Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang chuû ]
Kieáp phong traàn Anh Tröông Ñaïi Chí ñi ra kinh hoïc, roài veà ñi xöù kia xöù noï chôi cho phæ chí, ñaâu cuõng vaøi möôi naêm môùi veà thaêm queâ nhaø. Böõa kia môùi ñi tôùi nhaø anh Leâ Haøo Hoïc laø baïn chôi vôùi nhau thuôû nhoû maø thaêm.
Leâ Haøo Hoïc möøng rôõ heát söùc, hoái traàu, nöôùc; roài lay treû trong nhaø doïn côm ñaäp vòt gaø uoáng röôïu möøng baïn ñi xa laâu naêm môùi veà.
AÊn uoáng chuyeän troø roài, trôøi vöøa toái, Tröông Ñaïi Chí môùi kieáu veà; maø anh Leâ Haøo Hoïc caàm moät hai ôû laïi chôi moät ñeâm maø hoûi thaêm chuyeän.
Thaáy gaéng voù laém khoâng pheùp laøm sao, Tröông Ñaïi Chí môùi ôû laïi ñoù. Nhaèm böõa traêng toû, trôøi thanh, gioù maùt, Leâ Haøo Hoïc môùi noùi raèng:
- Anh thaät coù phöôùc! Cuõng nhôø aâm ñöùc cha meï oâng baø, maø ñöôïc hoïc haønh thoâng kim baùc coå, laïi theâm chaâu löu khaép mieàn khaép xöù, ñieàu nghe thaáy roäng laém, töøng traûi vieäc ñôøi...
Tröông: - Thaät cuõng laø phöôùc ñoù chuùc. Nhöng maø kieáp phong traàn ngöôøi ta, phöôùc, oâi! Coù bao nhieâu maø hoaï bieát maáy?
Leâ: - Thieät tình, toâi voâ phöôùc aên hoïc chaúng ñöôïc bao nhieâu, doát naùt laém, xin cho toâi hoïc theo. Chôù kieáp phong traàn anh noùi ñoù laø kieáp gì? Toâi khoâng hieåu roõ, xin anh caét nghóa cho toâi nghe thöû?
Tröông: - Phong traàn nghóa laø gioù buïi, chæ laø caùi ñôøi taïm ñôøi gôûi naøy, hay ñoåi dôøi bieán caûi, nay vaày mai khaùc, vui ñoù buoàn ñoù, giaøu ñoù ngheøo ñoù, söôùng ñoù cöïc ñoù,... vinh nhuïc bó thôùi ñaép ñoåi; aáy laø cuoäc beå daâu (thöông tang).
Leâ: - Laøm sao keâu laø beå daâu kìa?
Tröông: - Laø cuoäc coàn hoùa vöïc, vöïc hoùa coàn.
Leâ: - Caùi anh thaät hieåm thì thoâi ñoù! Noùi caùi gì vaäy toâi hieåu khoâng ñöôïc: Coàn laøm sao laïi hoùa vöïc, vöïc sao laïi hoùa coàn? Nghóa laø gì?
Tröông: - aáy môùi doát cho chôù! Taïi anh moät naêm tôùi toâi, nhöõng luïc ñuïc ôû nhaø, khoâng coù nôùi ra maø ñi ñaâu, neân môùi khoâng bieát. Trong saùch Lyù khí ngöôøi ta coù luaän raèng: coù moät oâng giaø kia ôû choøi gaàn meù bieån; thaáy trong coõi hoàng traàn naøy, heã 30 naêm thì coù moät laàn bieán nhoû, maø heã 300 naêm thì coù moät laàn bieán lôùn thì trôøi ñaát ñoåi xoay coàn hoùa neân vöïc vöïc bieån neân coàn; bieån caïn thaønh coàn troàng daâu ñöôïc cuõng coù; ñaát lieàn lôû saâu thaønh bieån cuõng coù. Moãi khi coù bieán thì oâng aáy laøm moät caùi theû tre maø ñeå trong nhaø. Neân sau coù moät ngöôøi khaùch tôùi ñoù thaáy oâng giaø giaø laém, thì hoûi thaêm tuoåi bao lôùn. OÂng giaø noùi raèng: toâi khoâng bieát maø moãi khi coù bieán thì toâi coù boû 1 caùi theû laøm chöùng; oâng ñeám laáy theû thì bieát tuoåi toâi. Saùch noùi laøm vaäy maø cuõng chöa ñuû tin. Anh ñi ra ngoaøi Baéc coi thöû: ñaát meù soâng ñaát maøu môõ ñang toát heát söùc, vuøng lôû aàm xuoáng moät caùi thaønh caùi vöïc saâu thaêm thaúm doø khoâng tôùi ñaùy. Choã khaùc ñang saâu thuyeàn beø ghe coä ñi thöôøng ngaøy, ôû ñaâu vuøng noåi coàn leân, ngöôøi ta troàng daâu leân ñaùm kia qua ñaùm noï. Noùi ôû ñaâu xa laøm chi? Trong ta naøy, leân loái treân Gieng ñaây cuõng coù thaáy ñöôïc.
Ngöôøi ta laáy ñoù maø ví caùi cuoäc hay dôøi ñoåi ôû ñôøi naøy.
Leâ: - aø! Vaäy hay sao? Döõ khoâng! Baây giôø coù anh caét nghóa toâi môùi hieåu ñoù.
Coøn anh noùi caùi kieáp phong traàn thì vinh nhuïc bó thôùi ñaép ñoåi nhau chaúng khi döøng laø laøm sao?
Tröông: - Ngöôøi ta coù hoàn coù xaùc, neân phaûi keå xaùc laø caùi tôï con maét mình ngoù thaáy ñöôïc tröôùc roài, haõy noùi qua vieäc hoàn laø trí laø gioáng khoâng hình khoâng töôïng, maét xaùc thòt khoâng coù ngoù thaáy.
Con ngöôøi thoaùt loït ra khoûi loøng meï, lieàn caát tieáng khoùc oa oa, bieát mình sinh ra ôû theá seõ cöïc khoå lao ñao cho ñeán cheát. Ba boán naêm ñaàu, baèng khoâng coù meï coù cha lo nuoâi döôõng cho buù môùm, lo laéng cho thì laøm sao maø soáng cho ñaëng? Coù mieäng, mieäng khoâng bieát noùi; coù tay, tay chaúng hay laøm; coù chôn, chôn chaúng hay ñi. Phaûi taäp laàn laàn sau laâu môùi cöû ñoäng (day trôû) ñöôïc: naèm ngöûa cho heát söùc, môùi nghieâng môùi laät, môùi tröôøn môùi suït, môùi xoåm, môùi boø, môùi ngoài; sau môùi ñöùng chöïng, môùi baét beùn böôùc ñi.
Vaäy maø cuõng coøn phaûi coù cha meï giöõ gìn coi soùc luoân luoân. Bieát maáy khi hieåm ngheøo? Öôn eâ oám ñau, beänh hoaïn, cheo leo khoán khoù. Khoâng ai lo cho, thì coøn gì laø thaân?
Leâ: - Naøo! Coù thaáy ñaép ñoåi söôùng cöïc ñaâu naøo?
Tröông: - Coù chôù: chaúng nhöõng noäi trong moät naêm, noäi trong moät thaùng, noäi trong moät ngaøy, maø noäi trong moät giôø cuõng coù dôøi ñoåi caû.
Naøy: cöôøi ñoù, roài khoùc ñoù; vui ñoù, roài buoàn ñoù; giôõn ñoù, roài quaïu ñoù; nay maïnh, mai ñau; chôi ít böõa, roài laïi bieán laïi töôùc, soït seït noùng reùt... 3 böõa eâ mình, 3 böõa khoeû; thaùng naøy cam tích, thaùng kia soïp buïng; naêm nay khaù gioûi, sang naêm beâ teä, vaân vaân... Hôi söùc ñaâu maø keå nhöõng caùi bieán thöôøng ngaøy, thöôøng thaùng, thöôøng naêm; moät naêm tôùi toâi khoâng bieát maáy laàn maø keå. Vaäy chaúng phaûi laø luaân phieân thay ñoåi nhau maõi hay sao?
Leâ: - Vaäy thì dôû laém; teù ra khi coøn thô aáu, nhôø cha nhôø meï, nhö gaø con nhôø caùnh meï nuùp; theo meï töø böôùc môùi xong!
Tröông: - Phaûi ñoù chuùc; vaäy maø ñaõ rôøi ra ñöôïc ñaâu? Cuõng nhö caây nhoû non nhôùt nhôø boùng caây lôùn môùi soáng môùi toát ñöôïc. aáy coi, ñoù laø noùi luùc môùi sinh cho tôùi leân 3; coøn töø ñoù saáp leân 8, 9, 10 tuoåi, thì cuõng nhôø cha meï chaên giöõ coi soùc töø ñieàu, ñöôøng ñi nöôùc böôùc, daïy lôøi aên tieáng noùi, daïy cho bieát thôø cha kính meï, thuaän thaûo anh em, teá nhöôøng caäu coâ chuù baùc cuøng ngöôøi lôùn.
Leâ: - Döõ khoâng! Heát möôøi naêm chöa laøm ñöôïc caùi gì cho cha meï nhôø, nhöõng nhôø cha meï maø thoâi!
Tröông: - Töôûng ñeán ñoù thì ñaõ xong roài sao? Töôûng vaäy thì laàm laém: Ñeán tuoåi aáy cha meï lo cho ñi hoïc, hoaëc hoïc chöõ nghóa vaên chöông, hoaëc hoïc ngheà nghieäp laøm aên.
Hoïc chöõ nghóa thì cuõng troùt 10 naêm môùi thaønh taøi, hoaëc ra thi khoùa vôùi ngöôøi ta.
Hoïc ngheà cuõng 5, 7 naêm môùi ra ngheà ñöôïc; cuõng laø côm cha aùo meï; cha meï lo cho heát thaûy caû.
Leâ: - Cha chaû! Vaäy thì coâng ôn cha meï bieát maáy vôùi con!
Tröông: - Tuïc haùt raèng: ôn cha naëng laém cha oâi! Ngaõi meï baèng trôøi chín thaùng cöu mang! Maø chöa heát ñaâu? Töø 18, 20, 25 saáp xuoáng, cha meï ñaø lo nhaém choã xem nôi, ñaëng coù lo ñoâi baïn cho con. OÂi thoâi! Chòu loøn ñaàu luş, möôïn mai möôïn moái ñi noùi. Khoù beà naøo cuõng raùn vôùi con, ñoøi maáy leã phaûi saém ñi maáy leã; ñoøi moùn gì vaät gì cuõng phaûi chaïy. Xong roài veà coøn ôû vôùi cha meï ñoâi ba naêm, naêm baûy naêm maø taäp luyeän cho bieát vieäc gia ñaïo ñaõ, sau môùi cho ra rieâng ra tö. Vaäy maø cuõng khoâng khoûi tay cha meï: Coøn phaûi daïy baûo töø ñieàu, nhaéc nhôû töø chaëng, daën doø tröôùc sau; tính toaùn giuøm trong vieäc buoân vieäc baùn keûo laàm maø loã laõ; ñoà saém trong nhaø trong cöûa caùi chi caùi naáy, caùi naøo caàn caùi naøo ñaùng thì môùi cho saém; Laâu ñeán caùi doïn caùi deïp cho xöùng cuõng khoâng khoûi cha khoûi meï. Coøn khi sinh ñeû, naèm bung naèm beáp, cha meï chöïc hôø saün ñoù maø nhaéc baûo lo lieäu cho.
Leâ: - Vaäy thì caû ñôøi cha meï nhöõng lo cho con maõi, lôùn nhoû cuõng vaäy, lôùn theo lôùn, nhoû theo nhoû.
Tröông: - Chôù laøm sao; bôûi vaäy cho neân coù caâu haùt raèng: Moãi ñeâm moãi thaép ñeøn trôøi, caàu cho cha meï soáng ñôøi vôùi con. Loøng cha meï thöông con cuõng nhö taùnh nöôùc, thöôøng xuoâi hoaøi.
Thoâi, noùi sô qua veà vieäc phaàn xaùc cho maø nghe vaäy, ñeå noùi qua vieäc hoàn vieäc trí maø nghe cho luoân troùt theå.
Leâ: - Coù vaäy cuõng hay; toâi nghe toâi laáy laøm hay laém; noùi chöøng naøo toâi muoán nghe chöøng naáy.
Tröông: - Ñeán khi ñaõ tôùi tuoåi khoân, tuy laø coøn daïi, aên chöa no lo chöa ñeán, maëc loøng; thaät tình, tam baønh luïc taëc noù cuõng phaùt, cuõng noåi leân, neân coù khi vui khi buoàn, khi laønh khi quaïu; khi thöông khi gheùt; khi möøng khi giaän thay phieân ñaép ñoåi nhau lieàn.
Coøn khi ñaõ lôùn tuoåi, thì laïi coù côn buoàn côn raàu, luùc vui luùc möøng; khi thì ñöôïc thoaû tình phæ daï, khi thì laïi töùc mình, cöïc trí; khi ñau loøng xoùt daï, khi khoaùi laïc taâm tröôøng, phöôùc ñoù, hoaï ñoù; söôùng ñoù cöïc ñoù; giaøu ñoù ngheøo ñoù. Daàu coù phöôùc maø ñaëng vôï hieàn con thaûo toâi ngay, thì laïi cöïc loøng phieàn muoän veà söï khaùc bieát ñaâu maø keå cho cuøng. Khi voâ phöôùc gaëp vôï döõ, maéc toâi loaøn, bò con ngoác ñi nöõa, thì cuõng coù caùi buø laïi cho caân cho xöùng; nhöng cuõng khoâng khoûi laän ñaän lao ñao, khoâng khoûi lao taâm tieâu töù. Loøng trí ñoäng tònh chao nhö nöôùc cho ñeán cheát môùi thoâi. aáy kieáp phong traàn ngöôøi ta laø theá.
Leâ: - Toâi nghe ngöôøi ta thöôøng noùi laïc cöïc sanh ai, bó cöïc thôùi lai laø laøm sao anh heù?
Tröông: - Nghóa laø vui sanh buoàn, heát xaáu tôùi toát.... Chæ aâm döông töông keà; con ngöôøi ta ôû ñôøi nhö trôøi coù ngaøy coù ñeâm, heát vui tôùi buoàn; buoàn roài laïi vui, heát may tôùi ruûi; heát vinh tôùi nhuïc... Noäi trong moät giaây moät laùt trí ngöôøi ta sang qua ñoåi laïi maõi. aáy söï soáng ngöôøi ta ôû ñôøi laø laøm vaäy ñoù.
Leâ: - ôø, ôø! Nghó ñi nghó laïi maø coi, thaät quaû nhö lôøi anh noùi ñoù chuùc; baáy laâu toâi ô hôø leáu laùo baát yù chaúng coù xeùt tôùi laøm chi, hay boû qua, nghe anh môùi nhôù môùi bieát roõ laø coù nhö vaäy.
Tröông: - Vaäy ñoù maø moãi ngöôøi rieâng moãi kieáp. Heã laø ngöôøi sanh ra ôû theá ngöôøi naøo ngöôøi naáy ñeàu coù taøi, vaät gì vaäy naáy moãi caùi ñeàu moãi coù ích caû.
Leâ: - Vaäy sao coù ngöôøi söôùng ngöôøi cöïc, ngöôøi sang ngöôøi heøn, ngöôøi giaøu ngöôøi ngheøo; keû laønh maïnh, keû yeáu ñuoái, taät nguyeàn, traøn ñoàng thieân haï?
Tröông: - Ngöôøi ta ôû ñôøi Trôøi ñaát sanh ra ñeàu coù cho noù moät caùi vai tuoàng naøo maø laøm, khoâng ai khoâng, moãi ngöôøi ñeàu coù moät ngheà rieâng heát thaûy. Laáy vieäc haùt boäi maø ví: töø baàu gaùnh chí nhaãn chuù nhöng, hoaëc laøm töôùng, vua, ñaøo, keùp, saép ñeán keû chaïy hieäu, moãi ngöôøi ñeàu coù phieân thöù vai tuoàng rieâng caû.
Con ngöôøi ta ôû ñôøi laø moät boïn con haùt, ai coù vai naáy maø laøm. aáy laø moãi ngöôøi rieâng moãi kieáp laø laøm vaäy.
Leâ: - Coøn anh noùi ngöôøi ngöôøi coù taøi, vaät vaät coù ích, thì laø laøm sao?
Tröông: - Laø moãi ngöôøi ñeàu coù moät caùi sôû tröôøng rieâng, ai cuõng coù; coøn vaät moãi vaät moãi coù ích rieâng caû. Maø ñaâu noù theo thöù noù ñoù. Haõy xem trong baøn côø töôùng thì hieåu mau. Tröôùc coù 5 con choát ñöùng giaêng, keá sau 2 beân 2 con phaùo; sau nöõa, ôû giöõa coù töôùng, 2 beân 2 con só, 2 con töôïng, 2 con ngöïa, 2 con xe. Trong aáy ñeàu nhôø nhau caû. Töôùng moät mình thì laøm gì ñöôïc? Phaûi coù taû höõu vaây caùnh maø ñôõ maø che, laø só, töôïng, xe, phaùo, ngöïa. Laâu roát heát laø con choát, ñeán chöøng noù qua ñöôïc nöôùc ngöôøi ta noù maïnh laø ñöôøng naøo? Khi noù ñöùng ñaàu, noù laïi ñôõ cho nhöõng con chaïy thoái veà, ngöôøi ta khoâng daùm aên. Vaäy heát thaûy con naøo ñeàu cuõng coù taøi ngheà rieâng con naáy; maø tôùi phieân tôùi thöù noù môùi ngoù thaáy söùc noù cho. Vì vaäy ngöôøi ôû ñôøi, vang danh phuù quyù, vinh hieån, cao quôøn lôùn chöùc, cuøng laø heøn moïn, baàn tieän, voâ danh, coâ theá ñoäc moät, cuõng chaû bieát laáy ñaâu laøm chaéc: coøn trong tuïc luş bieát ai coâng haàu? Neân coù khaùc nhau chaêng laø vì moät chöõ thì.
Leâ: - Vaäy thì ai ai cuõng coù taøi, vaät vaät ñeàu coù ích; thì khoâng neân khi ngöôøi, cuõng khoâng neân khi vaät heù?
Tröông: - Phaûi, chaúng neân khinh ai; cuõng chaúng neân khi vaät noï vaät kia vì noù heøn; vì daàu ngöôøi daàu vaät tôùi thì noù phaùt thì noù phaùt. aáy coi Traàn mieâng khoâ chuoái, tröôùc chuùng baïn khinh dò haét huûi, sau ra thi ñaäu laøm quan vinh vang; con nai kia ñi xuoáng suoái uoáng nöôùc, thaáy caëp gaïc cao laïi xinh ñeïp thì khen; ngoù laïi boán caùi chaân moûng maûnh, oám yeáu thì cheâ. Ai ngôø vaúng nghe tieáng choù saên, thaát kinh ñaâm ñaàu chaïy voâ buïi, ruûi maéc hai caùi gaïc voâ trong daây, choù röôït kòp tôùi caén, khi gaàn cheát môùi than raèng: aáy thaät laø daïi; caùi mình khen thì noù laøm cho mình phaûi cheát, coøn caùi mình cheâ thì laø caùi ñaïi coù ích cho mình!
Leâ: - Noùi nhö anh laøm vaäy, toâi nghe kòp, maø coøn moät caùi toâi hieåu chöa ra laø ôû ñôøi sao keû söôùng ngöôøi cöïc, coù keû laønh maïnh, coù ngöôøi taät nguyeàn khoán naïn; keû sao caû ñôøi thong thaû giaøu sang, ngöôøi sao caû ñôøi lao ñao laän ñaän, ngheøo naøn?
Teù ra Trôøi phaân khoâng coù ñeàu? Neân tuïc haùt raèng: Traùch trôøi trôøi chaúng hay phaân: keû aên khoâng heát, ngöôøi maàn khoâng ra!
Tröông: - Coi thì vaäy thoâi, maø xeùt ra cho kyõ, thì söôùng cöïc cuõng baèng nhau caû; coù nhö vaäy ngöôøi ta soáng môùi ñöôïc; baèng khoâng thì keû cöïc khoå khoán naïn haïi mình maø cheát ñi heát coøn gì?
Leâ: - Noùi vaäy chôù ai cuõng tham sanh huyù töû (ham soáng sôï cheát); caùi aáy laø nhôn chi thöôøng tình. Chôù anh khoâng coù nhôù trong saùch Luaän ngöõ, coù caâu raèng: Phuù döõ quí thò nhôn chi sôû duïc, baát dó kì ñaïo ñaïo ñaéc chi, baát khöù daõ; baàn döõ tieän thò nhôn chi sôû oá, baát dó kì ñaïo ñaéc chi, baát khöù daõ laø laøm sao? Laø giaøu vôùi sang ai laïi khoâng muoán, nhöng maø gaëp caùi thì khoâng neân giaøu khoâng neân sang; hay laø laøm ñieàu baát nhaân baát nghóa maø giaøu sang thì ngöôøi ta cuõng chaúng theøm; ngheøo khoù cuøng laø heøn haï, ai maø khoâng gheùt? Nhöng vaäy ngheøo maø phaûi nhôn phaûi nghóa, heøn haï maø phaûi thoùi phaûi thì, thì cuõng chaúng neân boû laøm chi.
Tröông: - Phaûi, caùi cuõng coù, naøo ai noùi khoâng; nhöng daàu vaäy cuõng coù keû cuøng trí hoaëc thaét coå, hoaëc caét hoïng, hoaëc caén löôõi, hoaëc uoáng thuoác maø cheát ñi cuõng coù hieám laém, thieáu gì?
Maø xeùt cho ñeán leõ maø coi, thì ai cuõng nhö vaäy söôùng cöïc baèng nhau; nghóa laø söï cöïc trí cuõng moät ngaên vôùi nhau, neân noùi laø baèng nhau.
Thí duï nhö moät ngöôøi ngheøo tuùng moät quan tieàn, chaïy khoâng ra, möôïn khoâng ñöôïc, vay möôïn khoâng ai cho thì trong loøng ngöôøi aáy cöïc cuõng baèng ngöôøi coù aên maø tuùng 1 chuïc, hay laø giaøu hôn tuùng 1 traêm, hoaëc moät ngaøn, maø kieám khoâng ra, vay möôïn khoâng ñöôïc, thì caùi cöïc trong loøng nhöõng ngöôøi aáy cuõng moät ngaên vôùi caùi cöïc caùi ngöôøi tuùng coù 1 quan vaäy. Giaû nhö nhaø kia giaøu sang lôõ coù khaùch töû teá tôùi nhaø, maø thieáu traø ngon, thieáu röôïu toát, thieáu thòt töôi maø ñaõi khaùch, thì trong loøng ngöôøi aáy laáy laøm cöïc loøng, böïc mình cuõng moät ngaên vôùi caùi ngheøo kia ruûi coù baø con ruoät ôû xa tôùi nhaø maø khoâng coù ñoà thöôøng duøng, nhö traø Hueá, nhö nöôùc maém, nhö caù töôi maø ñaõi baø con moät böõa phaûi cöïc loøng, phaûi böïc mình vaäy chaúng hôn chaúng keùm chaúng khaùc chi chuùt naøo. Neân tuïc raèng: lôùn thuyeàn lôùn soùng.
Leâ: - Noùi vaäy coù lyù nghe ñöôïc; maø sao maét töøng thaáy coù ngöôøi sao caû ñôøi söôùng maõi, khoâng lo söï chi, thong thaû, maø coù ngöôøi thaáy lao ñao chaïy ngöôïc chaïy xuoâi, lo saáp lo ngöûa maø cöïc haõy coøn cöïc hoaøi; caùi toâi xeùt chöa tôùi leõ, toâi chöa hieåu ñöôïc cho roõ vì laøm sao maø coù nhö vaäy.
Tröông: - Thaáy thì vaäy, vì trí mình töôûng nhö vaäy ñoù maø thoâi, chôù thieät söï coù ôû ñaâu? Chaúng qua laø vì laï con maét; phaûi chi maø mình ôû lieàn ngaøy lieàn ñeâm vôùi ngöôøi mình laáy laøm laï ñöôïc laáy moät ít laâu coi thöû thì seõ chöng höûng, vì thaáy ngöôøi aáy cuõng coù gaùnh cuõng coù cuïc toäi rieâng mình nhö moïi ngöôøi heát thaûy chaúng sai. aáy coi nhaø ta coù kieång coù hoa, coù chaäu tuøng, coù boàn hoa, maø nhaø kia ôû caùch ta, naêm ba thaùng ta môùi tôùi moät laàn, cuõng coù hoa coù kieång, ta gheù vaøo thaáy tuøng thaáy choùa con maét nghóa laø laï con maét, coi tuøng cuûa ngöôøi ta xanh hôn cuûa mình, hoa cuûa ngöôøi ta toát hôn hoa cuûa mình ôû nhaø. Maø nhö nhaéc cuûa hai beân ra maø ñoï nhau thì cuûa mình thaáy xoaùng qua ñoù thua xa laém, cuûa mình aên möôøi phaàn coù naêm ba, maø bôûi laï con maét môùi ngoù qua thì töôûng cuûa ngöôøi ta toát hôn cuûa mình; vì cuûa mình coi ñaõ nhaøm con maét, maø cuûa ngöôøi ta mình môùi thaáy moät laàn, laï con maét; hoùa ra trong trí noù baét töôûng caùi môùi caùi laï laø toát hôn. aáy caùi ta laàm laø chöøng naøo!
Laïi yù laøm sao maø caùi gì cuûa mình thöôøng duøng thì khoâng saù chi maáy, ñeán khi ruûi maát ñi thì lieàn tieác laøm sao laø tieác; giuïc chöøng coù ai ñöôïc laïi, thì daàu toán ít nhieàu cuõng chaúng maøng maø chuoäc laïi cho ñöôïc môùi nghe? Laø vì khi cuûa noù coøn ôû tay mình, mình thöôøng thaáy thöôøng duøng noù ñaõ nhaøm lôøn ñi, neân laáy laøm thöôøng, maát ñi roài nghó laïi caùi caàn caùi ích cuûa noù maø sinh ra tieác noù. Mình coù moät caùi nhaãn nhaän ngoïc, maø ngöôøi kia cuõng coù moät chieác, mua moät choã vôùi nhau; mình coi caùi cuûa ngöôøi kia ñeo thì thaáy toát hôn, lanh hôn, nhaùng hôn, coi nhö toát nöôùc hôn cuûa mình ñeo trong tay mình; ngöôøi kia coi caùi cuûa mình ñeo thì cuõng laáy caùi cuûa noù ngoù thaáy mình ñeo laøm hôn cuûa noù. Nhôn vì taùnh con ngöôøi ta laøm vaäy, neân tuïc noùi raèng: Ngöôøi ta hay chuoäng laï tham xinh... Môùi chuoäng cuõ vong... Coù môùi nôùi cuõ...
Leâ: - Coøn laøm sao coù ngöôøi dong daûy, coù ngöôøi cuøi ñaøy? Coù keû thaûnh thôi an nhaøn? Coù keû vieäc vaøn khoâng rôøi tay? Maø raèng cöïc söôùng cuõng baèng nhau laøm sao.
Tröông: - aáy laø taïi phaän rieâng moãi ngöôøi; ngöôøi naøo kieáp phaän naáy, khoâng chaïy choái ñöôïc. Phaûi khaùc nhau môùi ñöôïc. Trôøi ñaát ñaõ sinh ra laøm vaäy maø thaät laø hay: aáy ngöôøi ta muoân muoân vaøn vaøn nhö kieán coû ôû treân maët traùi ñaát naøy, maø coù phaûi khaùc maët nhau heát thaûy khoâng? 5 ngoùn tay trong baøn so daøi vaén lôùn nhoû ñeàu khaùc nhau caû. Laâu ñeán caùi neát, caùi cheát laø caùi chung thieân haï cuõng khaùc nhau heát; Soáng moãi ngöôøi moät neát, cheát moãi ngöôøi moät taät.
Noùi chi cho daøi? Baáy nhieâu naày cuõng ñuû maø caét nghóa cho anh hieåu thoâi: nguyeân laø vì keû phaûi lao taâm (nhoïc loøng), ngöôøi phaûi lao löïc (nhoïc xaùc), maéc caùi naày thì tröø caùi kia. Nhöõng keû coi boä dong daøy thong thaû, thì lao taâm tieâu töù bieát laø bao nhieâu? Coøn nhöõng keû daõi naéng daàm möa, treøo non laën suoái, giaøy saønh ñaïp tuyeát, thöùc khuya daäy sôùm nhoïc xaùc, moûi meät chôn tay, ñoå moà hoâi xoùt con maét; tuy vaäy maëc loøng yeân loøng yeân trí, khoâng lo tha caàu bieät söï baù ban trong buïng, nhö keû lao taâm, tuy coi boä thong dong maëc loøng, maø trong buïng traêm lo ngaøn töôûng; hao toån tinh thaàn, aên khoâng ngon, naèm khoâng nguû, thao thöùc boái roái boài hoài aùy naùy taâm thaàn; thì chaúng phaûi laø tröø nhau sao? Moät ngöôøi cöïc moät theá. Vaäy thì cuõng baèng nhau.
Leâ: - ôø! Vaäy môùi nghe ñöôïc chôù. Teù ra keû ñau haïch ngoaøi da nhöùc la, keû ñau trong buïng cuõng reân hì hì, hai ngöôøi cuõng laø ñeàu nhau caû.
Tröông: - Hay a! Vaäy thì ñaõ hieåu ñoù.
Leâ: - Nghe anh noùi ñoù, thì vieäc trong thieân haï muoân vaøn keå khoâng xieát, maø mình bieát ôû laøm sao, laøm laøm sao cho xöùng ngoâi xöùng phaän mình ñöôïc?
Tröông: - Heà gì maø lo? Cöù toá kì vò nhi haønh thì xong thoâi.
Leâ: - aáy! Laïi theâm moät caùi khoâng hieåu nöõa ñoù aáy.
Tröông: - Trong saùch Trung dung raèng: quaân töû toá kì vò nhi haønh... Toá phuù quí, haønh hoà phuù quí; toá baàn tieän haønh hoà baàn tieän; toá di ñòch haønh hoà di ñòch, toá hoaïn naïn haønh hoà hoaïn naïn... nghóa laø, ngöôøi quaân töû gaëp ngoâi naøo thì cöù ngoâi aáy laø laøm...: Nhaèm cuoäc phuù quí, thì laøm theo phuù quí; nhaèm cuoäc khoù heøn thì laøm theo khoù heøn; nhaèm cuoäc moïi rôï laøm theo ngoâi moïi rôï, nhaèm phaûi hoaïn naïn, thì laøm theo phaän hoaïn naïn; nghóa laø, ngöôøi cho ta phaûi phaän naøo thì ta phaûi laøm theo phaän naáy; söôùng cuõng phaûi; cöïc cuõng phaûi, laønh cuõng phaûi, döõ cuõng phaûi; sang cuõng phaûi, maø heøn cuõng phaûi. Coù lôøi raèng: neân hö coù soá ôû Trôøi, boàn choàn sao ñaëng, ñoåi ñôøi sao neân? ... Daàu maø chöôùc quyû möu thaàn, phong traàn cuõng luş phong traàn nhö ai.
Leâ: - Coi boä anh meät, ñaø muoán buoàn nguû roài ñoù. Treû, ñoà ba cheùn nöôùc traø ngon cho aûnh uoáng, roài ñi nghæ moät choác, keûo ñaõ khuya quaù ñi roài; gaø gaùy ñaø hai ba doäi, ñaø quaù nöûa canh tö ñi roài.
Tröông: - Döõ aùc khoâng! Vaäy toâi töôûng ñaâu cuõng môùi ñaàu canh ba ñoù thoâi aáy!
Thoâi, ta ñi nguû ñi; chuyeän vaén hay vöøa cuõng gì, thieáu gì khi?
Leâ: - uûa kìa! Thöùc khuya laøm vaäy, maø anh daäy sôùm döõ bay! Chôù anh daäy bao giôø ngoài ñoù?
Tröông: - Daäy hoài naõy ñeán giôø.
Leâ: - Cô khoå thoâi nhöng! Baày treû noù baïc aùc döõ bay! Khoâng ñöùa naøo möùc nöôùc thau röûa maët? Naáu nöôùc pha uoáng, coi traàu coi cau? Baát nhaân khoâng chöa ñaõ aáy?
Tröông: - Coù cuõng hay, khoâng cuõng chôù. Chuùng toâi vaäy noù ñaø quen ñi roài. La treû laøm chi toäi nghieäp.
Thoâi, ôû chôi vôùi anh moät ngaøy moät ñeâm cuõng ñaõ thoaû caùi tình. Xin anh cho toâi kieáu toâi veà thaêm nhaø, saép ñaët vieäc nhaø, roài coù raûnh toâi cuõng seõ tôùi thaêm anh nöõa. Thöa anh chò toâi ñi veà.
Leâ: - Sao vaäy anh ñöøng coù queân, khi naøo thong thaû, anh tôùi thaêm vôï choàng maáy toâi vôùi.
Tröông: - Thoâi voâ, voâ keûo naéng.
Trong nhaø traàm troà vôùi nhau:
Ñoù! Coù thaáy khoâng, ngöôøi vaên vaät chöõ nghóa vaên chöông ngöôøi ta thoâng laém; noùi ñaâu haún hoøi, chaéc chaén; noùi xuoâi roùt nhö chaûy! Heøn gì thieân haï hay tröôïng con nhaø hoïc troø, phaûi laém chôù! Coù thaáy coù nghe ngöôøi gioûi môùi bieát mình dôû, môùi hay mình doát.
Baûn in C. Guilland et Martinon, Saigon, 1882*
[ Trôû Veà ]