hi höõu.

Theâm moät chi tieát khaùc. Naêm 1427, "gia phong thò trung Tö Teà laøm tö ñoà, ñaïi tö maõ Leâ Nhaân Chuù laøm tö khoâng, thieáu uùy Leâ Vaán, Leâ Saùt laøm tö maõ, thöôïng töôùng Leâ Boâi laøm thieáu uùy, vaø raên raèng: "Chöùc töôùc ñaõ cao, khuya sôùm chôù löôøi, khoâng ñöôïc laõng chí maø boû vieäc" ( Toaøn Thö ).

Tö maõ laø moät chöùc lôùn. OÂng Leâ Lai bò gieát coù chöùc tö maõ. Caùc nhaø söû hoïc thöû tra tìm chöùc töôùc cuûa 3 oâng Leâ Lai - Nguyeãn Thaän, Leâ Vaên An, Nguyeãn Baù Lai, xem coù tìm ra ñöôïc ñieàu gì boå ích khoâng?

Nguyeân Thaéng traùch toâi "phaûi göôïng eùp ngöõ nghóa vaø boû rôi khoâng keå ñeán nhieàu tö lieäu quan troïng thì môùi döïng leân vieäc Leâ Lai (...) khoâng bò quaân Minh gieát haïi". Toâi "phaûi moi baèng côù, uoán döõ kieän chöùng minh cho ñöôïc laø Leâ Lai coøn soáng ñeán 1427".

Nguyeân Thaéng traùch ñuùng... moät phaàn. Ñaõ mang thaân Vieät kieàu, laïi coøn laøm Vieät kieàu tænh leû, toâi coù ít tö lieäu laém. Thua xa Vieät kieàu Paris, nhaát laø thua moät trôøi moät vöïc so vôùi caùc vò ôû trong nöôùc coù ñaày ñuû thö vieän, saùch baùo, söû ta, söû taøu. Nhöng ñieåm yeáu keùm naøy vaãn khoâng cho toâi "döïng" chuyeän. Ñieåm yeáu keùm thöù nhì cuûa toâi laø tin Nguyeãn Traõi vaø Ngoâ Só Lieân hôn caùc taùc giaû cuûa maáy traêm naêm veà sau.

Toâi döïa vaøo 3 vaên baûn xöa nhaát, nghóa laø ít sai laàm nhaát, thöû laàn moø tìm hieåu moät trang söû Vieät Nam.

Cuõng may cho toâi, maáy tö lieäu Nguyeân Thaéng ñöa ra veà lai lòch 3 oâng Leâ Lai ñöôïc phong quoác tính, hoï vua, xem ra cuõng khoâng caàn thieát cho cuoäc thaûo luaän ôû ñaây.

Suy ñi nghó laïi, toâi thaáy vaãn coøn lí do ñeå baûo veä "kòch baûn" cuûa mình.

Xin chaám döùt baèng caâu môû ñaàu cuûa Nguyeân Thaéng: "Ngheà ñoïc saùch cuõng laém coâng phu" !

Vieát theâm cho baïn beø.

Toâi nghó ñeán caùc baïn hoïc cuûa toâi. Ñaùm baïn hoïc tieåu hoïc ôû Haø Noäi, trung hoïc ôû Taân Ñònh, Baø Chieåu, Saøi Goøn. Chuùng toâi ñöôïc hoïc söû qua cuoán saùch ñöôïc nha hoïc chính, boä giaùo duïc coâng nhaän, cuoán Vieät Nam söû löôïc cuûa Traàn Troïng Kim. Toâi coøn nhôù chaäp chôøn caû hình veõ trong cuoán saùch taäp ñoïc lôùp ba hay lôùp nhì hoài ñoù: oâng Leâ Lai maëc aùo baøo bò hai teân Minh giöõ hai tay, teân thöù ba caàm giaùo ñaâm oâng. Baøi hoïc mang töïa laø "Leâ Lai lieàu mình cöùu chuùa".

Roát cuoäc chæ coù Traàn Troïng Kim laø ñöùng moät mình. OÂng vieát raèng Leâ Lai bò quaân Minh "baét ñöôïc gieát ñi roài ruùt quaân veà Taây Ñoâ". Leâ Lai bò gieát taïi chieán tröôøng ! Nhö hình veõ minh hoïa.

Nhö chuùng ta ñöôïc bieát, Nguyeãn Traõi khoâng keå chuyeän Leâ Lai bò quaân Minh gieát, Ngoâ Só Lieân khoâng keå chuyeän Leâ Lai bò baét. Traàn Troïng Kim keå ñaày ñuû. Toâi ñoaùn laø Traàn Troïng Kim ñaõ döïa vaøo boä Khaâm Ñònh Vieät söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc (goïi taét laø Cöông Muïc) cuûa nhaø Nguyeãn ñöôïc khaéc in naêm 1884.

Döông Quaûng Haøm, taùc giaû moät cuoán saùch khaùc cuõng ñöôïc boä giaùo duïc coâng nhaän (Vieät Nam vaên hoïc söû yeáu, 1941, NXB Xuaân Thu (Hoa Kyø) in laïi), nhaän xeùt veà boä söû cuûa nhaø Nguyeãn nhö sau (tr 367):

"Caùch cheùp: Boä naøy cheùp theo pheùp bieân nieân vaø pheùp cöông muïc. Laïi coù nhöõng lôøi caån aùn laø lôøi pheâ bình nhöõng ñieàu ñaõ cheùp ôû söû cuõ maø caùc nhaø san ñònh boä cöông muïc cho laø sai laàm (...).

Giaù trò: Boä naøy thu thaäp ñöôïc nhieàu taøi lieäu ôû söû cuõ vaø saùch cuõ ñeå boå nhöõng choã khuyeát ôû boä Ñaïi Vieät söû kyù. Nhöng moät ñoâi khi cuõng laøm sai söï thöïc ñaõ ghi ôû söû cuõ vaø vaãn theo pheùp bieân nieân khieán cho caùch cheùp vieäc thaønh ra giaùn ñoaïn khoâng ñöôïc quaùn thoâng nhaát trí ."

Tình côø ñoïc Ñaïi Vieät söû kyù môùi giaät mình, môùi voäi tra tìm trong Lam Sôn thöïc luïc, vaên thô Nguyeãn Traõi, hy voïng may ra coù hieåu theâm ñöôïc gì chaêng?

Chaéc chaén laø coù raát nhieàu ngöôøi ñaõ ñoïc vaø bieát "nghi aùn lòch söû taøy ñình" naøy. Ít ra laø nhöõng ngöôøi dòch Toaøn thö vaø 2400 ngöôøi may maén coù baûn dòch trong tay (boä Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö toâi coù ñöôïc in 2400 cuoán). Toâi chæ laø moät trong soá nhöõng ngöôøi may maén naøy, nhöng cuõng phaûi hôn 10 naêm sau môùi tình côø ñoïc ñöôïc moät caâu noùi veà tö maõ Leâ Lai bò gieát.

Toâi vieát, hay goïi laø "döïng leân kòch baûn" cuõng chaû sao, tröôùc heát ñeå taëng ñaùm baïn toâi, moät luõ ñöôïc hoïc cuøng moät baøi baûn. Neáu coù laëp laïi nhöõng ñieàu ñaõ coù ngöôøi noùi roài thì toâi xin loãi ñaõ laøm nhaøm tai baïn ñoïc (bieát roài, khoå laém, noùi maõi). Neáu coù yù naøo môùi (ñuùng hay sai) thì xin goïi laø gôïi yù hay goùp yù. 

Ñuøng moät caùi, tin ñöôïc baén ra "Coù moät Leâ Lai maëc aùo hoaøng baøo theá maïng Leâ Lôïi, bò quaân Minh baét; sau ñoù vaøi naêm coù moät Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát vì ngaïo maïn caäy coâng ". Ngöôøi thaáy laï, keû baûo chaúng coù gì ñaùng chuù taâm, ngöôøi xöa ñaõ lyù giaûi caû roài. Muoán bieát roõ, coù leõ chæ coøn troâng mong vaøo nhöõng nhaø nghieân cöùu söû, bình taâm baøn baïc vôùi nhau, xeùt döõ kieän, pheâ bình saùch, nghieâm tuùc, khieâm toán...

Nhöng muoán coù thaûo luaän tröôùc heát phaûi coù ngöôøi neâu vaán ñeà ! Phaûi chaêng, xöa nay, nhöõng tieán boä cuûa khoa hoïc, raát nhieàu khi xuaát phaùt töø nhöõng thaùi ñoä "xeùt laïi laäp tröôøng chính thoáng" cuûa xaõ hoäi? Taïi sao maâu thuaãn trong chuyeän Leâ Lai, ñöôïc vieát trong saùch töø maáy traêm naêm nay, ñeán baây giôø môùi ñöôïc neâu ra?

Giaù trò baøi cuûa Nguyeãn Dö chính laø daùm ñöa ra nghi vaán lòch söû naøy, cho moïi ngöôøi goùp yù.

Ngöôøi ñaàu tieân ñaùp lôøi laø Nguyeân Thaéng !

Tröôùc laäp luaän cuûa ñoâi beân, Nguyeãn Dö vaø Nguyeân Thaéng, doát söû nhö toâi, quaû thöïc ñieân ñaàu.

1 - "Kòch baûn chính thoáng"

Coù moät kòch baûn: "Leâ Lai bò ngöôøi Minh baét ñöôïc, ñem gieát ñi !".

Ñaây laø "kòch baûn chính thoáng", theo saùch vôû nhaø tröôøng. Ñieàu ñaùng tieác laø nhöõng ngöôøi vieát ra kòch baûn naøy, dó nhieân phaûi laø nhöõng nhaø thoâng thaùi, nhöõng söû gia nghieâm tuùc, bieát "caân nhaéc töøng chöõ", ñaõ queân ñi chuyeän sau ñoù coù moät Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát.

Queân hay khoâng bieát ? Quaû thaät thoâng thaùi ñeán ñaâu, caån thaän ñeán ñaâu ñi nöõa chaéc cuõng coù choã sô hôû, ñoïc saùch, luaän baøn "chöa roát raùo", "chöa tôùi nôi tôùi choán".

a - OÂng Ngoâ Só Lieân caéc côù, noùi Leâ Lai bò gieát maø khoâng noùi roõ Leâ Lai naøo, trong khi trong trieàu, theo "kòch baûn Nguyeân Thaéng ", nhan nhaûn ñaày quan ñaïi thaàn teân Leâ Lai, "ñoù laø choã keùm" cuûa Ngoâ Só Lieân  (???!)

b - OÂng Nguyeãn Traõi, vaên chöông, möu löôïc nhö thaàn, vaäy maø chæ noùi Leâ Lai bò "xöû baèng cöïc hình khaùc haún caùc hình phaït thöôøng duøng", sao khoâng theâm caâu "cho ñeán cheát" ? Ñaõ caân nhaéc töøng chöõ, sao khoâng noùi toaïc moùng heo ra maø coøn maäp môø: Leâ Lai cheát hay khoâng cheát? noùi ra coù gì ñaùng ngaïi?

b - Ngöôøi sau vieát söû, khoâng bieát coù ñoïc saùch cuûa Ngoâ Só Lieân khoâng, maø cöù löôùt qua nghi vaán: Leâ Lai bò gieát moät hay hai laàn ?... nhö vaäy coù nghieâm tuùc khoâng? Ñuùng hay sai, phaûi giaûi quyeát chöù? Phan Huy chuù ñaõ khoâng noùi tôùi vieäc coù moät Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát, chaéc coù leõ oâng khoâng bieát chuyeän ñoù, neân nghó raèng oâng Leâ Lai "lieàu mình cöùu chuùa" ñaõ bò quaân Minh gieát.

Ngoaøi ra, ngoân töø xöa vaø nay chaéc cuõng coù nhieàu chöõ ñaõ ñoåi nghóa. Ngaøy nay, chöõ "boû mình vì nöôùc" thoâng thöôøng ñöôïc hieåu laø ñaõ "cheát vì nöôùc", nhöng chöõ "xaû thaân vì nöôùc" khoâng hoaøn toaøn cuøng nghóa. Voán doát chöõ nho, toâi khoâng bieát chöõ "boû mình" trong baøi cheá vaên cuûa Leâ Thaùnh Toâng (theo Nguyeân Thaéng) ñöôïc vieát nguyeân vaên baèng chöõ Vieät hay ñöôïc dòch töø "chöõ haùn" naøo? Vaø ngaøy xöa, phaûi ñöôïc hieåu ra sao?

Nhö vaäy "kòch baûn chính thoáng" quaû coù nhieàu sô hôû, vì noù khoâng lyù giaûi roõ raøng döõ kieän "coù moät Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát"! Leõ ra ñaâu ñoù cuõng phaûi noùi, duø cho khaúng ñònh: "Coù moät Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát, nhöng ngöôøi ñoù khoâng phaûi laø keû ñaõ cöùu soáng Leâ Lôïi" !

2 - Moät hay nhieàu Leâ Lai? Baøn luaän veà söû phaûi chaêng khoâng caàn xeùt ñeán giaù trò caùc taøi lieäu coù trong tay?

Vôùi taát caû nhöõng nghi vaán ñoù, "kòch baûn Nguyeãn Dö": moät Leâ Lai bò baét nhöng khoâng bò Minh gieát, duø giaûi thích chöa ñöôïc thoûa ñaùng, theo yù toâi vaãn laø ít göôïng eùp nhaát, ít vaën veïo nhaát, so vôùi kòch baûn: "cho xuaát hieän cuøng moät thôøi gian daêm quan ñaïi thaàn Leâ Lai khaùc". Raát coù theå, cuøng thôøi ñoù, coù nhieàu ngöôøi truøng teân Leâ Lai. Nhöng khoù töôûng töôïng noåi trong moät trieàu ñình coù ba boán quan ñaïi thaàn, cuøng mang moät teân, cuøng coù coâng traïng lôùn ñeán möùc ñoä ñöôïc mang quoác tính, daùm ngaïo maïn vôùi vua, coâng traïng ñoù laïi khoâng ñöôïc nhaéc nhôû trong söû saùch. Trong caùc traän ñaùnh, lôùn nhoû, sao khoâng thaáy noùi ñeán teân Leâ Lai? Ngoaøi coâng "lieàu mình cöùu chuùa", coù Leâ Lai naøo coøn coâng traïng khaùc?

Coøn gì bình thöôøng hôn khi ta hieåu raèng: Leâ Lai tröôùc, chòu hy sinh theá maïng cho Leâ Lôïi, vôùi Leâ Lai sau, bò Leâ Lôïi gieát, chæ laø moät Leâ Lai? Cuøng moät taùc phaåm ! cuøng moät taùc giaû ! Taïi sao taùc giaû khoâng noùi laø hai, maø mình cöù quaû quyeát laø hai ? Noùi ngöôïc laïi laø khoâng bình thöôøng. Dó nhieân ta coù quyeàn noùi ngöôïc Ngoâ Só Lieân, nhöng phaûi chöng baèng côù ! Moät beân laø söû saùch giaáy traéng möïc ñen: "Gieát tö maõ Leâ Lai, tòch thu gia saûn, vì Lai caäy coù coâng ñaùnh giaëc, noùi ra nhöõng lôøi ngaïo maïn neân bò gieát" , moät beân laø phaân taùch ngöõ nghóa : saùch ñôøi sau noùi Leâ Lai "boû mình" hay "xaû thaân", vaø "boû mình" coù nghóa laø ñaõ cheát.

Nhieàu taøi lieäu ñöôïc Nguyeân Thaéng nhaéc tôùi, daãn chöùng söï hieän dieän cuûa nhieàu Leâ Lai, nhöng chöa thaáy luaän baøn xem nhöõng taøi lieäu ñoù ñaùng tin caäy ñeán möùc ñoä naøo? Nhaát laø nhöõng taøi lieäu ñöôïc vieát raát laâu veà sau, coù caû moät baûn tuïc bieân ñöôïc sao laïi naêm 1942... Hieän töôïng "tam sao thaát boån" hay "raâu oâng noï caém caèm baø kia" coù theå xaåy ra? Con chaùu cheùp chuyeän oâng Toå mình trong gia phaû, hay ñuùc bia (vaøo giöõa theá kyû thöù 19 ! ) lieäu coù theå theâm bôùt hoa hoeø gì khoâng? Thôøi xöa, coù hay khoâng chuyeän thay teân ñoåi hoï, hay thay ñoåi naêm sinh, naêm cheát, nhaát laø khi oâng toå maéc toäi vôùi trieàu ñình, hay maéc toäi cheát cheùm (vì daùm ngaïo maïn!)

Vôùi Loâ Gích cuûa Nguyeân Thaéng, duø khoâng noùi ra, heã ñaõ vieát ra vaên baûn laø ñuùng ! Naøy nheù, theo saùch Ngoâ Só Lieân, ñaõ coù 2 Leâ Lai, moät "cöùu maïng vua", moät bò Leâ Lôïi gieát). Naêm 1942, coù moät baûn sao cuûa Lam Sôn Thöïc Luïc tuïc bieân, ghi coù ngöôøi teân Nguyeãn Thaän ôû Muïc Sôn, ñöôïc ban teân laø Leâ Lai, vaäy laø ba Leâ Lai. Sau ñoù, coù bia tìm thaáy ôû Muïc Sôn (cuõng laïi Muïc Sôn!), coù ngöôøi huùy laø Lai ñöôïc mang quoác tính vì "ñem thaân cöùu chuùa" (cuõng laïi "lieàu mình cöùu chuùa")... vaäy laø boán Leâ Lai...  Coù chuyeän oâng Leâ Lai - Leâ Vaên An lieàu mình cöùu chuùa nhöng khoâng bò Minh gieát ! laïi cheát naêm 1437... , "laáy thaân thay Thaùi Toå" (nhöng thay laøm sao? coù bò quaân Minh baét khoâng? neáu coù, laøm sao thoaùt veà ñöôïc ñeå soáng cho ñeán naêm 1437? Ñuùng laø "kòch baûn Nguyeãn Dö" nheù !). Coøn kòch baûn "Leâ Lôïi bò "gaëp nguy hai laàn", ñöôïc "hai oâng Leâ Lai" khaùc nhau "laáy thaân theá maïng", Nguyeân Thaéng coù cho  laø göôïng eùp khoâng?  Duø coù theå coù nhieàu ngöôøi teân "Lai ".

Cuøng thôøi vôùi Leâ Lôïi vaø Leâ Lai, Nguyeãn Traõi khoâng noùi roõ laø Leâ Lai bò quaân Minh gieát. Thôøi sau, trieàu thaàn nhaø Leâ môùi noùi laø Leâ Lai bò quaân Minh gieát. Coù ai nhôù caâu chuyeän "Thò Loä vaø raén baùo oaùn " khoâng nhæ ? Phaûi chaêng vì nhöõng chuyeän "boùp meùo lòch söû " thôøi Leâ ñeå giöõ theå dieän cho "Trieàu Ñình suøng Nho giaùo" naøy maø naûy sinh nhöõng chuyeän "tieàn haäu baát  nhaát "  trong saùch söû nhö chuyeän Leâ Lai ?

3 - Coù theå naøo ñaët giaû thuyeát moät cuoäc giaûi cöùu Leâ Lai taïi traän Taây Ñoâ hay sau ñoù?

Khi taøi lieäu söû ñaõ khoâng roõ raøng, dó nhieân chæ coù caùch baøn luaän xeùt ñoaùn thöïc hö, ñöa ra giaû thuyeát naøy noï. Vaø ñaõ baøn luaän theá naøo chaúng phaûi döïng leân kòch baûn, lôùp lang, chuyeän tröôùc chuyeän sau? Duø noùi ra hay khoâng, trong moãi baøi vieát ñeàu tieàm aån "moät kòch baûn".

"Kòch baûn Nguyeãn Dö" coù ba ñieåm: 1-Leâ Lai cöùu chuùa bò baét. /2-Leâ Lai thoaùt nguïc trôû veà./3-Leâ Lai bò Leâ Lôïi gieát.

"Kòch baûn Nguyeân Thaéng" quaû quyeát: 1- Leâ Lai cöùu chuùa bò baét./2-Leâ Lai khoâng thoaùt nguïc ñöôïc, bò quaân Minh gieát./3-Coù nhieàu Leâ Lai, moät trong nhöõng Leâ Lai ñoù bò Leâ Lôïi gieát sau naøy.

Ñieåm thöù nhaát ñoâi beân cuøng ñoàng yù. Ñieåm thöù ba chæ laø heä luaän cuûa ñieåm thöù hai.

Ñieåm thöù hai ñöôïc ñaët ra: Leâ Lai coù bò quaân Minh gieát hay khoâng?

Neáu khoâng, baèng caùch naøo thoaùt nguïc trôû veà? Leâ Lai ñöôïc giaûi thoaùt trong traän ñaùnh uùp Taây Ñoâ, hay sau naøy, sau traän Taây Ñoâ, trong ñieàu kieän khaùc? Thöïc ra, ñöôïc giaûi thoaùt trong traän Taây Ñoâ hay khoâng, töï noù, döõ kieän naøy cuõng khoâng quan troïng. Ñieàu chính laø Leâ Lai coù coøn soáng ñeán naêm 1427 hay khoâng?

Trôû laïi giaû thuyeát Leâ Lai ñöôïc giaûi cöùu trong traän Taây Ñoâ. Moät soá caâu hoûi laån thaån coù theå ñöôïc ñaët ra : Taây Ñoâ ñöôïc chieám toaøn boä hay khoâng trong moät thôøi gian ngaén ? Leâ Lai bò giam choã naøo? Quaân ta taán coâng ñeán ñaâu? Coù theå naøo töôûng töôïng coù ngöôøi giaûi cöùu tuø nhaân ñeå laäp coâng trong luùc hoãn loaïn?

(...)Chu Kieät boû cuõi, Hoaøng Thaønh phôi thaây
Ñaát Ngheä An chieám laïi, Taây Ñoâ thu nhanh veà tay
Gaïo nöôùc ñoùn röôùc
Ngöôøi theo ñaày ñöôøng...
                        (Phuù Nuùi Chí Linh)

Neáu khoâng coi baøi naøy laø taøi lieäu lòch söû chính xaùc, ít nhaát noù cuõng noùi leân khí theá traän Taây Ñoâ.

Dó nhieân, noùi chuyeän "vöôït nguïc", "giaûi cöùu tuø nhaân", coù ngöôøi seõ cöôøi noùi laø "chuyeän tieåu thuyeåt !

Laáy chuyeän khaùc ñeå so saùnh: Leâ Xí bò Minh baét, "nhaân ban ñeâm möa gioù, duøng meïo ñaùnh löøa keû canh giöõ, thoaùt veà ñöôïc, vaøo ra maét vua ôû dinh Boà Ñeà". Ñaáy ! Khoâng caàn ngoaïi coâng noäi öùng, chæ moät ñeâm möa gioù maø vöôït nguïc ñöôïc.

Theá luùc quaân ta traøn vaøo (ñeán ñaâu, chöa bieát), troáng traän aàm aàm, thaønh luõy tan vôõ, quaân Minh nhoán nhaùo, töù phía buûa vaây, 500 lính Minh bò gieát, bao nhieâu lính bò baét, khoâng bieát coù theå töôûng töôïng moät cuoäc giaûi thoaùt tuø trong ñieàu kieän naøy khoâng nhæ?

Hay laø Leâ Lai ñöôïc giaûi cöùu sau naøy, trong ñieàu kieän khaùc? Dó nhieân, kòch baûn "Leâ Lai ñöôïc giaûi cöùu" coù nghóa laø tröôùc sau, ít ra cho ñeán naêm 1427, chæ coù moät Leâ Lai cöùu Leâ Lôïi sau bò Leâ Lôïi gieát.

Coøn neáu tin theo Nguyeân Thaéng: Leâ Lai khoâng heà ñöôïc giaûi cöùu, ñaõ bò Minh gieát, thì chæ coøn caùch döïa vaøo saùch vôû, ngoân töø, phaân taùch ngöõ nghóa, tröng baèng côù, chöùng minh coù nhieàu Leâ Lai ñöôïc ban quoác tính, chung soáng caïnh Leâ Lôïi tröôùc naêm 1427.
Nhö vaäy cöù chöùng minh laø coù nhieàu Leâ Lai vaây quanh Leâ Lôïi, vaø töôûng töôïng Leâ Lôïi ra leänh: " Leâ Lai 1 cöôõi voi ra theá maïng ta, Leâ Lai 2 theo ta hoä giaù, Leâ Lai 3 ñem quaân ra ñoái ñaàu giaëc...".

Nghe nhöõng ngöôøi trong "ngheà ñoïc saùch" luaän baøn khoâng haún laø deã, cuõng laém coâng phu ñaáy chöù nhæ !...