Nguyeãn Hueä Chi

[ Phaàn I ]  [ Phaàn II ]

Baûn thaân ngöôøi vieát baøi naøy tuy ñaõ ba laàn baøn ñeán phaân kyø lòch söû vaên hoïc daân toäc vaøo caùc naêm 1985(1) , ñaàu 1990(2) vaø cuoái 1990(3) nhöng giôø ñaây vaãn cöù muoán xem xeùt laïi choã sai choã ñuùng, choã khaû thuû vaø choã baát caäp trong nhaän thöùc cuûa chính mình, treân vaán ñeà quan troïng naøy. Tuy nhieân, ngaãm nghó kyõ thì ñaây laø moät vaán ñeà khoâng ñôn giaûn. Bôûi leõ, trong 15 naêm qua ñaõ dieãn ra nhöõng söï kieän ñaûo loän coù taàm theá giôùi, coù khaû naêng laøm thay ñoåi quan nieäm cuûa chuùng ta veà caáu truùc lòch söû, trong ñoù coù caáu truùc cuûa lòch söû vaên hoïc. Neáu noùi thaät khoa hoïc thì yeâu caàu ñaët ra laø phaûi nhìn laïi caùi ñaõ dieãn ra nhö noù coù baèng moät heä quy chieáu môùi thay theá cho heä quy chieáu cuõ ñaõ maát söùc thuyeát phuïc, vaø do ñoù, nhieàu ñieàu phaûi nhìn laïi taän goác vaø nhìn laïi töø ñaàu. Vì theá, baøi vieát naøy chöa coù tham voïng giaûi quyeát taát caû moïi vaán ñeà cuûa phaân kyø lòch söû vaên hoïc vieát Vieät Nam töø theá kyû X cho ñeán taän hoâm nay. Chuùng toâi chæ xin neâu leân maáy gôïi yù veà moät soá moác phaân ñoaïn vaên hoïc vieát Vieät Nam qua caùc thôøi kyø, vaø taát nhieân laø coøn raát sô löôïc.

Khaùc vôùi nhieàu yù kieán muoán coi phaân kyø vaên hoïc hoaøn toaøn truøng hôïp vôùi vieäc tìm toøi caùc daïng thöùc bieåu hieän cuûa nhöõng quy luaät ñaëc thuø ñaõ chi phoái söï vaän ñoäng cuûa moïi tieán trình vaên hoïc söû, toâi cho raèng phaân kyø chuû yeáu laø ñi tìm nhöõng quy öôùc thuaän tieän nhaát, nhaèm trình baøy moät caùch saùng toû caùc chaëng ñöôøng lôùn nhoû cuûa lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Bôûi leõ, theo toâi, tìm cho ñöôïc caùi quy luaät cuûa chính vaên chöông ñaõ chi phoái caùc hieän töôïng, caùc traøo löu... dieãn ra trong moät khoaûng thôøi gian naøo ñoù, ñeå aán ñònh raèng ñoù ñích thöïc laø moät giai ñoaïn hoaëc moät thôøi kyø vaên hoïc coù tính ñoäc laäp töông ñoái, laø vieäc lyù töôûng nhöng khoâng keùm khoù khaên. Moät giai ñoaïn vaên hoïc bao giôø cuõng ñöôïc hình thaønh do nhieàu yeáu toá, coù yeáu toá noäi taïi vaø coù yeáu toá beân ngoaøi, coù caû nhöõng yeáu toá ngaãu nhieân, maø nhìn cho ra caùi naøo laø baûn chaát nhaát, ñaâu phaûi deã daøng. Coù khi giöõa moät chaëng ñöôøng naøy vaø moät chaëng ñöôøng keá tieáp, dieän maïo vaø chieàu höôùng cuûa vaên hoïc coù veû vaãn gioáng nhau, traùch nhieäm xaõ hoäi vaø yeâu caàu myõ hoïc ñoái vôùi vaên chöông vaãn chöa thay ñoåi, nhöng saâu beân trong, do taùc ñoäng thaàm kín cuûa lòch söû, chuyeån ñoäng cuûa saùng taùc ñaõ khoâng coøn nhö cuõ. Baûo raèng ñaáy vaãn chæ laø moät giai ñoaïn thoâi thì ñaønh laø khoâng oån, song ñeå phaân suaát cho ñöôïc ñaâu laø phaåm chaát coát loõi laøm neân böôùc ngoaët môùi, neáu chuùng ta thöïc söï caàu thò chöù khoâng goø gaãm khieân cöôõng, chæ coát noùi laáy ñöôïc, haún chöa chaéc ñaõ daùm noùi quyeát ñaáy laø gì.

Maët nöõa, vaên hoïc thöôøng bao giôø cuõng dieãn bieán theo quy luaät tieäm tieán, thaûng hoaëc laém môùi chöùng kieán moät böôùc tieán nhaûy voït, moät ñoät bieán khaùc thöôøng. Vaø giöõa quaù trình sau vôùi quaù trình tröôùc bao giôø cuõng coù söï giao thoa, xen keõ, chöù ít khi ñöùt ñoaïn. Ñem moät caùi moác caém vaøo cho lòch söû vaên hoïc, voâ hình trung ta ñaõ taïo ra moät maët caét traùi vôùi töï nhieân, laøm cho vaên hoïc khoâng coøn phaûn aùnh ñuùng söï vaän ñoäng töï thaân cuûa noù. Vì theá, döïa vaøo yù kieán cuûa Karl Marx trong "Lôøi noùi ñaàu" boä Tö baûn  phaân bieät loâgic nghieân cöùu vaø loâgic trình baøy, raèng loâgic trình baøy caàn phaûn aùnh loâgic nghieân cöùu nhöng khoâng nhaát thieát theo saùt loâgic nghieân cöùu, toâi cho raèng phaân kyø lòch söû vaên hoïc laø thuoäc veà loâgic trình baøy. Noù laø quy öôùc nhaän dieän vaø trình baøy lòch söû vaên hoïc. Taát nhieân, ñaõ laø quy öôùc thì khoâng ai laïi nghó raèng chæ coù moät caùch trình baøy naøo ñaáy laø tuyeät ñoái ñuùng. Neáu nhö loâgic nghieân cöùu giuùp ta nhaän thöùc baûn chaát cuûa söï vaän ñoäng thì loâgic trình baøy giuùp ta mieâu taû baûn chaát aáy baèng caùc hình thaùi vaän ñoäng töông öùng, qua ñoù ngöôøi ñoïc coù theå tieáp nhaän ñoái töôïng moät caùch nhaát quaùn, phuø hôïp vôùi nhaän thöùc cuûa mình. Tuøy theo tính chaát töøng loaïi quy öôùc maø loâgic trình baøy coù theå raát khaùc nhau, mieãn sao quy öôùc - töø beân ngoaøi ñoái töôïng - phaûi nhaäp thaân vaøo ñoái töôïng vaø soi roõ trình thöùc vaø böôùc ñi cuûa ñoái töôïng. Moãi boä vaên hoïc söû tuaân thuû moät quy öôùc trình baøy rieâng, cuõng töùc laø xaùc ñònh phöông phaùp loaïi bieät cuûa boä söû ñoù, treân cô sôû moät ñoái töôïng chung laø lòch söû vaên hoïc. Xeùt treân phöông dieän naøy, quy öôùc trình baøy naøo cuõng coù theå phaùt huy ñöôïc öu ñieåm neáu ñöôïc söû duïng ñuùng ñaén, trong ñoù khoâng loaïi tröø caùch trình baøy vaên hoïc theo theá kyû hay theo trieàu ñaïi maø caùc nhaø vieát vaên hoïc söû tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm ñaõ töøng laøm, voán cuõng khaù thích hôïp vôùi soá ñoâng baïn ñoïc chuùng ta quen tö duy theo thôøi gian, theo thaäp kyû vaø theá kyû, hoaëc quen nhaän dieän quaù khöù theo teân goïi cuûa caùc vöông trieàu Lyù, Traàn, Leâ, Nguyeãn.

Y Ù kieán treân ñaây cuûa toâi neâu ra caùch nay ñaõ 15 naêm, naêm 1990 ñöôïc boå sung vaø vieát laïi ñeå in vaøo cuoán Caùc vaán ñeà cuûa khoa hoïc vaên hoïc do PGs. Tröông Ñaêng Dung chuû bieân. Khoâng ngôø trong boä saùch naøy cuõng coù moät baøi vieát cuûa Klanixoi Tiborô baøn veà khaùi nieäm thôøi kyø vaên hoïc; taùc giaû ngöôøi Hung ñoù cuõng toùm löôïc hai chuû tröông phaân kyø ñoái laäp nhau trong vaên hoïc söû chaâu AÂu gaàn ñuùng vôùi tình hình giôùi nghieân cöùu nöôùc ta cuøng thôøi ñieåm treân (8) . Caàn noùi raèng ôû mieàn Nam tröôùc 1975, hoïc giaû Thanh Laõng ñaõ töøng coù moät quan nieäm phaân kyø lòch söû vaên hoïc Vieät Nam töông ñoái thaáu ñaùo. Trong saùch Baûng löôïc ñoà vaên hoïc Vieät Nam coâng boá naêm 1967, sau khi ñieåm laïi caùch phaân chia thôøi kyø vaên hoïc cuûa caùc boä vaên hoïc söû ñaõ xuaát hieän cho ñeán ñaàu nhöõng naêm 60 (keå caû caùc boä vaên hoïc söû cuûa mieàn Baéc), Thanh Laõng ñaõ ñöa ra moät nguyeân taéc then choát laøm tieâu chí phaân kyø cho mình : "Chuùng ta khoâng voõ ñoaùn, ñeà cao hay choái boû moät tieâu chuaån naøo trong caùc tieâu chuaån maø caùc nhaø ñi tröôùc aùp duïng nhö tieâu chuaån trieàu ñaïi hay theá kyû, nhöng chuùng ta chæ chaáp nhaän laø tieâu chuaån khi naøo quaû thöïc caùi tieâu chuaån aáy coù beá maïc hay khai maïc moät caùi gì goïi laø caùi voán chung cho moät thôøi ñaïi vaø rieâng bieät cho chính thôøi ñaïi aáy" (9) ; "Noùi toùm laïi, tieâu chuaån cuûa chuùng ta theo ñeå chia thôøi kyø cho vaên hoïc laø löïa choïn moät nieân lòch naøo ñoù (coù theå laø moät nieân lòch chính trò, lòch söû, vaên hoïc, hay theá kyû) ñaõ xoâ ñaåy nhöõng bieán coá vaên hoïc - toâi nhaéc ñeán boán chöõ bieán coá vaên hoïc - khieán cho vôùi nhöõng bieán coá aáy, nieân lòch aáy :

- Moät ñaèng, beá maïc söï dieãn haønh cuûa moät hay nhöõng hieän töôïng vaên hoïc cuûa moät thôøi ñaïi;

- Moät ñaèng khai maïc söï xuaát hieän cuûa nhöõng hieän töôïng môùi trôû thaønh nhö moät caùi voán, caùi gia taøi chung cho caû moät thôøi ñaïi vöøa khai maïc;

- Ñaèng khaùc ghi nhaän ñöôïc caù tính cuûa thôøi ñaïi ñoù nhö laø moät xuaát hieän ñaëc thuø, khaùc thôøi ñaïi maø noù beá maïc vaø khaùc luoân caû thôøi ñaïi maø roài ñaây seõ bò thay theá.

Tuy vaäy, trong lónh vöïc vaên hoïc coù khi coøn phaûi linh ñoäng hôn ôû nhöõng ñòa haït khaùc, khi ta choïn moät nieân ñaïi laøm ñieåm khôûi cho moät thôøi kyø vaên hoïc thì ta neân hieåu noù moät caùch töông ñoái, coù nghóa nhö laø nhöõng naêm quanh quaån ñoù, hoaëc tröôùc moät tyù hoaëc sau moät tyù, chöù khoâng hieåu moät caùch maùy moùc laø chính ngaøy ñoù, thaùng ñoù, naêm ñoù.

Ñaèng khaùc, khi baûo böôùc sang moät thôøi kyø môùi khoâng phaûi baûo raèng moãi thôøi kyø môùi phaûi laø moät ñöôøng ranh giôùi raïch ñoâi, xeù raùch neáp soáng moät phaàn naøo vaãn lieân tuïc cuûa vaên hoïc. Nhö cuoäc soáng cuûa moät ñoaøn theå tröôùc moãi bieán coá, ñeàu coù theå thay ñoåi, bieán hoùa nhöng chaúng khi naøo ñi töø caùi khoâng naøy qua caùi khoâng khaùc, cuoäc soáng vaên hoïc qua moãi thôøi ñaïi coù mang nhöõng saéc thaùi ñaëc thuø, nhöng cuõng chaúng bao giôø hoaøn toaøn giaùn ñoaïn vôùi dó vaõng" (10) .

Coù theå thaáy, nhöõng nguyeân taéc meàm deûo do Thanh Laõng ñeà khôûi raát phuø hôïp cho vieäc löïa choïn moät caùch linh ñoäng caùc chaëng moác vaên hoïc, vaø veà caên baûn khoâng khaùc bieät nhieàu laém vôùi nhöõng nguyeân taéc maø chuùng toâi ñaõ gôïi yù veà tính chaát öôùc leä khoâng traùnh khoûi cuûa vieäc phaân kyø vaên hoïc söû Vieät Nam.

Gaàn ñaây, khi ñöôïc ñoïc boä Trung Hoa vaên hoïc thoâng söû   10  quyeån do Sôû nghieân cöùu vaên hoïc Trung Quoác thuoäc Vieän haøn laâm khoa hoïc xaõ hoäi Trung Quoác bieân soaïn naêm 1997, moät thöïc teá caøng laøm cho toâi phaûi ngaãm nghó laø caùc nhaø vaên hoïc söû Trung Quoác thuoäc theá heä hoâm nay chöù chöa xa xoâi gì, ñaõ choïn caùch phaân kyø theo trieàu ñaïi ñeå tieáp caän moät thôøi kyø daøi hôn 2000 naêm cuûa vaên hoïc Trung Hoa. Trong boä saùch naøy, caùc taùc giaû ñaõ phaân chia lòch söû vaên hoïc Trung Quoác töø thôøi Xuaân thu Chieán quoác ñeán giöõa theá kyû XIX (1840) thaønh baûy giai ñoaïn :
1. Giai ñoaïn Tieân Taàn, Taàn, Haùn;
2. Giai ñoaïn Nguî, Taán, Nam Baéc trieàu;
3. Giai ñoaïn Ñöôøng, Nguõ ñaïi;
4. Giai ñoaïn Toáng, Lieâu, Kim;
5. Giai ñoaïn Nguyeân;
6. Giai ñoaïn Minh;
7. Giai ñoaïn Thanh (11) .
Söï keát noái caùc nhoùm trieàu ñaïi thaønh moät giai ñoaïn trong saùch nhieàu khi cuõng khoâng nhaát thieát laø vì vaên hoïc giöõa caùc trieàu ñaïi ñoù ñoàng daïng vôùi nhau, chaúng haïn nhö giai ñoaïn Tieân Taàn, Taàn, Haùn thì giöõa Tieân Taàn (taûn vaên trieát hoïc) vaø Haùn (phuù), vaên hoïc khaùc nhau raát nhieàu; hay nhö giai ñoaïn Toáng, Lieâu, Kim, cuõng chaúng theå noùi neàn taûng vaên chöông cuûa caùc trieàu naøy coù moái töông quan maät thieát. Moät boä saùch khaùc coù teân Trung Quoác vaên hoïc söûcoâng boá naêm 1999, ngoaøi bìa mang doøng chöõ "giaùo trình höôùng tôùi theá kyû XXI", cuûa moät nhoùm Giaùo sö ñaïi hoïc tieâu bieåu maø Vieân Haønh Baùi ôû Ñaïi hoïc Baéc Kinh laø ngöôøi chuû bieân, thì ñaõ coù nhöõng caùch taân chöøng möïc trong vieäc phaân kyø. Hoï chia lòch söû vaên hoïc Trung Quoác töø thôøi Tieân Taàn ñeán naêm 1919 thaønh ba thôøi kyø goïi laø "tam coå", goàm baûy giai ñoaïn goïi laø "thaát ñoaïn" :
1. Thôøi kyø Thöôïng coå töø theá kyû III trôû veà tröôùc (goàm 2 giai ñoaïn : a. Giai ñoaïn tröôùc Taàn; b. Giai ñoaïn Taàn Haùn);
2. Thôøi kyø Trung coå töø theá kyû III ñeán theá kyû XVI (goàm 3 giai ñoaïn : a. Giai ñoaïn Nguïy Taán ñeán heát nieân hieäu Thieân Baûo nhaø Ñöôøng; b. Giai ñoaïn giöõa nhaø Ñöôøng ñeán heát nhaø Nam Toáng; c. Giai ñoaïn ñaàu nhaø Nguyeân ñeán heát nieân hieäu Chính Ñöùc nhaø Minh);
3. Thôøi kyø Caän coå töø theá kyû XVI ñeán ñaàu theá kyû XX (goàm 2 giai ñoaïn : a. Giai ñoaïn môû ñaàu nieân hieäu Gia Tónh nhaø Minh ñeán chieán tranh Nha phieán 1840; b. Giai ñoaïn töø chieán tranh Nha phieán ñeán cuoäc vaän ñoäng Nguõ töù 1919). Theo caùc taùc giaû, ñaây laø moät quan ñieåm môùi meû nhaèm choáng laïi caùch phaân kyø baùm saùt töøng trieàu ñaïi, coù giaù trò "phaûn aùnh tính giai ñoaïn cuûa caùc tieán trình bieán hoùa phaùt trieån cuûa baûn thaân vaên hoïc". Tuy theá, hoï vaãn khoâng theå khoâng "xem xeùt caùc tieán trình aáy trong quan heä tham chieáu vôùi caùc bieán coá heä troïng khaùc, nhö bieán caûi cuûa cheá ñoä xaõ hoäi, thay ñoåi cuûa vöông trieàu", treân thöïc teá laø phoái hôïp caùc moác trieàu ñaïi vôùi moác theá kyû ñeå phaân ñoaïn cho lòch söû vaên hoïc. Maët khaùc noùi gì thì noùi, hoï vaãn phaûi thöøa nhaän "caùch phaân kyø theo trieàu ñaïi trong caùc taäp giaùo trình vaø caùc coâng trình nghieân cöùu tröôùc maét quaû tình phuø hôïp vôùi taäp quaùn xöa nay, veà thao taùc laïi tieän lôïi, khoâng nhöõng theá, söï ñoåi thay cuûa caùc trieàu ñaïi trong lòch söû cuõng ñaõ mang ñeán cho vaên hoïc nhöõng bieán ñoåi thònh suy ñích thöïc, nhö Haùn thònh ôû phuù, Ñöôøng thònh ôû thô, Toáng thònh ôû töø, Nguyeân thònh ôû khuùc" (12) .

Nhöng thaät ra, ngay ñoái vôùi nhöõng nhaø vaên hoïc söû Taây AÂu ñöông ñaïi, vaán ñeà phaân kyø vaên hoïc söû cuõng ñöôïc quan nieäm khaù thoâng thoaùng, khoâng maáy "taân kyø" ñeán nhö ta töôûng. Neáu quan ñieåm cuûa Lanson - chuû yeáu laø chia vaên hoïc theo theá kyû - ñaõ ngöï trò boää moân lòch söû vaên hoïc Phaùp vaø chaâu AÂu töø cuoái theá kyû XIX cho ñeán taän ñaàu nhöõng naêm 1960 (13) , thì ôû nöûa cuoái theá kyû XX ñaõ coù theâm nhieàu caùch phaân chia khaùc maø veà maët löïa choïn tieâu chí, coù veû roäng raõi vaø ít goø boù hôn. Trong cuoán Töø ñieån thuaät ngöõ vaên hoïc cuûa M. H. Abrams, Gs. Tröôøng ñaïi hoïc Cornell, in laàn thöù 7 naêm 1999, phaùt haønh ôû caû Myõ, Anh, Canaña, UÙc vaø Nhaät, khi xaùc ñònh "caùc thôøi kyø cuûa vaên hoïc Anh", ñaõ ñöa ra moät ñoà bieåu phaân kyø "coù giaù trò phoå bieán trong thöïc teá" (widespread pratice), goàm 10 thôøi kyø lôùn, trong ñoù söï khu bieät giöõa caùc thôøi kyø khoâng chæ caên cöù ôû ñaëc tröng vaên hoïc maø nhieàu khi coøn döïa vaøo ngoân ngöõ, vaøo trieàu ñaïi lòch söû, vaøo bieán coá chính trò xaõ hoäi :

1. Thôøi kyø Anh ngöõ coå: 450-1066;
2. Thôøi kyø Anh ngöõ trung ñaïi:1066-1500;
3. Thôøi kyø Phuïc höng hay laø sô kyø Hieän ñaïi (= Caän ñaïi?) : 1500-1660, vôùi boán giai ñoaïn : a. Vöông trieàu Elizabeth (1558-1603); b. Vöông trieàu Jacob (töùc vöông trieàu James I, 1603-1625); c. Vöông trieàu Carolie (töùc vöông trieàu Charles I, 1625-1649); d. Giai ñoaïn bieán caùch cuûa Thanh giaùo (do Nghò vieän cuûa Oliver Cromwell ñieàu haønh ñaát nöôùc keå töø 1649, Charles I bò xöû töû, ñeán khi phuïc hoài laïi ñeá cheá Stuar cuûa Charles II,1660);
4. Thôøi kyø Taân coå ñieån : 1660-1785, vôùi ba giai ñoaïn : a. Giai ñoaïn phuïc tích (khoâi phuïc cheá ñoä quaân chuû) (1660-1700); b. Giai ñoaïn Auguste (moâ phoûng ñeà taøi vaø caùc hình thöùc cuûa vaên hoïc La-maõ thôøi ñaïi Hoaøng ñeá Augustus (27 TCN-14SCN), hay cuõng goïi laø giai ñoaïn Pope (Alexander Pope,nhaø thô tieâu bieåu) ), 1700-1745; c. Giai ñoaïn ña caûm hay cuõng goïi laø giai ñoaïn Johnson (Samuel Johnson, nhaø thô tieâu bieåu), 1745-1785;
5. Thôøi kyø Laõng maïn : 1785-1830;
6. Thôøi kyø Victoria (ba trieàu ñaïi nöõ hoaøng Anh Victoria) : 1832-1901, vôùi hai giai ñoaïn : a. Giai ñoaïn tieàn Raphaël (1848-1860); b. Giai ñoaïn chuû nghóa thaãm myõ vaø suy ñoài (1880-1901);
7. Thôøi kyø Edward (vöông trieàu King Edward VII) : 1901-1914;
8. Thôøi kyø George (vöông trieàu George V) : 1910-1936;
9. Thôøi kyø Hieän ñaïi :1914-1945;
10. Thôøi kyø Haäu hieän ñaïi : 1945 veà sau (14) .

Cuõng saùch treân, khi noùi veà "caùc thôøi kyø cuûa vaên hoïc Myõ" ñaõ trích daãn yù kieán cuûa Cushing Strout, cho raèng "qua lòch söû chính trò cuûa nöôùc Myõ coù theå tìm thaáy moät heä thoáng traät töï saùng roõ vaø coù tính chaát thuyeát phuïc hôn laø caùi heä thoáng traät töï ñöôïc chæ ra bôûi nhöõng söï kieän ñaëc thuø cuûa vaên hoïc hay nhöõng phaïm truø tri thöùc"(15) . Treân tinh thaàn ñoù, theo Abrams, caùc nhaø vaên hoïc söû Myõ ñaõ ñöa vaøo lòch söû vaên hoïc Myõ caùc moác lôùn nhö thôøi kyø Chieán tranh caùch maïng (1775-1781), thôøi kyø Noäi chieán (1861-1865), thôøi kyø Theá chieán I(1914-1918), thôøi kyø Theá chieán II (1939-1945), coøn thôøi kyø töø 1775 trôû veà tröôùc thì ñöôïc goïi laø thôøi kyø Thuoäc ñòa (ñeá quoác Anh thoáng trò). Ngoaøi ra, vaên hoïc cuûa ngöôøi da ñen vaø traøo löu vaên hoïc nöõ giôùi cuõng coù ñòa vò ñaùng keå, khoâng theå gaït ra ngoaøi caùc chuaån moác phaân kyø(16) . Xem theá ñuû hieåu, ñoái vôùi vieäc phaân kyø vaên hoïc söû, töø coå chí kim vaø töø Ñoâng sang Taây haàu nhö chöa coù ai vaän duïng thuaàn nhaát moät tieâu chí, vaø veà phöông phaùp luaän, cuõng chöa ai boû qua nguyeân taéc öôùc leä nhö moät sôïi chæ ñoû, khoâng caàn baøn baïc maø trong thaâm taâm ai cuõng tuaân thuû.

Nhöng khoaûng maáy naêm laïi ñaây, baûn thaân toâi laïi töï thaáy khoâng yeân taâm veà thuaät ngöõ maø mình ñaõ choïn. Bôûi vì caùi goïi laø Trung ñaïi laø gì? Hoaøn toaøn khoâng coù gì khaùc ngoaøi caùi haøm nghóa ñoù laø thôøi kyø Trung coå. Ñoù chæ laø dòch laïi moät caùch vaén taét thuaät ngöõ Peùriode de Moyen AÂge hay Peùriode Meùdieùval trong lòch söû chaâu AÂu. Song chuyeån moät thuaät ngöõ cuûa lòch söû chaâu AÂu sang lòch söû vaên hoïc Vieät Nam vaø roäng hôn laø lòch söû vaên hoïc phöông Ñoâng lieäu coù khieân cöôõng hay khoâng khi ta bieát hai phaïm truø naøy khoâng aên nhaäp gì vôùi nhau? Thôøi Trung coå chaâu AÂu laø moät thôøi kyø chöa hình thaønh daân toäc, ñöôïc ñaùnh daáu baèng neàn chính trò chia nhoû thaønh caùc tieåu vöông quoác vaø moät xaõ hoäi noâng nghieäp phaân chia thaønh hai giai caáp quyù toäc vaø noâng daân. Ñoù laø giai ñoaïn lòch söû "ñeâm tröôøng", laø söï thieáu vaéng lyù tính vaø khoa hoïc, laø söï ngöï trò cuûa Nhaø thôø vaø laõnh chuùa phong kieán, laø "moät neàn vaên minh, trong giôùi haïn goác gaùc cuûa noù, ñöôïc nhaøo luyeän keå töø nhöõng yeáu toá maø ñaïi ña soá laø coù tính coå ñieån vaø tính giecmanh hay laø tính Cô ñoác giaùo"(18) . Toâi chöa ñöôïc ñoïc coâng trình Lòch söû vaên hoïc chaâu AÂu cuûa Döông Chaâu Haøn, Ngoâ Ñaït Nguyeân, Trieäu La Nhuy vieát naêm 1964 (19) maø Gs. Traàn Ñình Söû ñaõ vieän daãn ñeå noùi raèng hoï ñaõ môû roäng thôøi Trung ñaïi ñeán taän theá kyû XVII töùc laø khi cheá ñoä phong kieán chaâu AÂu ñaõ thaät söï suy taøn, nhöng trong caùc boä saùch toâi ñaõ ñoïc nhö Encyclopeùdie Française 1973, Encyclopedia Universalis 1990-1995, vaø ngay caû Petit Larousse Ilustreùe 1993, thì giôùi haïn thôøi Trung coå vaãn chæ laø töø naêm 476 khi ñeá quoác La-maõ suïp ñoå, cho ñeán khi Mahomet II (töùc Mehmet II, 1429-1481), vua Thoå-nhó-kyø ñaùnh chieám Constantinople vaøo naêm 1453. Trung coå hieåu theo nghóa naøy chính laø goùi goïn trong thôøi kyø ñoäc toân cuûa Giaùo hoäi Thieân chuùa giaùo chöù khoâng phaûi bao quaùt toaøn boä lòch söû cheá ñoä phong kieán. Veà phöông dieän vaên hoïc, tieáp theo thôøi ñaïi Trung coå seõ laø thôøi ñaïi Phuïc höng ôû nöûa cuoái theá kyû XV, thôøi ñaïi Baroque ôû theá kyû XVI-XVII, thôøi ñaïi Coå ñieån ôû theá kyû XVII, thôøi ñaïi Tieàn laõng maïn ôû nöûa ñaàu theá kyû XVIII. Nhöõng thôøi ñaïi naøy ñeàu naèm trong loøng cuûa cheá ñoä phong kieán nhöng so vôùi thôøi ñaïi Trung coå thì ñaõ khaùc moät trôøi moät vöïc.

Rieâng ôû Vieät Nam cho ñeán nay, caùch duøng khaùi nieäm Trung ñaïi vaãn laø moät öôùc leä khoâng coù tính xaùc ñònh veà maët noäi haøm. Noùi raèng tính chaát "trung ñaïi" baét nguoàn töø söï toûa chieát cuûa yù thöùc heä Nho giaùo ñoái vôùi ñôøi soáng tö töôûng, tình caûm cuûa toaøn xaõ hoäi nhöng thaät ra, trong 10 theá kyû toàn taïi cuûa cheá ñoä phong kieán töï chuû, ñaâu coù phaûi thôøi naøo Nho giaùo cuõng ñöôïc suy toân leân ñòa vò "giaùo chuû" veà maët tinh thaàn. Laø moät nöôùc nhoû naèm treân ñöôøng truïc giöõa Trung Hoa vaø AÁn Ñoä, cô cheá sinh toàn cuûa daân toäc chuùng ta vaãn phaûi laø söï dung hôïp,coäng toàn cuûa nhieàu luoàng tö töôûng. Töø theá kyû X ñeán heát theá kyû XIV, "tam giaùo ñoàng nguyeân" laø caùch öùng xöû thích hôïp nhaát trtöôùc theá ñoäng taát yeáu cuûa lòch söû. Ñeán theá kyû XV, sau thaéng lôïi cuûa khôûi nghóa Lam Sôn, nhaát laø sau khi Leâ Thaùnh Toâng leân ngoâi hoaøng ñeá, Nho giaùo cuõng baét ñaàu leân ngoâi, giöõ vò theá ñoäc toân, nhöng cuõng chæ ñoäc toân ñöôïc deán heát theá kyû XVII laø rôi vaøo trieàn mieân khuûng hoaûng. Töø ñoù ñeán khi cheá ñoä phong kieán chaám döùt, caùc taäp ñoaøn phong kieán nhieàu laàn coá vöïc laïi kyû cöông baèng Nho giaùo, söû duïng Toáng Nho nhö moät coâng cuï thoáng trò ñoäc nhaát veà tö töôûng. Tuy nhieân, trong maïch ngaàm cuûa ñôøi soáng, caùc heä tö töôûng phi Nho nhö Phaät, Laõo Trang, Ñaïo giaùo, caùc toân giaùo tín ngöôõng baûn ñòa, vaø caùc toân giaùo phöông Taây môùi du nhaäp... vaãn cöù coù ñaát soáng maïnh meõ, noù laøm neân moät thöù khí haäu tinh thaàn pha troän nhöng laïi deã thôû, coù taùc duïng hoùa giaûi söùc eùp ñoäc ñoaùn cuûa Nho giaùo töø beân treân.

Nhö vaäy, soi vaøo vaên hoïc, khi chuùng ta meänh danh cho caû 10 theá kyû vaên hoïc coå Vieät Nam baèng maáy chöõ thôøi Trung ñaïi, phaûi chaêng voâ hình trung chuùng ta ñaõ ñem moät thuaät ngöõ chaâu AÂu voán mang haøm nghóa raát heïp - laø moät thôøi kyø thieáu vaéng nhöõng giaù trò vaên hoïc ñích thöïc - uùp chuïp leân caû moät chaëng ñöôøng raát daøi vôùi nhieàu thaønh töïu röïc rôõ cuûa vaên hoïc chuùng ta, trong ñoù chaéc chaén ñaõ coù nhöõng tö traøo phuïc höng quan troïng - dó nhieân phuïc höng hieåu theo nghóa khoâng maùy moùc noâ leä khaùi nieäm thôøi ñaïi Phuïc höng phöông Taây ôû theá kyû XV. Vaø ñieàu naøy ñaõ ñöôïc nhaéc ñeán trong cuoán saùch cuûa N. I. Niculin Vaên hoïc Vieät Nam theá kyû X ñeán theá kyû XIXnaêm 1977 (20) . Ngaãm nghó laïi toâi môùi hieåu vì sao Nguyeãn Loäc duøng khaùi nieäm "thôøi kyø vaên hoïc Truyeàn thoáng" vaø Traàn Ñình Höôïu thì moät möïc goïi laø "vaên hoïc Coå ñieån" (neân nhôù, tröôùc Traàn Ñình Höôïu 20 naêm, trong boä saùch Baûng löôïc ñoà vaên hoïc Vieät Nam Thanh Laõng cuõng ñaõ söû duïng cuïm töø "thôøi ñaïi vaên hoïc Coå ñieån" moät caùch coù chuû kieán ñeå goïi vaên hoïc Vieät Nam töø theá kyû XII ñeán giöõa theá kyû XIX) (21) . Vaø toâi cuõng coù linh caûm raèng Gs. Ñaëng Thai Mai ñaõ coù lyù khi goïi teân boä phaän nghieân cöùu cuûa Vieän Vaên hoïc maø hieän toâi ñang phuï traùch laø "vaên hoïc Coå Caän ñaïi", keå töø 1959. Maáy chöõ "vaên hoïc Truyeàn thoáng", "vaên hoïc Coå ñieån", "vaên hoïc Coå" hay "vaên hoïc Coå Caän ñaïi" khoâng cho ta caùi aùm aûnh trung coå nhö caùch goïi vaên hoïc Trung ñaïi.

Gaàn ñaây, cuõng nhaân ñoïc hai boä saùch Trung Hoa vaên hoïc thoâng söû, vaø Trung Quoác vaên hoïc söû, toâi boãng bôõ ngôõ khi caùc nhaø vaên hoïc söû Trung Quoác vaãn "coá thuû" ôû hai chöõ Coå ñaïi maø hoï duøng töø raát xöa, daønh cho quaõng ñöôøng vaên hoïc raát daøi töø Tieân Taàn ñeán 1840 hoaëc ñeán taän 1919. Khaùi nieäm "coå ñaïi" maø hoï duøng bao goàm töø xaõ hoäi nguyeân thuûy, xaõ hoäi noâ leä, cho ñeán xaõ hoäi phong kieán (hoaëc coù ñoåi môùi thuaät ngöõ chuùt ít laø Thöôïng coå, Trung coå vaø Caän coå), nhöng veà maët noäi dung, laïi khoâng phaûi laø moät thôøi kyø "voâ hoàn", traùi laïi, ñaây laø "boä phaän toå thaønh troïng yeáu trong di saûn vaên hoùa [Trung Quoác], coù theå noùi laø moät baùu vaät ñaùng töï haøo nhaát cuûa vaên minh Trung Hoa. Bôûi vì, thoâng qua vaên hoïc Coå ñaïi, chuùng ta khoâng nhöõng coù theå traûi nghieäm nhöõng böôùc bieán ñoåi thònh suy höng vong cuûa nöôùc coå 5.000 naêm, coù theå sôø moù, tieáp xuùc vôùi caùi linh hoàn phong phuù maø saâu thaúm cuûa caû moät daân toäc vó ñaïi, maø hôn nöõa, ñöùng veà goùc ñoä höôûng thuï tinh thaàn vaø thöôûng thöùc ngheä thuaät maø noùi thì coøn gioáng nhö ñöôïc ñi vaøo moät toøa cung ñieän myõ leä xaây neân baèng ngoân ngöõ vaên töï, ñöôïc daïo qua moät vuøng kyø hoa dò thaûo, ñaâu ñaâu cuõng laø vöôøn töôïc meânh moâng um tuøm quanh quaát, töø ñaáy maø caûm nhaän ñöôïc caùi nguy nga cao toät cuûa noù, laïi cuõng hieåu döôïc söï raïng rôõ höng thònh vaø veû ñeïp nuoät naø cuûa noù" (22) . Caùi nghóa "coå ñaïi" maø caùc hoïc giaû Trung Quoác hieän nay duøng cho thôøi kyø vaên hoïc coå cuûa hoï, chöa bao giôø coù yù vò aûm ñaïm nhö caùch goïi vaên hoïc Trung coå trong vaên hoïc chaâu AÂu.

Boä Löôïc thaûo lòch söû vaên hoïc Vieät nam cuûa Nhoùm Leâ Quyù Ñoân (1957) (23) choïn maáy moác sau :

-Vaên hoïc theá kyû XIII - theá kyû XV
-Vaên hoïc theá kyû XVI - theá kyû XVII
-Vaên hoïc theá kyû XVIII
-Vaên hoïc nöûa ñaàu theá kyû XIX

Boä Sô thaûo lòch söû vaên hoïc Vieät Nam cuûa Nhoùm Vaên söû ñòa (1957 - 1960) (24) laïi coù caùch choïn hôi khaùc :

-Vaên hoïc tröôùc theá kyû XV (cuï theå laø töø ñaàu thôøi töï chuû ñeán heát theá kyû XIV)
-Vaên hoïc theá kyû XV - theá kyû XVII
-Vaên hoïc theá kyû XVIII
-Vaên hoïc nöûa ñaàu theá kyû XIX

Caùc taäp giaùo trình cuûa hai tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi vaø Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi ñöôïc chænh lyù vaø boå sung nhieàu laàn, cho ñeán laàn cuoái cuøng vaøo caùc naêm 1976-1979 (25) vaø 1988-1989 (26) thì caùch chia cuûa hai beân ñaõ töông ñoái thoáng nhaát :

-Vaên hoïc theá kyû X - theá kyû XIV
-Vaên hoïc theá kyû XV
-Vaên hoïc theá kyû XVI - giöõa theá kyû XVIII
-Vaên hoïc giöõa theá kyû XVIII - giöõa theá kyû XIX
-Vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XIX

Trôû laïi vôùi Thanh Laõng. Trong saùch Baûng löôïc ñoà vaên hoïc Vieät Nam, sau khi ñeà ra moät lyù thuyeát phaân kyø töông ñoái linh hoaït, oâng beøn öùng duïng noù ñeå chia lòch söû vaên hoïc Vieâït Nam thaønh hai thôøi ñaïi laøthôøi ñaïi Coå ñieån (theá kyû XII ñeán 1862), vaø thôøi ñaïi Môùi (1862-1945). Roài trong moãi thôøi ñaïi, oâng laïi chuû tröông "caét laùt" thaønh nhieàutheá heä vaên hoïctieáp noái nhau . 

Chaúng haïn, trong "thôøi ñaïi Coå ñieån" coù ñeán baûy theá heä : 
1. Theá heä vaên hoïc ñoái khaùng Trung Hoa (theá kyû XII - XIV); 
2. Theá heä vaên hoïc phaùt huy vaên hoùa daân toäc (1428 - 1505); 
3. Theá heä vaên hoïc chôùm nôû ñoái khaùng thôøi theá (1505 - 1592); 
4. Theá heä vaên hoïc gaëp gôõ Taây phöông (1592 - 1729); 
5. Theá heä vaên hoïc thaùc loaïn (1729 - 1788); 
6. Theá heä Nguyeãn Du (1788 - 1820); 
7. Theá heä Nguyeãn Coâng Tröù (1820 - 1882). 

Trong "thôøi ñaïi vaên hoïc Môùi" (tính ñeán 1945) cuõng coù ba theá heä : 
1. Theá heä ñoái khaùng (1862 -1913); 
2. Theá heä lieân hieäp (1913 -1932); 
3. Theá heä ñoaïn tuyeät (1932 -1945). 

Coá gaéng ñi ñeán moät söï phaân caét tyû myû nhö theá phaûi noùi laø moät duïng coâng hieám coù, tieác raèng choã ñaùng quan taâm laø xaùc ñònh noäi dung cuûa khaùi nieäm "theá heä vaên hoïc " sao cho oån ñaùng thì Thanh Laõng laïi toû ra luùng tuùng. OÂng ñònh nghóa "theá heä vaên hoïc" laø "moät thôøi kyø vaên hoïc ngaên ngaén naøo ñoù, ñöôïc khai maïc töø moät naêm naøo ñoù, do moät bieán coá naøo ñoù, khieán cho töø naêm aáy vaø do bieán coá aáy, vaên hoïc cuûa thôøi naøy, moät ñaèng khaùc vôùi vaên hoïc cuûa thôøi kyø ñi tröôùc, moät ñaèng laïi coù caùi gì laø chung chung, laø gioâng gioáng nhau cho phaàn ñoâng caùc cuoäc ñôøi vaên hoïc cuøng löùa tuoåi, cuøng thôøi kyø naøy, roài caùi thôøi kyø ngaên ngaén seõ laïi bò beá maïc töø moät naêm naøo ñoù, do moät bieán coá naøo ñoù, khieán cho töø ñaáy veà sau vaên hoïc laïi ñoåi theo chieàu höôùng khaùc" (27) . Nhöng caùi gì laø tín hieäu coù giaù trò thoâng baùo choãï chia taùch giöõa theá heä naøy vaø theá heä kia, cuõng nhö caùi goïi laø "chung chung", "gioâng gioáng nhau" trong cuøng moät theá heä laø gì? Caùch dieãn ñaït "mang maùng" khoâng cho pheùp ta naém baét yù töôûng taùc giaû thaät töôøng taän. Ñoù haún cuõng laø choã khoù khaên, luùng tuùng cuûa ngöôøi vieát trong xöû lyù thöïc tieãn. Moät nöõ hoïc giaû Myõ môùi ñaây laø Helen Vendler coù cho bieát : vieäc ñi tìm nhöõng yeáu toá töông ñoàng giöõa caùc hieän töôïng vaên hoïc trong cuøng moät thôøi ñaïi ñeå laøm tieâu chuaån phaân kyø laø raát khoù, so vôùi noù, vieäc soi toû tính chaát töông phaûn giöõa moät thôøi ñaïi naøy vaø moät thôøi ñaïi tröôùc hay sau noù coøn deã daøng vaø thieát thöïc hôn (28) . Ñoái chieáu vôùi baûng phaân ñònh caùc "theá heä vaên hoïc" cuûa Thanh Laõng, choã khieán ta chöa ñoàng tình laø oâng cöù "phaân" maø chaúng "ñònh", nghóa laø khoâng nhöõng chöa quan taâm hoäi ñuû neùt rieâng thöïc coù cuûa moãi theá heä (nhö teân goïi oâng daønh cho hoï), maø cuõng chöa chuù yù soi toû ñieåm khu bieät maáu choát giöõa caùc theá heä naøy. Ví nhö, noùi vaên hoïc töø theá kyû XII (sao laïi baét ñaàu töø theá kyû XII maø khoâng sôùm hôn?) ñeán heát theá kyû XIV laø thuoäc "theá heä ñoái khaùng Trung Hoa" thì ñoái khaùng Trung Hoa ôû ñaây hieåu laø noäi dung tö töôûng hay hình thöùc ngheä thuaät? Neáu laø noäi dung tö töôûng, haún vaên hoïc giai ñoaïn sau ñoù (theá kyû XV) cuõng vaãn cöù tieáp tuïc tinh thaàn ñoái khaùng aáy chöù ñaâu coù gì khaùc? Coøn neáu thuoäc hình thöùc ngheä thuaät thì suoát caû giai ñoaïn Lyù-Traàn, vaên hoïc Vieät Nam haàu heát ñeàu vieát baèng chöõ Haùn vaø ñeàu ñang vaän duïng caùc theå loaïi vaên hoïc Trung Quoác sao cho tinh luyeän, naøo coù heà "ñoái khaùng" gì ñaâu! Laïi chaúng haïn, noùi vaên hoïc giai ñoaïn 1592 - 1728 laø "theá heä vaên hoïc gaëp gôõ Taây phöông" coù leõ cuõng ñuùng moät phaàn, nhöng "gaëp gôõ Taây phöông" chæ laø moät thieåu soá raát ít oûi chöù ñaâu phaûi caû theá heä, vì ngoaøi vieäc Alexandre de Rhodes (1591-1660) saùng taùc ra chöõ quoác ngöõ duøng trong vieäc giaûng ñaïo, chuaån bò cho boán theá kyû sau seõ taïo ra moät cuoäc caùch maïng trong chöõ vieát daân toäc, vaø ngoaøi moät vaøi taùc phaåm giôùi haïn heát söùc heïp trong sinh hoaït cuûa Giaùo ñoaøn Thieân chuùa giaùo nhö taäp Saám truyeàn ca dieãn ca Kinh Thaùnhcuûa Louis Ñoan, baèng chöõ Noâm theo theå luïc baùt (1670), sau khi ra ñôøi ít laâu lieàn bò mai moät, vì bò caùc Cha coá ngöôøi Phaùp khoâng thöøa nhaän, maõi ñeán khoaûng 1816-1820 môùi ñöôïc Phan Vaên Caän phieân aâm ra quoác ngöõ, vaø ñeán nay cuõng vaãn chæ löu haønh döôùi daïng nhöõng baûn cheùp tay ñaõ söùt meû; hay taäp Truyeän caùc Thaùnh,1672 trang,baèng vaên xuoâi chöõ Noâm, mang danh nghóa laø taùc phaåm cuûa Maiorica (1591-1656), nhöng theo Gs. Nguyeãn Vaên Trung, thöïc teá coù leõ laø do nhieàu Giaùo só ngöôøi Vieät saùng taùc trong theá kyû XVII (vaø ñöôïc mang luoân sang chaâu AÂu ngay sau khi ra maét, nghóa laø hoaøn toaøn thaát truyeàn ôû Vieät Nam) (29) , thì phaàn saùng taùc phoå bieán trong coâng chuùng baïn ñoïc roäng raõi cuûa vaên hoïc Vieät Nam giai ñoaïn naøy vaãn tuyeät nhieân chöa coù söï tieáp xuùc vôùi Taây phöông ôû baát kyø moät bieåu hieän tröïc tieáp hay giaùn tieáp naøo. Moät beân laø haøng loaït saùng taùc ñaõ coù moät ñôøi soáng thöïc söï trong thôøi ñaïi cuûa mình vaø moät beân laø vaøi ba taùc phaåm sôùm bò taùch khoûi moâi tröôøng baïn ñoïc cuûa chuùng, neân laáy beân naøo laøm tieáng noùi ñaïi dieän môùi hôïp lyù? Töôûng boä moân tieáp nhaän vaên hoïc ñaõ cho ta lôøi giaûi ñaùp saùng toû.

Giai ñoaïn ñaàu tieân deã ñöôïc nhieàu ngöôøi thoáng nhaát, laø vaên hoïc töø theá kyû X ñeán ñaàu theá kyû XV, maø cuï theå laø töø naêm 938 (Ngoâ Quyeàn ñaùnh thaéng quaân Nam Haùn môû ñaàu thôøi kyø töï chuû - vaøo naêm naøy, nhaø thô ñoùng vai troø khai saùng cuûa neàn vaên hoïc vieát daân toäc Ñoã Phaùp Thuaän ñaõ 23 tuoåi) ñeán 1413 (chính thöùc keát thuùc thôøi ñaïi Haäu Traàn - cuõng laø naêm Ñaëng Dung saùng taùc baøi Caûm hoaøi vaø nhaûy xuoáng soâng töï vaãn). Tính thoáng nhaát cuûa caû giai ñoaïn ñöôïc bieåu hieän ôû choã, veà maët noäi dung, noù mang daáu aán roõ reät cuûa tinh thaàn dung hôïp Phaät, Nho vaø Ñaïo; ñieàu ñoù chi phoái caûm höùng saùng taïo cuûa ngöôøi caàm buùt, taïo neân linh hoàn vaø chieàu saâu thaåm myõ cuûa moïi taùc phaåm. Caùi veû ñeïp phoùng khoaùng trong vaên hoïc giai ñoaïn naøy baét nguoàn töø ñoù, vaø ñoù cuõng laø nhaân toá saâu xa giuùp cho vaên hoïc coù ñöôïc baûn lónh "giaûi Trung Quoác hoùa", phoâ baøy khoâng chuùt maëc caûm baûn saéc rieâng, côûi môû, bình dò maøø khoâng keùm tinh teá, trong moïi khía caïnh tình caûm, caûm xuùc cuûa con ngöôøi Vieät Nam. Veà hình thöùc ngheä thuaät, ñaây cuõng laø giai ñoaïn maø vaên hoïc daân toäc chính thöùc vaän duïng heä thoáng theå loaïi cuûa vaên hoïc Trung Quoác ñeå xaây döïng hoaøn thieän heä thoáng theå loaïi vaên hoïc chöõ Haùn - doøng chuû löu trong suoát caùc giai ñoaïn ñaàu cuûa vaên hoïc nöôùc ta.

Giai ñoaïn thöù hai cuûa vaên hoïc Coå daân toäc, theo chuùng toâi, coù theå quy goïn vaøo theá kyû XV maø cuï theå laø töø 1413 (thôøi Nguyeãn Traõi boân ba tìm ñöôøng cöùu nöôùc) ñeán 1497 (naêm maát cuûa Leâ Thaùnh Toâng). Ñaây laø giai ñoaïn vaên hoïc xaây döïng con ngöôøi ñieån hình theo maãu möïc Nho giaùo, ruùt tæa töø Nho giaùo lyù töôûng "nhaân nghóa" laøm neàn taûng phuïc höng daân toäc sau hai möôi naêm bò giaëc Minh ñoâ hoä. Ñaây cuõng laø giai ñoaïn vaät loän vaø sinh thaønh cuûa doøng vaên hoïc quoác ngöõ, maø theå nghieäm quan troïng trong suoát theá kyû laø theå thô Noâm luïc ngoân. Nguyeãn Loäc cho raèng phaûi xeáp nöûa ñaàu theá kyû XV vaøo giai ñoaïn thöù nhaát, nhöng thöïc ra, veà nhieàu maët, vaên hoïc nöûa ñaàu theá kyû naøy vaãn coù phaàn gaàn guõi vôùi vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû nhieàu hôn. Moät göông maët lôùn nhö Nguyeãn Traõi (1380-1442), daãu trong thô vaãn giöõ döôïc caùi thích thaûng cuûa hoàn thô Lyù-Traàn, tuy vaäy, nieàm thao thöùc "quaân thaân" laø ñaëc tröng tieáng noùi cuûa thô oâng thì laïi laø aûnh xaï cuûa lyù töôûng "vua saùng toâi hieàn" maø chæ ñeán thô vaên theá kyû XV môùi coù. Cho neân, veà noäi dung cuõng nhö hình thöùc, khoù coù theå caét ñoâi vaên hoïc theá kyû XV thaønh hai nöûa. Baûn thaân noù coù lyù do toàn taïi nhö moät thöïc theå ñaëc ñònh.

Neáu theá kyû XV ñöùng rieâng thaønh moät giai ñoaïn thì hai theá kyû XVI-XVII coù theå xem laø giai ñoaïn thöù ba. Ñaëc ñieåm cuûa giai ñoaïn vaên hoïc naøy laø gì ? Veà caû noäi dung vaø hình thöùc, ñaây laø giai ñoaïn vöøa tieáp noái vaên hoïc theá kyû XV nhöng laïi cuõng vöøa coù böôùc phaùt trieån môùi. Neáu tieáng noùi bao truøm vaên hoïc theá kyû XV laø caûm höùng daân toäc bieåu hieän ôû moái quan heä giöõa nhaø nöôùc vôùi daân, vaø söï gaén boù giöõa tình caûm "coâng daân" vôùi veû ñeïp cuûa non soâng gaám voùc, giöõa traùch nhieäm cuûa keû "chaên daân" vôùi cuoäc soáng yeân aû thanh bình ñang dieãn ra treân moïi mieàn ñaát nöôùc, thì vaên hoïc theá kyû XVI-XVII laïi muoán nhaán maïnh caûm höùng naøy veà phöông dieän lòch söû, nhìn vaän meänh daøi laâu cuûa ñaát nöôùc qua lòch söû cuûa caùc trieàu ñaïi, ñoàng thôøi naâng quan heä daân-nöôùc leân taàm khaùi quaùt qua vieäc ñuùc keát nhöõng meänh ñeà chung nhaát veà ñaïo lyù laøm ngöôøi. Thô Noâm luïc ngoân vaãn ñöôïc tieáp tuïc vôùi Nguyeãn Bænh Khieâm, nhöng beân caïnh ñoù cuõng ñaõ xuaát hieän moät vaøi theå loaïi môùi laø truyeän vaên xuoâi kyø aûo (nhö Truyeàn kyø maïn luïc,Thieân Nam vaân luïc (Haùn) vaø Truyeän caùc Thaùnh (Noâm)), vaø ñaëc bieät laø hình thöùc dieãn ca lòch söû (keå caû Saám truyeàn ca, dieãn ca Kinh thaùnh, cuõng laø dieãn ca lòch söû Thieân chuùa giaùo phöông Taây). Ñaây laø hình thöùc keå chuyeän lòch söû baèng thô, nhöng coù nhöõng taùc phaåm raát daøi hôi nhö Thieân Nam ngöõ luïc, vôùi nhieàu tình tieát hö caáu lyù thuù, vaên chöông noâm na soáng ñoäng, chaéc chaén ñaõ ñoùng vai troø quan troïng cuûa theå truyeän trong ñoâng ñaûo coâng chuùng baïn ñoïc thuôû baáy giôø.

Böôùc ñoät khôûi quan troïng cuûa vaên hoïc Coå Vieät Nam seõ ñöôïc ñaùnh daáu ôû giai ñoaïn thöù tö maø theo chuùng toâi, coù theå ñoùng khung trong theá kyû XVIII : giai ñoaïn xung ñoät gay gaét giöõa hai luoàng tö töôûng "ngu trung" vaø "caáp tieán", giai ñoaïn "thaùc loaïn" cuûa kieåu ngöôøi "gia phong neàn neáp" cuõ, cuõng töùc laø giai ñoaïn chieán thaéng röïc rôõ cuûa chuû nghóa nhaân vaên. Nguyeãn Loäc cho raèng giai ñoaïn naøy phaûi baét ñaàu töø giöõa theá kyû XVIII (yù kieán cuûa Nguyeãn Loäc cuõng ñaïi bieåu cho hai nhoùm taùc giaû hai taäp giaùo trình Ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi vaø Ñaïi hoïc Sö phaïm Haø Noäi), nhöng ñuùng nhö Traàn Ñình Söû ñaõ nhaän xeùt, ngay töø ñaàu theá kyû, traøo löu nhaân vaên ñaõ ñöôïc khôi daäy vôùi Chinh phuï ngaâm khuùc cuûa Ñaëng Traàn Coân vaø Ñoaøn Thò Ñieåm vaø vôùi Song Tinh-Baát Daï cuûa Nguyeãn Höõu Haøo (? - 1713) (31) . Hai hieän töôïng vaên hoïc quan troïng nhö theá chaúng phaûi ñaõ ñuû xaùc nhaän söï thoáng nhaát troïn veïn veà xu theá noäi taïi giöõa vaên hoïc nöûa ñaàu theá kyû XVIII vôùi vaên hoïc nöûa sau theá kyû laø gì. Vì theá, khôûi ñieåm cuûa giai ñoaïn naøy phaûi tính töø 1700, naêm Song Tinh-Baát Daï  ra maét (32) . Coøn nhö giai ñoaïn vaên hoïc naøy chaám döùt vaøo luùc naøo, töôûng cuõng caàn caân nhaéc cho heát leõ. Ñuùng laø vaên hoïc nöûa ñaàu theá kyû XIX coù khaù nhieàu phöông dieän vaãn laø söï tieáp noái cuûa vaên hoïc theá kyû XVIII (chuùng toâi ñaõ baøn ñeán tính lieân tuïc vaø tieäm tieán cuûa söï phaùt trieån cuûa vaên hoïc so vôùi lòch söû, ñaây laø moät minh chöùng), nhöng veà saéc thaùi, vaên hoïc nöûa ñaàu theá kyû XIX so vôùi tröôùc ñaõ coù nhieàu neùt khu bieät. AÂm höôûng chính cuûa chuû nghóa nhaân vaên ôû theá kyû XVIII laø choáng chieán tranh vaø cöïc taû thaân phaän ngöôøi phuï nöõ - hoùa thaân cuûa moïi ñau khoå cuøng cöïc trong cuoäc ñôøi daâu beå suoát theá kyû naøy. Ñi lieàn vôùi noäi dung aáy laø hình thöùc ngaâm, vaõn, moät theå loaïi coù öu theá trong vieäc bieåu ñaït tieáng khoùc voø xeù beân trong, söï doàn neùn cao ñoä cuûa nhöõng saéc thaùi, cung baäïc cuûa caûm höùng tröõ tìnhï. Vaên hoïc theá kyû XVIII keát thuùc cuøng vôùi söï kheùp laïi cuûa caû moät xu höôùng phôi traûi loøng mình trieàn mieân khoâng döùt, keùo daøi töø Ngoâ Thì Só, Phaïm Nguyeãn Du, Ñaëng Traàn Coân, Ñoaøn Thò Ñieåm, Nguyeãn Khaûn, Baïch Lieân Am Nguyeãn, ñeán Nguyeãn Gia Thieàu, Coâng chuùa Ngoïc Haân... ñeå nhöôøng choã cho nhöõng ñoøi hoûi môùi cuûa chuû nghóa nhaân vaên ôû nöûa ñaàu theá kyû XIX : moät maët phaûi toång keát vaán ñeà soá phaän con ngöôøi trong nhöõng taùc phaåm coù quy moâ töï söï lôùn (theå truyeän xuaát hieän hoaøn chænh vaø ñaït ñeán nhöõng kieät taùc nhö Truyeän Kieàu), hoaëc phaùt hieän theâm caùc khía caïnh nhöùc nhoái veà taán thaûm kòch con ngöôøi "döôùi ñaùy", con ngöôøi bò ñaåy tôùi baàn cuøng hoùa, trong nhöõng theå ca, haønh daøi hôi baèng chöõ Haùn (thô chöõ Haùn Nguyeãn Du, Cao Baù Quaùt, nhaát laø Mieân Thaåm...), maët khaùc phaûi noùi leân khaùt voïng caù nhaân trong nhu caàu phôi baøy caùc khía caïnh môùi cuûa caùi "toâi", khi ñieàu kieän lòch söû ñaõ ñem ñeán cho noù moät nguoàn kích thích môùi, vôùi nhöõng noäi löïc maïnh meõ hôn tröôùc : nhu caàu thoûa maõn chí nam nhi, nhu caàu haønh laïc - "chôi cho phæ chí tang boàng" -, nhu caàu traøo tieáu, nhu caàu tính duïc, nhu caàu höôùng noäi, nhu caàu voø xeù, traûi nghieäm vôùi chöõ tình (theå loaïi thô noâm Ñöôøng luaät vaø theå loaïi haùt noùi ñaùp öùng tích cöïc nhöõng nhu caàu môùi meû vaø ña daïng naøy). Nhö theá, vaên hoïc nöûa ñaàu theá kyû XIX laø moät giai ñoaïn môùi, giai ñoaïn thöù naêmcuûa thôøi kyø vaên hoïc Coå Vieät nam maø ta coù theå xaùc ñònh moác khôûi ñaàu laø 1802, vôùi nhöõng söï kieän xaåy ra saùt tröôùc hay sau noù : buùt chieán giöõa Phaïm Thaùi vaø Nguyeãn Huy Löôïng xung quanh Phuù tuïng Taây hoà (1801), Nguyeãn AÙnh thoáng nhaát nhaát ñaát nöôùc (1802), taùc phaåm Sô kính taân trang ra ñôøi (1803), vaø Nguyeãn Thieáp maát (1804).

Giöõa theá kyû XIX, vôùi tieáng suùng cuûa thöïc daân Phaùp baén vaøo cöûa bieån Ñaø Naüng (1858), cuøng vôùi vieäc Nguyeãn Coâng Tröù töø traàn (1858), vaên hoïc Vieät Nam laïi chuyeån sang moät giai ñoaïn khaùc. Ñaây laø giai ñoaïn thöù saùu, giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa thôøi kyø vaên hoïc Coå Vieät Nam . Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa giai ñoaïn naøy laø tính chaát giao thôøi, thoâng qua söï hieän dieän ñan caøi cuûa nhöõng nhaân toá môùi vaø cuõ trong vaên hoïc : a. Doøng vaên hoïc yeâu nöôùc truyeàn thoáng vôùi hình aûnh ngöôøi nghóa só noâng daân ñöôïc khaúng ñònh vaø hình aûnh ngöôøi só phu trung nghóa vuït saùng leân trong choác laùt nhöng cuõng laø töøng böôùc töï phuû ñònh, cho ñeán khi maát haún vai troø lòch söû; b. Doøng vaên hoïc traøo phuùng hieän thöïc vôùi hai caây buùt cöï phaùch Nguyeãn Khuyeán vaø Tuù Xöông khôi saâu vaøo hai maûng soáng heát söùc môùi meû laø noâng thoân vaø ñoâ thò, trong ñoù baét ñaàu haèn roõ nhöõng maâu thuaãn nhöùc nhoái cuûa xaõ hoäi thuoäc ñòa nöûa phong kieán, ñi lieàn vôùi söï tha hoùa cuøng cöïc cuûa caùi hình aûnh ñieån hình cho caû moät thôøi ñaïi : maãu ngöôøi nhaø nho; c. Doøng vaên hoïc tuoàng vôùi vai troø nhaø ngheä só Ñaøo Taán, laøm naåy sinh moät hình thöùc soáng ñoäng cuûa sinh hoaït vaên hoïc cung ñình, khai thaùc caùc maâu thuaãn giaøu kòch tính cuûa nhöõng ñeà taøi muoân thuôû veà cuoäc ñaáu tranh bi traùng giöõa chính-taø, trung-nònh, chính thoáng-phi chính thoáng, nhöng trong tieàm thöùc hình nhö cuõng laø moät caùch nghieâm khaéc duyeät laïi caùc giaù trò cuûa Nho giaùo tröôùc vaán naïn gheâ gôùm cuûa lòch söû ; d. Doøng vaên hoïc quoác ngöõ vôùi söï ra ñôøi cuûa moät vaøi tôø baùo tieáng Vieät ñaàu tieân ôû Nam Kyø, vôùi haøng chuïc taäp truyeän toân giaùo theo theå veø vaø theå tuoàng (33) , vôùi nhöõng truyeän keå "nhö lôøi noùi thöôøng" cuûa Tröông Vónh Kyù, Huyønh Tònh Cuûa, Nguyeãn Troïng Quaûn... baùo hieäu moät xu theá ñoåi thay trong hình thöùc ngoân ngöõ daãn ñeán söï ñoåi thay trong tö duy ngheä thuaät, tuy môùi manh nha song khoâng theå cöôõng. Daãu sao, tieáng noùi bao truøm vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XIX vaãn laø aâm vang coøn laïi cuûa nhöõng giaù trò tinh thaàn ñaõ keát tinh töø nhieàu theá kyû. Hình aûnh maãu möïc cuûa caùi ñeïp tuy coù bò phuû ñònh gay gaét nhöng töïu trung, caùc nhaø vaên vaãn phaûi thoâng qua laêng kính thaåm myõ voán ñaõ ñöôïc ñuùc thaønh khuoân trong vaên hoïc coå ñeå laøm thöôùc ño cuûa moïi caùch nhìn. Ngay caû doøng vaên hoïc quoác ngöõ, sau moät vaøi taùc phaåm ñaày höùa heïn nhö Chuyeän thaày Lazaro Phieàn (1887), cuõng ñaõ coù moät chaëng luøi töông ñoái : phaûi im hôi laëng tieáng ñeán ngoùt 15 naêm môùi tieáp tuïc khôûi saéc trôû laïi. Bôûi theá, vaên hoïc nöûa cuoái theá kyû XIX chöa theå laø giai ñoaïn môû ñaàu cuûa moät thôøi kyø vaên hoïc môùi, maø thöïc teá chæ laø khuùc "vó thanh" cuûa moät maøn kòch daøi saép keát lieãu : noù laø giai ñoaïn boäc loä heát tinh hoa cuõng nhö choã baát caäp cuûa nhöõng nguyeân taéc thaåm myõ moät thôøi vang boùng cuûa thôøi ñaïi vaên hoïc CoÃ¥ Vieät Nam. Ñoù laø choã khaùc nhau giöõa yù kieán Nhoùm Löôïc thaûo, yù kieán Thanh Laõng, Phaïm Theá Nguõ (34) , vaø cuûa chuùng toâi.

(xem tieáp Phaàn II)

Nguyeãn Hueä Chi

(2). Baøi treân ñöôïc söûa laïi vaø in trong cuoán Caùc vaán ñeà cuûa khoa hoïc vaên hoïc. Tröông Ñaêng Dung chuû bieân. Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1990. Tr. 372-398.

(3). Xem baøi Ñoåi môùi nhaän thöùc lòch söû trong khoa hoïc xaõ hoäi vaø trong nghieân cöùu vaên hoïc. Taïp chí vaên hoïc, soá 6-1990.

(4). Xem baøi Vaán ñeà phaân kyø trong lòch söû vaên hoïc daân toäc vaø quy luaät vaän ñoäng cuûaù vaên hoïc daân toäc. Taïp chí vaên hoïc, soá 3-1985, tr. 25-40.

(5). Xem baøi Vaán ñeà choïn maáy naêm moác trong vieäc phaân kyø lòch söû vaên hoïc Vieät Nam ñaàu theá kyû XX. Taïp chí vaên hoïc, soá 3-1985, tr. 41-51.

(6). Xem baøi Suy nghó veà phong caùch lôùn vaø phaân kyø lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Taïp chí vaên hoïc, soá 3-1985, tr. 52-58.

(7). Xem Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc Trung ñaïi Vieät Nam. Nxb. Giaùo duïc, Haø Noäi, 1999.

(8). Klanixoi Tiborô. Veà khaùi nieäm thôøi kyø vaên hoïc. Sñd, tr. 399-408.

(9). Thanh Laõng. Baûng löôïc ñoà vaên hoïc Vieät Nam, Taäp thöôïng, Nxb. Trình baøy, Saøi Goøn, 1967. Phaàn môû ñaàu, tr. XXXXI-XXXXII.

(10). Nhö treân, tr. XXXXII-XXXXIII.

(11). Trung Hoa vaên hoïc thoâng söû, 10 quyeån. Tröông Quyùnh, Ñaëng Thieäu Cô, Phaøn Tuaán chuû bieân. Hoa ngheä xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh, 1997. Saùch naøy vieát ñeán taän cuoái theá kyû XX nhöng chuùng toâi chæ choïn 4 quyeån ñaàu, töùc thôøi kyø thöù nhaát (Coå ñaïi) trong baûng phaân kyø cuûa hoï.

(12). Xem Trung Quoác vaên hoïc söû, 4 quyeån. Nxb. Cao ñaúng giaùo duïc, Baéc Kinh, 1999. Saùch naøy chæ vieát töø thôøi Thöôïng coå deán naêm 1919. Phaàn "Toång töï" cuûa Vieân Haønh Baùi, Q. I, tr. 12 vaø 18.

(13). Lanson. Histoire de la litteùrature française (in laàn ñaàu 1894), remanieùe et compleùteùe pour lapeùriode 1850-1950 par Paul Tuffaut. Nhaø saùch Hachette, Paris, 1951. Trong saùch naøy, Lanson vaø Paul Tuffaut ñaõ chia lòch söû vaên hoïc Phaùp thaønh baûy thôøi kyø :1. Thôøi kyø Trung coå; 2. Thôøi kyø töø sau Trung coå ñeán heát Phuïc höng; 3. Theá kyû XVI; 4. Theá kyû XVII; 5. Theá kyû XVIII; 6. Theá kyû XIX; 7. Thôøi kyø Hieän ñaïi (1919-1950).

(14). M. H. Abrams. A Glossary of Literary Terms. Nxb. Harcourt Brace College, Fort Worth, Philadelphia, San Diego, New York, Orlando, Austin, San Antonio, Toronto, Montreal, London, Sydney, Tokyo, tr.210. Caùc daãn lieäu trong cuoán saùch naøy vaø trong cuoán Thöû thaùch cuûa vaán ñeà phaân kyø cuûa Lawrence Besserman (chuù thích 28) ñeàu do oâng Nguyeãn Nam, Tröôøng ñaïi hoïc Harvard, chæ giuùp. Xin ghi nhaän ôû ñaây loøng bieát ôn cuûa chuùng toâi.

(15). M. H. Abrams. Sñd, tr. 205. Nguyeân vaên : "suggests that there is an order in American political history more visible and compelling than that indicated by specifically literary or intellectual categories".

(16). Nhö treân, tr. 205.

(17). Xem baøi Xaùc ñònh caùi daân toäc, caùi coå ñieån laøm cô sôû ñeå phaân kyø vaên hoïc daân toäc (1984). In trong Nho giaùo vaø vaên hoïc Vieät nam Trung caän ñaïi. Nxb. Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi, 1995, tr. 500-523.

(18). Xem muïc "Le monde meùdieùval" trong saùch Encyclopedia Universalis, CD-Rom PC. Nguyeân vaên : "Dans le cadre original, une civilisation s'est eùlaboreùe aø partir d'eùleùments dont la plupart eùtaient classiques, germaniques ou chreùtiens". Sau ñaây laø hai ñoaïn trích noùi veà uy theá cuûa ñaïo Cô ñoác vaø cuûa Toøa thaùnh La-maõ trong suoát thôøi Trung coå :

"Ñeå thöïc hieän söï thoáng nhaát veà tinh thaàn, phaûi gieo raéc tín ngöôõng, ñoùn tröôùc nhöõng söï baát ñoàng, vaø nuoâi soáng noù baèng nhöõng giaùo ñoà cuûa noù. Nhieäm vuï thöù nhaát laø vieäc truyeàn baù Phuùc aâm, saùnh vai cuøng söï baønh tröôùng cuûa phöông Taây. Khi thì nhöõng toâng ñoà noái goùt nhöõng ngöôøi lính, nhöõng vieân chöùc vaø nhöõng nhaø buoân, vaø hoï vinh danh haønh ñoäng cuûa hoï; khi thì hoï khai thoâng con ñöôøng cuûa hoï. Hoï chinh phuïc tröôùc tieân laø phía Baéc xöù Francie, nöôùc Airôlen, nöôùc Anh, nöôùc Ñöùc. Döôùi trieàu Caroâlinhgieâng, hoï buoäc caùc xöù Saxe, Moravie, Carinthie sloveøne quy theo ñaïo. Ñeán theá kyû X, hoï thaâm nhaäp vuøng Scandinavie, caém choát ôû Boheâme, chieán thaéng ngöôøi Hung vaø vôùi tay tôùi Ba-lan. Vôùi phong traøo Drang nach Osten [ phong traøo "Tieán veà phöông Ñoâng" cuûa phong kieán Ñöùc ôû theá kyû XII], hoï mang Phuùc aâm vaøo Phaàaân-lan, vaøo nhöõng vuøng noùi tieáng Slave ôû Pomeùranie vaø Prusse. Nhöng nhöõng vuøng noùi tieáng Slave ôû Serbie, Bun-ga-ri vaø Nga thì thoaùt khoûi baøn tay La-maõ. Giöõa nhöõng naêm 860 vaø 871, hoï tieáp nhaän nhöõng nhaø truyeàn giaùo cuûa xöù Byzance. Khi söï ly giaùo noå ra, hoï ôû laïi trong phaïm vi aûnh höôûng cuûa xöù naøy. Thaày tu noái vaøo chính trò ñeå caét Ñoâng AÂu ra khoûi phöông Taây" (Pour reùaliser l'uniteù spirituelle, il fallait reùpandre une croyance, y preùvenir les dissensions et la faire vivre par ses adeptes. La premieøre taâche, l'eùvangeùlisation, alla de pair avec l'expansion de l' Occident. Tantoât les apoâtres suivirent les soldats, les fonctionnaires et les marchands et couronneørent leur action, tantoât ils leur frayeørent la route. Ils conquirent d'abord la Francie septentrionale, l'Irlande, l'Angleterre, l'Allemagne. Sous les Carolingiens, ils convertirent la Frise, la Saxe, la Moravie, la Carinthie sloveøne. Au Xe sieøcle, ils peùneùtreørent en Scandinavie, s'ancreørent en Boheâme, triompheørent chez les Hongrois et atteignirent la Pologne. Avec le Drang nach Osten, ils porteørent l'Evangile en Finlande, dans les pays baltes et aux Slaves de Pomeùranie et de Prusse. Mais ceux de Serbie, Bulgarie et Russie eùchapeørent aø Rome. Entre 860 et 871, ils avaient accueilli des missionnaires de Byzance. Quand le schisme eùclarta, ils resteørent dans la spheøre d'influence de celle-ci. Le religieux rejoignit le politique pour couper l'Europe orientale de l'Occident).

"Vôùi tham voïng veà söï ñoäc laäp cuûa vò Giaùo tröôûng Constantinople, noù traû lôøi baèng caùch khaúng ñònh khoâng khoan nhöôïng quyeàn löïc vaïn naêng cuûa La-maõ. Ñeå saép ñaët theá giôùi theo keá hoaïch cuûa Chuùa trôøi, noù coâng boá söï öu theá cuûa traät töï tinh thaàn ñoái vôùi traät töï chính trò, vaø vaäy laø öu theá cuûa Giaùo hoaøng ñoái vôùi Hoaøng ñeá. Noù chæ thöïc hieän ñaày ñuû ñieåm thöù hai cuûa chöông trình naøy, chính laø caùi ñieåm maø chuùng ta quan taâm ôû ñaây. Nhö vaäy noù caét La-maõ khoûi caùc thaùnh ñöôøng phöông Ñoâng, nhöng noù cuõng laøm cho La-maõ cuûa phöông Taây trôû thaønh moät cheá ñoä quaân chuû thöïc söï. maø ngöôøi thuû lónh, vò Giaùo chuû, chính laø quoác vöông, trong taát caû söùc maïnh cuûa töø ngöõ, vaø nhöõng Boä tröôûng, Hoàng y, ñeàu ñöôïc tuyeån löïa trong taát caû caùc nöôùc la-tinh theo daïo Cô ñoác, coøn nhöõng vò Toaøn quyeàn, nhöõng Coâng söù toøa thaùnh, thì luoân luoân ñi khaép caùc nöôùc aáy.Traät töï toân giaùo ñaõ taùc ñoäng trong cuøng moät nghóa. Nhöõng tu vieän caáp cao, ngay töø ñaàu thôøi Trung coå, ñaõ chieám moät choã raát lôùn ôû phöông Taây. Cho ñeán theá kyû X, nhöõng tu vieän aáy daõ trôû thaønh ñoäc laäp, khoâng coøn phuï thuoäc laãn nhau. Vôùi doøng Cluny ôû theá kyû X, chuùng thöôøng coù thoùi quen taäp hôïp laïi xung quanh moät quy cheá, vaø xung quanh moät vò thuû lónh ñoäc nhaát hoaëc moät Hoäi ñoàng coâng coäng, moät "toång taäp ñoaøn thaày tu", ñeå giaûi thích vaø laøm cho quy cheá ñöôïc aùp duïng. Soá ñoâng nhöõng traät töï sinh ra theo caùch aáy ñaõ giaønh ñöôïc quyeàn "mieãn tröø" ñoái vôùi uy quyeàn cuûa Giaùm muïc ñòa phaän, ñeå chæ coøn phuï thuoäc vaøo Giaùo hoaøng, vaø chuùng phaân taùn ra trong taát caû caùc nöôùc phöông Taây. Nhö vaäy chuùng taêng cöôøng söï thoáng nhaát xung quanh La-maõ" (Aux preùtentions du patriarche de Constantinople aø l'indeùpendance, il reùpondit par l'affirmation intransigeante du pouvoir universel de Rome. Pour ordonner le monde selon le plan de Dieu, il proclama la supeùrioriteù de l'ordre moral sur l'ordre politique, et donc du pape sur l'empereur. Il ne reùalisa pleinement que le second point de ce programme, celui qui nous inteùresse preùciseùment ici. Il coupa ainsi Rome des EÙglises d'Orient, mais il fit de celle d'Occident une authentique monarchie, dont le chef, le pontif, eùtait, dans toute la force du terme, souverain, dont les ministres, les cardinaux, se recrutaient dans toute la chreùtienteù latine, dont les pleùnipotentiaires, les eùgats, parcouraient constament celle-ci. Les ordres religieux agirent dans le meâme sens. Les abbayes avaient, deøs le deùbut du Moyen AÂge, tenu en Occident une treøs grande place. Jusqu'au Xe sieøcle elles avaient eùteù indeùpendantes les unes des autres. Avec Cluny au Xe sieøcle, elle prirent la coutume de se grouper autour d'une reøgle et, pour interpreùter et faire appliquer celle-ci, d'un chef unique ou d'une assembleùe commune, d'un "chapitre geùneùral". La plupart des ordres neùs de la sorte obtinrent d'eâtre "exempts" de l'autoriteù de l'ordinaire pour ne relever que du pape et ils essaimeørent dans tout l'Occident. Ils renforceørent ainsi l'uniteù disciplinaire autour de Rome).

(19). Nxb. Thöông vuï , Baéc Kinh, 1964, tr. 76. Chuyeån daãn theo Traàn Ñình Söû, Sñd, tr. 46.

(20). Vaên hoïc Vieät Nam töø caùc theá kyû Trung ñaïi ñeán Caän ñaïi. Nxb. Khoa hoïc, Matxcôva, 1977. Chuyeån daãn theo Traàn Ñình Söû, Sñd, tr. 55.

(21). Theo taùc giaû, thôøi ñaïi vaên hoïc Coå ñieån ñöôïc quy ñònh bôûi nhöõng ñaëc ñieåm sau : a. Trong vieäc löïa choïn nhaân vaät, ôû boä phaän vaên hoïc cao caáp, thöôïng löu, nhaân vaät vaø moâi tröôøng sinh hoaït cuûa nhaân vaät thöôøng mang tính chaát ñieån nhaõ, cao quyù, traùi laïi, ôû boä phaän vaên hoïc daân gian thì laïi mang tính chaát taêm toái, ngheøo naøn; b. Buùt phaùp chung cuûa vaên hoïc Coå ñieån laø töôïng tröng, öôùc leä (tröø boä phaän vaên hoïc daân gian coù theå khoâng tuaân thuû trieät ñeå caùc nguyeân taéc saùng taùc naøy), ñöôïc naâng leân thaønh nhöõng maãu möïc lyù töôûng, nhöõng coâng thöùc coá ñònh cho vaên hoïc moïi ñôøi noi theo; c. Phi ngaõ laø ñaëc tính chung cuûa vaên hoïc Coå ñieån, caùi toâi cuûa taùc giaû ít khi ñöôïc boäc loä trong saùng taùc, nhöng trong vaên hoïc daân gian, caùi toâi vaãn coù theå bieåu loä moät caùch deã daõi; d. Quan nieäm caùi ñeïp cuûa vaên hoïc Coå ñieån laø caùi gì hôïp vôùi nghi leã, traät töï trong vuõ truï, vì theá, moïi ngheä thuaät ñeàu phaûi coù tính chaát ñoái xöùng, hoaøn chænh, lôøi vaên cuûa vaên hoïc Coå ñieån thöôøng laø bieàn ngaãu, baûo ñaûm söï caân ñoái, nhòp nhaøng. Sñd, Taäp thöôïng, tr.7-9.

(22). Ñaëng Thieäu Cô. "Töï luaän". Sñd, Quyeån I, tr. 2.

(23). Ba taäp. Nxb. Xaây döïng, Haø Noäi, 1957.

(24). Naêm quyeån. Nxb. Vaên söû ñòa vaø Nxb. Söû hoïc, Haø Noäi, 1957-1960.

(25). Nhieàu taäp. Nxb. Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi.

(26). Nhieàu taäp, Nxb. Giaùo duïc, Haø Noäi.

(27). Thanh Laõng. Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp I : "Ñoái khaùng Trung Hoa". Phong traøo vaên hoùa, Saøi Goøn, in laàn thöù hai, 1971. Nhöõng kieán giaûi veà "phöông phaùp theá heä" ñöôïc trtình baøy ôû caùc trang 43-52.

(28). Helen Vendler. Periodizing Modern American Poetry (Phaân kyø thi ca Myõ hieän ñaïi), trong saùch The Challenge of Periodization – Old Paradigms and New Perspectives (Thöû thaùch cuûa vaán ñeà phaân kyø - Caùc caáu hình cuõ vaø nhöõng vieãn caûnh môùi). Lawrence Besserman chuû bieân. Nxb. Garland, New York vaø London, 1996, tr. 242-243.

(29). Xem Nguyeãn Vaên Trung. Ñaïo Chuùa ôû VieätNam. Nam Sôn xuaát baûn, Montreùal, Quebec, 2000. Thöïc ra ngoaøi bìa ñeà nhö vaäy nhöng beân trong laø taøi lieäu ñaùnh vi tính thuoäc "tuû saùch söû lieäu Vieät Nam" maø taùc giaû cho pheùp caùc thö vieän trong vaø ngoaøi nöôùc ñöôïc sao chuïp ñeå tham khaûo. Baûn chuùng toâi duøng laø cuûa oâng Nguyeãn Baù Chung. Xin ñöôïc caûm ôn ngöôøi soaïn saùch cuõng nhö ngöôøi giöõ saùch.

(30). Traàn Ñình Höôïu. Nho giaùo vaø vaên hoïc Vieät nam Trung Caän ñaïi. Sñd, tr. 522.

(31). Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc Trung ñaïi Vieät Nam, Sñd, tr. 55.

(32). Chuùng toâi döïa vaøo giaû thuyeát cuûa Hoaøng Xuaân Haõn trong Lôøi giôùi thieäu Truyeän Song Tinh, Nb. Vaên hoïc, Haø Noäi, 1987.

(33). Theo Thanh Laõng. Baûng löôïc ñoà vaên hoïc Vieät Nam, Quyeån haï, Sñd, tr. 24.

(34). Phaïm Theá Nguõ. Vieät Nam vaên hoïc söû giaûn öôùc taân bieân,Taäp III. Quoác hoïc tuøng thö xuaát baûn, Saøi Goøn, 1967, tr. 15.

35. Xem Phaïm Theá Nguõ, Sñd, tr. 96.

36. Trung Hoa vaên hoïc thoâng söû. Sñd, Quyeån X.

37. Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc Trung ñaïi. Sñd, tr. 50.

38. Xem Trung Hoa vaên hoïc thoâng söû, Quyeån IX vaø X. Sñd.

39. Chöõ duøng cuûa oâng Nguyeãn Vaên Linh, Toång bí thö Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam khoùa VI, trong buoåi hoïp maët vôùi moät soá vaên ngheä só naêm 1986, sau ngaøy ban boá Nghò quyeát Ñaïi hoäi VI .

40. Xem Hoaøng Ngoïc Hieán.Veà moät ñaëc ñieåm cuûa vaên hoïc vaø ngheäthuaät ôû ta trong giai ñoaïn vöøa qua. Vaên ngheä,  soá 23, ra ngaøy 9 thaùng Saùu naêm 1979. Vaø Nguyeãn Minh Chaâu.Vieát veà chieán tranh. Vaên ngheä quaân ñoäi, soá 11-1978.

41. Traû lôøi phoûng vaán treân baùo Vaên ngheä. Daãn theo Vöông Trí Nhaøn. Söï duõng caûm raát ñieàm ñaïm. Taïp chí Soâng Höông, soá 12-1989.

42. Nguyeân Minh Chaâu. Haõy ñoïc lôøi ai ñieáu cho moät giai ñoaïn vaên ngheä minh hoïa. Taïp chí Vaên ngheä quaân ñoäi, soá 10-1987.

43. Thuïy Khueâ. Hai möôi laêm naêm vaên hoïc haûi ngoaïi - 1975-2000. Ñaëc san Xöù Quaûng xuaân Canh thìn naêm 2000. Hoäi aùi höõu Quaûng Nam-Ñaø Naüng taïi Massachusetts thöïc hieän. Tr. 229.

44. Trong baøi Thôøi kyø vaên hoïc vöøa qua vaø höôùng phaùt trieån cuûavaên hoïc. Vaên hoïc-hoïc vaên. Tröôøng Cao ñaúng sö phaïm thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Tröôøng vieát vaên Nguyeãn Du xuaát baûn, 1991. Tr.139.