Nguyeãn Hueä Chi

[ Phaàn I ]  [ Phaàn II ]

Coù theå chia thôøi kyø vaên hoïc maø chuùng ta ñang ñeà caäp thaønh hai giai ñoaïn : 
1. Giai ñoaïn 1907-1932 : tieán trình ñoåi môùi cuûa vaên chöông coøn dieãn ra chaäm chaïp vaø khoâng ñoàng ñeàu. Trong khi vaên nghò luaän, bieân khaûo (Phaïm Quyønh vaø nhoùm Nam phong) vaø vaên hoïc dòch (Nguyeãn Vaên Vónh vaø caùc nhaø vaên dòch chöõ Haùn) daønh ñöôïc nhöõng thaønh töïu ñoät xuaát thì tieåu thuyeát, truyeän ngaén, kòch noùi vaãn chæ môùi laø nhöõng böôùc doø daãm tìm ñöôøng. Thô muoán "phaù caùch, vöùt ñieäu luaät" ñeå thoûa maõn nhöõng rung ñoäng khaéc khoaûi cuûa con tim nhöng cuõng chöa coù caùch naøo thoaùt ra khoûi goâng cuøm cuûa thô truyeàn thoáng. Vaên hoïc chöõ Haùn löu haønh baèng con ñöôøng bí maät vaãn coù moät ñòa vò daãn ñaïo ñôøi soáng tö töôûng. 
2. Giai ñoaïn 1932-1945 : laø moät böôùc chuyeån nhaûy voït töø löôïng sang chaát cuûa moïi traøo löu, moïi theå loaïi - töø chuû nghóa laõng maïn, chuû nghóa hieän thöïc ñeán nhöõng baùo hieäu ñaàu tieân cuûa ngheä thuaät töôïng tröng, sieâu thöïc (Nhoùm Xuaân thu nhaõ taäp), töø tieåu thuyeát, truyeän ngaén, thô, kòch noùi, kòch thô ñeán lyù luaän pheâ bình; maët khaùc laø moät bieán caùch lôùn lao trong sinh hoaït vaên hoïc ngay töø khôûi ñieåm 1932 (Töï löïc vaên ñoaøn thaønh laäp, phong traøo thô môùi naåy sinh, Taûn Ñaø cho in Khoái tình con taäp III keát thuùc söï nghieäp thi ca cuûa mình, vaø naêm sau 1933, 27 tôø baùo tieáng Vieät ñöôïc pheùp xuaát baûn, caùc cuoäc buùt chieán veà tö töôûng, veà vaên hoïc baét ñaàu daáy leân soâi noåi).

Neân ñaët teân cho thôøi kyø vaên hoïc naøy laø gì? Trong cuoäc hoäi thaûo naêm 1985, phaàn lôùn chuùng toâi ñeàu thoáng nhaát goïi laø thôøi kyø vaên hoïc Caän ñaïi. Cuõng laø ñieàu deã hieåu : nöûa ñaàu nhöõng naêm 80, tình hình theá giôùi chöa coù bieán ñoäng gì ñaùng keå, quan nieäm veà vaän ñoäng lòch söû cuûa chuùng toâi caên baûn vaãn döïa treân lyù thuyeát caùc hình thaùi kinh teá xaõ hoäi cuûa Marx, coi söï noái tieáp töø cheá ñoä phong kieán ñeán cheá ñoä tö saûn, roài sang cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa laø ñieàu hieån nhieân treân phaïm vi toaøn caàu. Vaø nhö theá, thôøi kyø vaên hoïc 1907-1945, naèm trong phaïm truø yù thöùc heä tö saûn, aét ñaõ vöôït thoaùt caùc heä thoáng quy phaïm cuûa vaên hoïc phong kieán, nhöng duø sao noù cuõng laø moät thöïc taïi ñaõ vaø ñang bò vöôït qua. Coøn vaên hoïc töø 1945 ñeán nay, xeùt trong tình hình luùc aáy, laø neàn vaên hoïc ñang ñi vaøo quyõ ñaïo vaên hoïc xaõ hoäi chuû nghóa, laáy phöông phaùp saùng taùc hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa laøm nguyeân taéc, laáy yù thöùc heä voâ saûn laøm linh hoàn tö töôûng, chaéc chaén khoâng theå naøo khaùc laø töông lai cuûa vaên hoïc daân toäc, laø caùi ñaõ vaø ñang tôùi, thì ngoaøi maáy chöõ vaên hoïc Hieän ñaïi, coøn caùch goïi naøo xöùng ñaùng vôùi noù hôn?

Ñieàu khoâng ai ngôø laø nhöõng ñaûo loän taøy trôøi ñaõ xaûy ra chæ 5 naêm sau nhöõng yù kieán phaân kyø cuûa chuùng toâi. Maëc duø veà chính trò, chuùng ta vaãn giöõ nguyeân moâ hình nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa, nhöng nhieàu noäi dung ñaõ phaûi môû roäng khaùi nieäm, nhö neàn kinh teá nhieàu thaønh phaàn trong ñoù kinh teá caù theå, kinh teá tö baûn tö nhaân khoâng haïn cheá quy moâ hoaït ñoäng, neàn kinh teá thò tröôøng phaùt trieån trong xu theá ña cöïc hoùa vaø toaøn caàu hoùa, khuyeán khích hoaït ñoäng kinh doanh, laøm giaøu vaø hôïp taùc kinh teá vôùi coâng ty tö baûn nöôùc ngoaøi... Veà vaên hoïc, vò trí cuûa vaên hoïc hieän ñaïi Vieät Nam trong heä thoáng vaên hoïc xaõ hoäi chuû nghóa theá giôùi dó nhieân khoâng coøn, bôûi leõ duø vaãn toàn taïi moät soá nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa thì moái töông giao anh em trong nhieàu lónh vöïc, keå caû vaên hoïc, ñaõ khaùc tröôùc veà cô baûn. Ngay nhö Trung Quoác, söï phaùt trieån vaên hoïc cuûa nöôùc naøy sau giai ñoaïn caûi caùch môû cöûa nhö theá naøo, haún laø coøn phaûi chôøø ñôïi, nhöng ñieàu ta bieát chaéc laø khoâng ai coøn aùp ñaët phöông phaùp saùng taùc hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa leân caùc nhaø vaên Trung Hoa luïc ñòa, keå töø ñoù ñeán nay. Trong phaàn vieát veà vaên hoïc Trung Quoác ñöông ñaïi, boä Trung Hoa vaên hoïc thoâng söû cuûa Sôû nghieân cöùu vaên hoïc Trung Quoác phaùt haønh naêm 1997 ñaõ noùi ñeán hieän töôïng ña nguyeân trong thô ca, noùi ñeán tröôøng thô taân bieân taùi, tröôøng thô moâng lung, tröôøng thô "taân sinh ñaïi", noùi ñeán tröôøng phaùi tieåu thuyeát baùm reã vaøo höông thoå, tröôøng phaùi tieåu thuyeát ñoâ thò phong tình, tröôøng phaùi tieåu thuyeát nöõ tính, tröôøng phaùi tieåu thuyeát taân hieän thöïc... (36) voán laø nhöõng khaùi nieäm chöa heà coù trong phaïm truø "hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa" maø saùch vôû tröôùc nay vaãn coi laø kinh ñieån. Vaø ngay chuùng ta, trong Ñaïi hoäi nhaø vaên laàn thöù IV (1989), Toång bí thö luùc ñoù laø oâng Ñoã Möôøi cuõng coù phaùt bieåu, ñaïi yù cho raèng ñoái vôùi phong traøo vaên ngheä hieän nay, phöông phaùp hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa hay phöông phaùp saùng taùc naøo cuõng coù theå söû duïng, mieãn sao goùp phaàn laøm cho vaên hoïc daân toäc tieán böôùc vöõng maïnh.

Thieát töôûng, ñeán nay, khoâng ai coøn nghi ngôø gì veà thôøi ñieåm baét ñaàu cuûa tieán trình hieän ñaïi hoùa vaên hoïc daân toäc, laø keå töø khoaûng giöõa thaäp nieân thöù nhaát cuûa theá kyû XX. Tieán trình ñoù keùo daøi trong suoát theá kyû XX vaø coøn vaét sang theá kyû XXI, nhöng cho ñeán 1945 ñaõ ñaït ñeán moät cao traøo maø nhöõng thaønh töïu veà sau döôøng nhö khoâng vôùi tôùi ñöôïc, ít nhaát laø veà khoái löôïng vaø khaû naêng chieám lónh baïn ñoïc cuûa nhöõng taùc phaåm tieâu bieåu, veà tính phong phuù, hoaøn chænh cuûa nhöõng toå chöùc vaø hoaït ñoäng vaên hoïc ñuùng nghóa, veà söï ña daïng, taøi hoa cuûa nhöõng phong caùch ngheä thuaät baäc thaày. Con ñöôøng hieän ñaïi hoùa vaên hoïc ôû theá kyû XX laøø moät xu theá taát yeáu song khoâng nhaát thieát luùc naøo vaø ôû ñaâu cuõng chæ coù ñi leân, hôn nöõa, söï thaêng hoa trong ngheä thuaät ñoâi luùc laïi baét nguoàn töø nhöõng yeáu toá raát khoù giaûi thích , neân khoâng theå noùi chaéc raèng tieán trình sau bao giôø cuõng cao hôn tieán trình tröôùc, ñoù laø ñieàu khoâng coù gì laï. Tuy vaäy, cuõng khoâng theå vì caùi giaù trò khoâng theå choái caõi cuûa vaên hoïc giai ñoaïïn 1932-1945 maø cho raèng ñaây nghieãm nhieân ñaõ laø vaên hoïc hieän ñaïi. Moät khi vaên hoïc chuùng ta ñaõ böôùc vaøo quyõ ñaïo cuûa vaên hoïc theá giôùi thì hai chöõ "hieän ñaïi" duøng cho noù cuõng phaûi döïa treân chuaån möïc cuûa vaên hoïc theá giôùi, chöù khoâng theå naën ra moät thöù chuaån möïc rieâng cho vaên hoïc Vieät Nam. Ta seõ thaáy, trong suoát thôøi kyø vaên hoïc 1907-1945, haàu heát caùc hình thöùc theå loaïi cuõng nhö tieâu chuaån thaåm myõ maø vaên hoïc daân toäc ñang coá söùc ñuoåi cho kòp vaên hoïc AÂu Taây, chaúng qua chæ môùi laø caùi trình ñoä cuûa AÂu Taây giôùi haïn ôû theá kyû XIX trôû veà tröôùc. Töø caùc nhaø vaên chaâu AÂu ñöôïc dòch ra tieáng Vieät, caùc tröôøng phaùi chaâu AÂu maø chuùng ta moâ phoûng, ñeán caùc taùc giaû taùc phaåm chuùng ta laáy laøm maãu möïc... neáu khoâng thuoäc chuû nghóa Coå ñieån thì cuõng thuoäc chuû nghóa Laõng maïn, khoâng chuû nghóa laõng maïn thì cuõng laø chuû nghóa Hieän thöïc (voán ñeàu ñaõ keát thuùc vaän meänh ôû cuoái theá kyû XIX vaø maáy naêm ñaàu theá kyû XX laø cuøng), nhö Corneille, Racine, Molieøre, La Fontaine, Dumas boá vaø con, Hugo, Balzac, La Martine, Chateaubriand, Beaudelaire, Rimbeau, Verlaine, Musset... Coøn caùc tröôøng phaùi hieän ñaïi nhö Tröøu töôïng, Töôïng tröng, Sieâu thöïc, Hieän sinh chuû nghóa... ñoái vôùi hoï noùi chung vaãn coøn laø ñieàu laï laãm (tröø Xuaân thu nhaõ taäp xuaát hieän saùt ngay tröôùc Caùch maïng thaùng Taùm). Ngay kòch noùi cuûa chuùng ta trong giai ñoaïn, daáu aán ñeå laïi saâu ñaäm nhaát vaãn laø doøng kòch ñaù gioïng bieàn ngaãu, theo luaät tam duy nhaát, cuûa kòch noùi chaâu AÂu theá kyû XVII maø thoâi. Nhö theá, coù theå noùi caùi hieän ñaïi cuûa vaên hoïc Vieät Nam ôû nöûa ñaàu theá kyû XX laø caùi hieän ñaïi ñaõ bò vaên hoïc chaâu AÂu nöûûa ñaàu theá kyû XX vöôït qua. Caùi hieän ñaïi aáy thöïc chaát chæ laø Caän ñaïi. Toâi nghó, goïi vaên hoïc 1907-1945 laø Thôøi kyø vaên hoïc Caän ñaïi trong nhöõng töông quan ñoù khoâng phaûi laø khoâng hôïp lyù. Goïi nhö theá hoaøn toaøn khoâng phaûi laø haï thaáp giaù trò cuûa noù (Ngay caû nhöõng tröôøng phaùi Tröøu töôïng, Töôïng tröng, Sieâu thöïc, Hieän sinh... cuûa theá giôùi coù söùc soáng beàn vöõng ñeán ñaâu cuõng coøn laø ñieàu chöa deã ñaõ nhaát trí, nhöng noùi ñoù laø saûn phaåm cuûa thôøi hieän ñaïi vaø cuûa tö duy ngheä thuaät hieän ñaïi thì khoâng theå phuû nhaän).

Söï phaân vuøng khoâng nhöõng laøm cho tính chaát cuûa vaên hoïc Hieän ñaïi Vieät nam ôû nöûa cuoái theá kyû XX khoâng coøn thuaàn nhaát maø aûnh höôûng cuûa caùc traøo löu hieän ñaïi quoác teá ñeán vaên hoïc daân toäc cuõng moãi vuøng moät khaùc nhau. Tuy theá, duø tieáp xuùc töø chaân trôøi naøo, ôû thôøi ñieåm naøy vaên hoïc chuùng ta ñaõ thöïc söï böôùc vaøo quyõ ñaïo theá kyû XX cuûa vaên hoïc theá giôùi. Trong khi vaên hoïc mieàn Baéc tieáp thu kinh nghieäm cuûa vaên hoïc Lieân-xoâ, Trung Quoác, ra söùc xaây döïng caùi "ta" coäng ñoàng, môû roäng caûm höùng söû thi, saùng taïo nhöõng ñieån hình con ngöôøi môùi theo phöông phaùp hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa, tieáp tuïc "thaâm canh" treân nhöõng theå loaïi ñaõ trôû thaønh coå ñieån : tieåu thuyeát, truyeän ngaén, tuøy buùt, thô luïc baùt, thô töï do, vaø khôûi xöôùng thô khoâng vaàn (Nguyeãn Ñình Thi), thô hoøa troän (luïc baùt vôùi naêm chöõ-baûy chöõ-taùm chöõ), thô vaên xuoâi... thì vaên hoïc mieàn Nam döôùi cheá ñoä Vieät Nam coäng hoøa, cuõng qua nhöõng theå loaïi töông töï, laïi ñaøo saâu vaøo hình aûnh con ngöôøi töï do caù nhaân, ñaåy tôùi cöïc haïn nhöõng kieåu ngöôøi duy ngaõ - con ngöôøi maëc söùc daán thaân hay "buoâng xaû" , con ngöôøi nhö moät heä luïy cuûa chính noù - ñoàng thôøi ñaõ ít nhieàu tieáp xuùc vôùi nhöõng tröôøng phaùi môùi meû nhaát cuûa vaên hoïc AÂu Taây nhö tröôøng phaùi Tieåu thuyeát môùi, Pheâ bình môùi, Hieän sinh chuû nghóa... hoaëc coù nhöõng caùch taân maïnh baïo trong thô ca, nhö nhoùm Saùng taïo cuûa Mai Thaûo, Thanh Taâm Tuyeàn, hay loái thô ngoâ ngheâ Buøi Giaùng... Thu thaäp, phaân tích, so saùnh cho kyø heát caùc ñaëc ñieåm khaùc nhau cuûa moãi vuøng vaên hoïc trong coäng ñoàng vaên hoïc Hieän ñaïi Vieät Nam, theo toâi, cuõng chính laø moät yeâu caàu cuûa phaân kyø vaên hoïc söû hieän ñaïi, vì ñoä cheânh veà khoâng gian ôû ñaây xeùt tôùi cuøng vaãn laø söï phaûn aùnh giaùn tieáp ñoä cheânh veà thôøi gian, laø thôøi gian khoâng gian hoùa.

2. Vaø cuõng treân cô sôû tính ña vuøng ñaõ ñöôïc nhaän dieän, ta coù khaû naêng tieán theâm moät böôùc, tìm nhöõng phöông aùn hôïp lyù phaân chia giai ñoaïn cho vaên hoïc Hieän ñaïi Vieät Nam. Xeùt moät caùch giaûn dò thì trong hoaøn caûnh moät cuoäc chieán tranh khoác lieät keùo daøi ñeán 30 naêm, söï xaùo troän khoâng gian ñòa lyù cuûa moãi vuøng saùng taùc ñeàu do caùc naác thang cuûa cuoäc chieán quyeát ñònh, boä maët vaên hoïc Hieän ñaïi döôøng nhö cuõng dieãn tieán theo saùt caùc bieán coá lòch söû, taïo neân ba giai ñoaïn chính, maø trong moãi giai ñoaïn, theá löôõng phaân veà yù thöùc heä khoâng coù gì thay ñoåi, song ñoäi nguõ saùng taùc thì coù boå sung, hoaùn chuyeån, vaø chuû ñeà, ñeà taøi, hình thöùc bieåu hieän... ôû moãi vuøng ñeàu thay ñoåi khaù nhieàu : 
1. Giai ñoaïn 1945-1954 : vaên hoïc caùch maïng khaùng chieán ra ñôøi ôû chieán khu vaø caùc vuøng töï do, vaên hoïc ñoâ thò ôû trong vuøng taïm chieám. Löïc löôïng caàm buùt chuû yeáu vaãn laø theá heä nhaø vaên tröôùc 1945, nhöng moät beân haøo höùng vôùi aùnh saùng caùch maïng, vôùi tö theá con ngöôøi ñöùng leân giaønh ñoäc laäp, moät beân mang taâm söï maëc caûm cuûa keû "trong teà", nhieàu ngöôøi vaãn khaéc khoaûi höôùng veà "ngöôøi ñi khu chieán"; moät beân phaûi thöû thaùch mình tröôùc moät hieän thöïc soâi ñoäng chöa töøng bieát, moät beân vaãn tieáp tuïc sôû tröôøng quen thuoäc tröôùc kia. 
2. Giai ñoaïn1954-1975 : ñaát nöôùc chia ñoâi, vaên hoïc toàn taïi hôïp thöùc döôùi hai chính theå nhaø nöôùc thuoäc hai khoái ñoái ñòch nhau. Vaên hoïc mieàn Baéc (vaø vuøng giaûi phoùng mieàn Nam) vöøa keá thöøa lôùp ngöôøi caàm buùt trong khaùng chieán choáng Phaùp vöøa coù theâm nhieàu löïc löôïng treû goùp maët, muïc tieâu quaùn xuyeán laø xaây döïng xaõ hoäi chuû nghóa vaø ñaáutranh choáng Myõ nguïy. Vaên hoïc mieàn Nam khoâng chæ laø löïc löôïng taïi choã veà sau ngaøy caøng ñoâng ñaûo, maø coøn ñöôïc boå sung töø Haø Noäi vaø caùc vuøng khaùng chieán hoài cö, khoâng chuû tröông ñònh höôùng saùng taùc, thaû loûng cho moïi söï saùng taïo töï do, vì theá nhieàu khuynh höôùng ñoái laäp cuøng song song toàn taïi, coù choáng coäng vaø hoøa giaûi, taâm lyù chieán vaø phaûn chieán, laïi coù caû vaên chöông ñöùng ngoaøi chính trò... 
3. Giai ñoaïn töø sau 1975 : ñaát nöôùc thu veà moät moái taïo ñieàu kieän cho neàn vaên hoïc hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa môû roäng thaønh vaên hoïc caû nöôùc, caát tieáng ca töng böøng "Vieät Nam - Hoà Chí Minh" cuûa ngöôøi chieán thaéng, ñöa leân "töôïng ñaøi" hình aûnh ngöôøi anh huøng ñaùnh Myõ, vaø töøng böôùc doõi theo tö theá cuûa con ngöôøi aáy trong cuoäc soáng hoøa bình. Trong khi ñoù, ôû nhieàu nöôùc coù coäng ñoàng ngöôøi Vieät di taûn, moät doøng vaên hoïc haûi ngoaïi ra ñôøi, buoåi ñaàu cuõng do löïc löôïng vaên ngheä só cuõ ôû mieàn Nam ñoùng vai troø chính, vöøa baøng hoaøng phaãn haän tröôùc bi kòch ñoå vôõ cuûa nhöõng con ngöôøi ôû phía beân kia cuoäc chieán, vöøa daøy voø trong nghòch caûnh löu vong : phaûi traûi qua muoân nghìn khoå aûi ñeå tìm ñaát höùa, bô vô nôi xöù laï, noã löïc hoäi nhaäp ñeå soáng coøn nhöng vaãn khoâng queân khaúng ñònh "caên cöôùc" cuûa chính mình... Caùch phaân chia naøy töôûng cuõng deã ñöôïc nhieàu ngöôøi thöøa nhaän.

Böùc boái cuûa ñôøi soáng hieän thöïc baét buoäc phaûi tìm ra giaûi phaùp. Naêm 1986, chuû tröông ñoåi môùi cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam ra ñôøi. Cuøng vôùi noù, vaên ngheä ñöôïc "côûi troùi" (39) , baét ñaàu daäy leân moät luoàng sinh khí môùi. Nhöng trong chieàu saâu nhaän thöùc cuûa nhieàu ngöôøi, khoâng phaûi ñeán baáy giôø môùi chôït thöùc tænh. "Khoaùn chui" ñaõ xuaát hieän töø sôùm vaø sôùm hôn nöõa laø veø, tieáu laâm, tuïc ngöõ, ca dao hieän ñaïi. Cuõng vaäy, töø 1978-1979 lyù luaän pheâ bình ñaõ leân tieáng caûnh baùo hieän töôïng "phaûi ñaïo" cuûa caû moät khuynh höôùng vaên chöông : noù laø "söï laán aùt cuûa bình dieän caùi phaûi toàn taïi ñoáuøi vôùi bình dieän caùi ñang toàn taïi", "söï laán aùt cuûa caáp lyù tính ñoái vôùi caáp caûm tính trong nhaän thöùc cuûa chuû theå myõ hoïc, söï laán aùt cuûa noäi dung ñoái vôùi hình thöùc trong caáu truùc cuûa hình töôïng vaø taùc phaåm ngheä thuaät, söï laán aùt cuûa lyù trí ñoái vôùi caûm xuùc trong hình aûnh con ngöôøi môùi cuõng nhö söï laán aùt cuûa baûn chaát ñoái vôùi hieän töôïng trong hình aûnh cuoäc soáng môùi ñöôïc phaûn aùnh vaøo taùc phaåm", noù khieán cho "nhaân vaät môø nhaït", "bò söï kieän laán aùt", "ñeán moät möùc ñoä naøo ñoù xu höôùng naøy ñeû ra chuû nghóa minh hoïa" (40) . Chæ môùi laø moät vaøi tieáng noùi ñôn ñoäc buoåi ñaàu maø ñaõ ñuû gaây neân caû moät "cuù soác", döôøng nhö trong taâm lyù xaõ hoäi coù caùi gì nghòch lyù giöõa khoâng muoán chaáp nhaän noù song cuõng chaúng theå choái boû. Nhöng roài tieáp ñaáy laø nhöõng naêm traên trôû, vaät loän aâm thaàm, vaø reøn theâm duõng khí ñeå ngöôøi saùng taùc töï böùt daàn khoûi "caùi ñoäng hình" baùm reã saâu trong tö töôûng, noùi nhö Nguyeãn Minh Chaâu "ñoù laø nhöõng naêm caùc nhaø vaên nghó raát nhieàu vaø baên khoaên day döùt raát nhieàu veà moái quan heä giöõa vaên hoïc vaø ñôøi soáng thöïc taïi ñang moät ngaøy moät xa" (41) . Moãi taùc phaåm ra ñôøi laïi laø theâm moät baèng chöùng vaên hoïc ñang coá gaéng vöôït leân, ñang töï ñieàu chænh cho ñuùng höôùng : Nguyeãn Traõi ôû Ñoâng Quan vaø Röøng truùc cuûa Nguyeãn Ñình Thi 1978-1980, Gaëp gôõ cuoái naêm cuûa Nguyeãn Khaûi vaø Möa muøa haï cuûa Ma Vaên Khaùng 1982, Ngöôøi ñaøn baø treân chuyeán taøu toác haønh cuûa Nguyeãn Minh Chaâu, Ñöùng tröôùc bieån, Cuø lao traøm cuûa Nguyeãn Maïnh Tuaán, Hoàn Tröông Ba da haøng thòt, Toâi vaø chuùng ta, Nhaân danh coâng lyù cuûa Löu Quang Vuõ 1983-1984, AÙnh traêngcuûa Nguyeãn Duy, Saân ga chieàu em ñi, Töï haùtcuûa Xuaân Quyønh 1984, Ngöôøi ñaøn baø ngoài ñan cuûa YUØ Nhi, Khoái vuoâng ru-bích cuûa Thanh Thaûo, Muøa laù ruïng trong vöôøncuûa Ma Vaên Khaùng, Beân kia bôø aûo voïng cuûa Döông Thu Höông 1985, Thôøi xa vaéng cuûa Leâ Löïu, Mieàn hoang töôûng cuûa Xuaân Khaùnh 1986... Cho ñeán cuoái naêm 1987, Nguyeãn Minh Chaâu ñaõ coù theå yeân taâm "ñoïc lôøi ai ñieáu" (42) cho caû moät chaëng ñöôøng vaên ngheä ñaõ qua maø vôùi tö caùch laø ngöôøi trong cuoäc, oâng bieát roõ ñeán ngoùc ngaùch moïi sôû tröôøng sôû ñoaûn. Bôûi theá, chuùng toâi coi nhöõng naêm töø 1978-1979 trôû ñi laø moät thôøi gian quaù ñoä, "tieàn ñoåi môùi" (preùreùforme), laø böôùc chuaån bò caàn thieát veà caû tieàm löïc saùng taïo laãn cô sôû lyù luaän cho söï nôû roä cuûa chaëng ñöôøng sau maø ta coù theå laáy naêm 1988 – naêm xuaát hieän moät loaït truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Huy Thieäp – laøm moác chính thöùc : chaëng ñöôøng thaät söï trôû laïi vôùi caûm höùng theá söï, caûm höùng ñôøi tö, vôùi caùi toâi tröõ tình vaø phaûn tænh xaõ hoäi, vôùi nhöõng caùch taân ngoân ngöõ, caáu truùc, thi phaùp, qua truyeän ngaén cuûa Nguyeãn Minh Chaâu, Nguyeãn Huy Thieäp, Phaïm Thò Hoaøi, Voõ Thò Haûo, Leâ Minh Khueâ, Phan Thò Vaøng Anh, Nguyeãn Thò Thu Hueä vaø raát nhieàu caây buùt saéc saûo khaùc, qua tieåu thuyeát cuûa Baûo Ninh, Döông Thu Höông, Ma Vaên Khaùng, Leâ Löïu, Xuaân Khaùnh, Ñoaøn Leâ, Nguyeãn Khaéc Tröôøng, Taï Duy Anh, Nguyeãn Quang Laäp... kyù cuûa Toâ Hoaøi, Phuøng Gia Loäc, Phuøng Quaùn, Traàn Duy Quang... thô cuûa Vaên Cao, Ñaëng Ñình Höng, Cheá Lan Vieân (Di caûo), Hoaøng Caàm, Leâ Ñaït, Traàn Daàn, Traàn Vuõ Mai, Xuaân Quyønh, Thanh Thaûo, Nguyeãn Duy, YUØ Nhi, Ñoaøn Thò Lam Luyeán, Nguyeãn Quang Thieàu, Hoaøng Höng, Dö Thò hoaøn, Nguyeãn Quyeán...

Cuõng khoâng phaûi laø tình côø maø tröôùc sau moät vaøi naêm tính töø thôøi ñieåm 1988, vaên hoïc haûi ngoaïi cuõng coù nhöõng chuyeån bieán thaáy roõ. Trong khi moät soá nhaø vaên lôùp tröôùc bôùt noùi ñeán aån öùc chính trò, ñi tìm caûm höùng trong lòch söû hoaëc trong nhöõng chieâm nghieäm thaân theá, traàm maëc veà ñôøi ngöôøi... sau nhieàu "muøa bieån ñoäng", thì ñoâng ñaûo caùc nhaø vaên treû – maø soá löôïng nöõ khaù vöôït troäi - laïi maûi meâ ghi laïi voâ vaøn caûnh ngoä lyù thuù, nöïc cöôøi cuûa cuoäc möu sinh taát baät nôi queâ höông môùi, nhieàu nhaø vaên treû khaùc doàn naêng löïc tìm toøi caùc caùch vieát môùi, caùch ñaët caâu xeáp chöõ taân kyø, caùch aùm duïï baèng bieåu töôïng cho vaên chöông theâm ña nghóa, vaø cuõng coù khoâng ít nhaø vaên, khoâng chuùt thôø ô tröôùc luoàng gioù ñoåi môùi töø trong nöôùc, ñang coá gaéng thoaùt khoûi nhöõng maëc caûm quaù khöù, chuû ñoäng leân tieáng "hôïp löu" ñeå cuøng vôùi doøng vaên hoïc ñoåi môùi ôû trong nöôùc "hôïp chung thaønh moät doøng vaên hoïc Vieät coù trong coù ngoaøi, trong söï caûm thoâng giöõa nhöõng ngöôøi caàm buùt" (43) .

Hoaøng Ngoïc Hieán muoán goïi giai ñoaïn môùi naøy cuûa vaên hoïc Hieän ñaïi Vieät Nam laø giai ñoaïn "haäu hieän thöïc xaõ hoäi chuû nghóa" (44) . Chuùng toâi nghó, coù leõ caùch laøm caàn thieát hôn laø chæ ra ñöôïc yeáu tính cuûa noù : moät giai ñoaïn maø söï saùng taùc vaên chöông ñaõ giaûm thieåu toái ña tính chöùc naêng cuûa vaên hoïc giai ñoaïn tröôùc, ñaõ aáp uû trong ngoøi buùt caùi noäi löïc cuûa tinh thaàn daân chuû, maët khaùc ñaõ töøng böôùc ñaùp öùng nhöõng thoâi thuùc bí aån beân trong cuûa coâng vieäc saùng taïo, nghóa laø khoâng coøn quaù aùp saùt bôûi chính trò.

4 - VI - 2001
Nguyeãn Hueä Chi

2. Baøi treân ñöôïc söûa laïi vaø in trong cuoán Caùc vaán ñeà cuûa khoa hoïc vaên hoïc. Tröông Ñaêng Dung chuû bieân. Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1990. Tr. 372-398.

3. Xem baøi Ñoåi môùi nhaän thöùc lòch söû trong khoa hoïc xaõ hoäi vaø trong nghieân cöùu vaên hoïc. Taïp chí vaên hoïc, soá 6-1990.

4. Xem baøi Vaán ñeà phaân kyø trong lòch söû vaên hoïc daân toäc vaø quy luaät vaän ñoäng cuûaù vaên hoïc daân toäc. Taïp chí vaên hoïc, soá 3-1985, tr. 25-40.

5. Xem baøi Vaán ñeà choïn maáy naêm moác trong vieäc phaân kyø lòch söû vaên hoïc Vieät Nam ñaàu theá kyû XX. Taïp chí vaên hoïc, soá 3-1985, tr. 41-51.

6. Xem baøi Suy nghó veà phong caùch lôùn vaø phaân kyø lòch söû vaên hoïc Vieät Nam. Taïp chí vaên hoïc, soá 3-1985, tr. 52-58.

7. Xem Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc Trung ñaïi Vieät Nam. Nxb. Giaùo duïc, Haø Noäi, 1999.

8. Klanixoi Tiborô. Veà khaùi nieäm thôøi kyø vaên hoïc. Sñd, tr. 399-408.

9. Thanh Laõng. Baûng löôïc ñoà vaên hoïc Vieät Nam, Taäp thöôïng, Nxb. Trình baøy, Saøi Goøn, 1967. Phaàn môû ñaàu, tr. XXXXI-XXXXII.

10. Nhö treân, tr. XXXXII-XXXXIII.

11. Trung Hoa vaên hoïc thoâng söû, 10 quyeån. Tröông Quyùnh, Ñaëng Thieäu Cô, Phaøn Tuaán chuû bieân. Hoa ngheä xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh, 1997. Saùch naøy vieát ñeán taän cuoái theá kyû XX nhöng chuùng toâi chæ choïn 4 quyeån ñaàu, töùc thôøi kyø thöù nhaát (Coå ñaïi) trong baûng phaân kyø cuûa hoï.

12. Xem Trung Quoác vaên hoïc söû, 4 quyeån. Nxb. Cao ñaúng giaùo duïc, Baéc Kinh, 1999. Saùch naøy chæ vieát töø thôøi Thöôïng coå deán naêm 1919. Phaàn "Toång töï" cuûa Vieân Haønh Baùi, Q. I, tr. 12 vaø 18.

13. Lanson. Histoire de la litteùrature française (in laàn ñaàu 1894), remanieùe et compleùteùe pour lapeùriode 1850-1950 par Paul Tuffaut. Nhaø saùch Hachette, Paris, 1951. Trong saùch naøy, Lanson vaø Paul Tuffaut ñaõ chia lòch söû vaên hoïc Phaùp thaønh baûy thôøi kyø :1. Thôøi kyø Trung coå; 2. Thôøi kyø töø sau Trung coå ñeán heát Phuïc höng; 3. Theá kyû XVI; 4. Theá kyû XVII; 5. Theá kyû XVIII; 6. Theá kyû XIX; 7. Thôøi kyø Hieän ñaïi (1919-1950).

14. M. H. Abrams. A Glossary of Literary Terms. Nxb. Harcourt Brace College, Fort Worth, Philadelphia, San Diego, New York, Orlando, Austin, San Antonio, Toronto, Montreal, London, Sydney, Tokyo, tr.210. Caùc daãn lieäu trong cuoán saùch naøy vaø trong cuoán Thöû thaùch cuûa vaán ñeà phaân kyø cuûa Lawrence Besserman (chuù thích 28) ñeàu do oâng Nguyeãn Nam, Tröôøng ñaïi hoïc Harvard, chæ giuùp. Xin ghi nhaän ôû ñaây loøng bieát ôn cuûa chuùng toâi.

15. M. H. Abrams. Sñd, tr. 205. Nguyeân vaên : "suggests that there is an order in American political history more visible and compelling than that indicated by specifically literary or intellectual categories".

16. Nhö treân, tr. 205.

17. Xem baøi Xaùc ñònh caùi daân toäc, caùi coå ñieån laøm cô sôû ñeå phaân kyø vaên hoïc daân toäc (1984). In trong Nho giaùo vaø vaên hoïc Vieät nam Trung caän ñaïi. Nxb. Vaên hoùa thoâng tin, Haø Noäi, 1995, tr. 500-523.

18. Xem muïc "Le monde meùdieùval" trong saùch Encyclopedia Universalis, CD-Rom PC. Nguyeân vaên : "Dans le cadre original, une civilisation s'est eùlaboreùe aø partir d'eùleùments dont la plupart eùtaient classiques, germaniques ou chreùtiens". Sau ñaây laø hai ñoaïn trích noùi veà uy theá cuûa ñaïo Cô ñoác vaø cuûa Toøa thaùnh La-maõ trong suoát thôøi Trung coå :

"Ñeå thöïc hieän söï thoáng nhaát veà tinh thaàn, phaûi gieo raéc tín ngöôõng, ñoùn tröôùc nhöõng söï baát ñoàng, vaø nuoâi soáng noù baèng nhöõng giaùo ñoà cuûa noù. Nhieäm vuï thöù nhaát laø vieäc truyeàn baù Phuùc aâm, saùnh vai cuøng söï baønh tröôùng cuûa phöông Taây. Khi thì nhöõng toâng ñoà noái goùt nhöõng ngöôøi lính, nhöõng vieân chöùc vaø nhöõng nhaø buoân, vaø hoï vinh danh haønh ñoäng cuûa hoï; khi thì hoï khai thoâng con ñöôøng cuûa hoï. Hoï chinh phuïc tröôùc tieân laø phía Baéc xöù Francie, nöôùc Airôlen, nöôùc Anh, nöôùc Ñöùc. Döôùi trieàu Caroâlinhgieâng, hoï buoäc caùc xöù Saxe, Moravie, Carinthie sloveøne quy theo ñaïo. Ñeán theá kyû X, hoï thaâm nhaäp vuøng Scandinavie, caém choát ôû Boheâme, chieán thaéng ngöôøi Hung vaø vôùi tay tôùi Ba-lan. Vôùi phong traøo Drang nach Osten [ phong traøo "Tieán veà phöông Ñoâng" cuûa phong kieán Ñöùc ôû theá kyû XII], hoï mang Phuùc aâm vaøo Phaàaân-lan, vaøo nhöõng vuøng noùi tieáng Slave ôû Pomeùranie vaø Prusse. Nhöng nhöõng vuøng noùi tieáng Slave ôû Serbie, Bun-ga-ri vaø Nga thì thoaùt khoûi baøn tay La-maõ. Giöõa nhöõng naêm 860 vaø 871, hoï tieáp nhaän nhöõng nhaø truyeàn giaùo cuûa xöù Byzance. Khi söï ly giaùo noå ra, hoï ôû laïi trong phaïm vi aûnh höôûng cuûa xöù naøy. Thaày tu noái vaøo chính trò ñeå caét Ñoâng AÂu ra khoûi phöông Taây" (Pour reùaliser l'uniteù spirituelle, il fallait reùpandre une croyance, y preùvenir les dissensions et la faire vivre par ses adeptes. La premieøre taâche, l'eùvangeùlisation, alla de pair avec l'expansion de l' Occident. Tantoât les apoâtres suivirent les soldats, les fonctionnaires et les marchands et couronneørent leur action, tantoât ils leur frayeørent la route. Ils conquirent d'abord la Francie septentrionale, l'Irlande, l'Angleterre, l'Allemagne. Sous les Carolingiens, ils convertirent la Frise, la Saxe, la Moravie, la Carinthie sloveøne. Au Xe sieøcle, ils peùneùtreørent en Scandinavie, s'ancreørent en Boheâme, triompheørent chez les Hongrois et atteignirent la Pologne. Avec le Drang nach Osten, ils porteørent l'Evangile en Finlande, dans les pays baltes et aux Slaves de Pomeùranie et de Prusse. Mais ceux de Serbie, Bulgarie et Russie eùchapeørent aø Rome. Entre 860 et 871, ils avaient accueilli des missionnaires de Byzance. Quand le schisme eùclarta, ils resteørent dans la spheøre d'influence de celle-ci. Le religieux rejoignit le politique pour couper l'Europe orientale de l'Occident).

"Vôùi tham voïng veà söï ñoäc laäp cuûa vò Giaùo tröôûng Constantinople, noù traû lôøi baèng caùch khaúng ñònh khoâng khoan nhöôïng quyeàn löïc vaïn naêng cuûa La-maõ. Ñeå saép ñaët theá giôùi theo keá hoaïch cuûa Chuùa trôøi, noù coâng boá söï öu theá cuûa traät töï tinh thaàn ñoái vôùi traät töï chính trò, vaø vaäy laø öu theá cuûa Giaùo hoaøng ñoái vôùi Hoaøng ñeá. Noù chæ thöïc hieän ñaày ñuû ñieåm thöù hai cuûa chöông trình naøy, chính laø caùi ñieåm maø chuùng ta quan taâm ôû ñaây. Nhö vaäy noù caét La-maõ khoûi caùc thaùnh ñöôøng phöông Ñoâng, nhöng noù cuõng laøm cho La-maõ cuûa phöông Taây trôû thaønh moät cheá ñoä quaân chuû thöïc söï. maø ngöôøi thuû lónh, vò Giaùo chuû, chính laø quoác vöông, trong taát caû söùc maïnh cuûa töø ngöõ, vaø nhöõng Boä tröôûng, Hoàng y, ñeàu ñöôïc tuyeån löïa trong taát caû caùc nöôùc la-tinh theo daïo Cô ñoác, coøn nhöõng vò Toaøn quyeàn, nhöõng Coâng söù toøa thaùnh, thì luoân luoân ñi khaép caùc nöôùc aáy.Traät töï toân giaùo ñaõ taùc ñoäng trong cuøng moät nghóa. Nhöõng tu vieän caáp cao, ngay töø ñaàu thôøi Trung coå, ñaõ chieám moät choã raát lôùn ôû phöông Taây. Cho ñeán theá kyû X, nhöõng tu vieän aáy daõ trôû thaønh ñoäc laäp, khoâng coøn phuï thuoäc laãn nhau. Vôùi doøng Cluny ôû theá kyû X, chuùng thöôøng coù thoùi quen taäp hôïp laïi xung quanh moät quy cheá, vaø xung quanh moät vò thuû lónh ñoäc nhaát hoaëc moät Hoäi ñoàng coâng coäng, moät "toång taäp ñoaøn thaày tu", ñeå giaûi thích vaø laøm cho quy cheá ñöôïc aùp duïng. Soá ñoâng nhöõng traät töï sinh ra theo caùch aáy ñaõ giaønh ñöôïc quyeàn "mieãn tröø" ñoái vôùi uy quyeàn cuûa Giaùm muïc ñòa phaän, ñeå chæ coøn phuï thuoäc vaøo Giaùo hoaøng, vaø chuùng phaân taùn ra trong taát caû caùc nöôùc phöông Taây. Nhö vaäy chuùng taêng cöôøng söï thoáng nhaát xung quanh La-maõ" (Aux preùtentions du patriarche de Constantinople aø l'indeùpendance, il reùpondit par l'affirmation intransigeante du pouvoir universel de Rome. Pour ordonner le monde selon le plan de Dieu, il proclama la supeùrioriteù de l'ordre moral sur l'ordre politique, et donc du pape sur l'empereur. Il ne reùalisa pleinement que le second point de ce programme, celui qui nous inteùresse preùciseùment ici. Il coupa ainsi Rome des EÙglises d'Orient, mais il fit de celle d'Occident une authentique monarchie, dont le chef, le pontif, eùtait, dans toute la force du terme, souverain, dont les ministres, les cardinaux, se recrutaient dans toute la chreùtienteù latine, dont les pleùnipotentiaires, les eùgats, parcouraient constament celle-ci. Les ordres religieux agirent dans le meâme sens. Les abbayes avaient, deøs le deùbut du Moyen AÂge, tenu en Occident une treøs grande place. Jusqu'au Xe sieøcle elles avaient eùteù indeùpendantes les unes des autres. Avec Cluny au Xe sieøcle, elle prirent la coutume de se grouper autour d'une reøgle et, pour interpreùter et faire appliquer celle-ci, d'un chef unique ou d'une assembleùe commune, d'un "chapitre geùneùral". La plupart des ordres neùs de la sorte obtinrent d'eâtre "exempts" de l'autoriteù de l'ordinaire pour ne relever que du pape et ils essaimeørent dans tout l'Occident. Ils renforceørent ainsi l'uniteù disciplinaire autour de Rome).

19. Nxb. Thöông vuï , Baéc Kinh, 1964, tr. 76. Chuyeån daãn theo Traàn Ñình Söû, Sñd, tr. 46.

20. Vaên hoïc Vieät Nam töø caùc theá kyû Trung ñaïi ñeán Caän ñaïi. Nxb. Khoa hoïc, Matxcôva, 1977. Chuyeån daãn theo Traàn Ñình Söû, Sñd, tr. 55.

21. Theo taùc giaû, thôøi ñaïi vaên hoïc Coå ñieån ñöôïc quy ñònh bôûi nhöõng ñaëc ñieåm sau : a. Trong vieäc löïa choïn nhaân vaät, ôû boä phaän vaên hoïc cao caáp, thöôïng löu, nhaân vaät vaø moâi tröôøng sinh hoaït cuûa nhaân vaät thöôøng mang tính chaát ñieån nhaõ, cao quyù, traùi laïi, ôû boä phaän vaên hoïc daân gian thì laïi mang tính chaát taêm toái, ngheøo naøn; b. Buùt phaùp chung cuûa vaên hoïc Coå ñieån laø töôïng tröng, öôùc leä (tröø boä phaän vaên hoïc daân gian coù theå khoâng tuaân thuû trieät ñeå caùc nguyeân taéc saùng taùc naøy), ñöôïc naâng leân thaønh nhöõng maãu möïc lyù töôûng, nhöõng coâng thöùc coá ñònh cho vaên hoïc moïi ñôøi noi theo; c. Phi ngaõ laø ñaëc tính chung cuûa vaên hoïc Coå ñieån, caùi toâi cuûa taùc giaû ít khi ñöôïc boäc loä trong saùng taùc, nhöng trong vaên hoïc daân gian, caùi toâi vaãn coù theå bieåu loä moät caùch deã daõi; d. Quan nieäm caùi ñeïp cuûa vaên hoïc Coå ñieån laø caùi gì hôïp vôùi nghi leã, traät töï trong vuõ truï, vì theá, moïi ngheä thuaät ñeàu phaûi coù tính chaát ñoái xöùng, hoaøn chænh, lôøi vaên cuûa vaên hoïc Coå ñieån thöôøng laø bieàn ngaãu, baûo ñaûm söï caân ñoái, nhòp nhaøng. Sñd, Taäp thöôïng, tr.7-9.

22. Ñaëng Thieäu Cô. "Töï luaän". Sñd, Quyeån I, tr. 2.

23. Ba taäp. Nxb. Xaây döïng, Haø Noäi, 1957.

24. Naêm quyeån. Nxb. Vaên söû ñòa vaø Nxb. Söû hoïc, Haø Noäi, 1957-1960.

25. Nhieàu taäp. Nxb. Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi.

26. Nhieàu taäp, Nxb. Giaùo duïc, Haø Noäi.

27. Thanh Laõng. Vaên hoïc Vieät Nam, Taäp I : "Ñoái khaùng Trung Hoa". Phong traøo vaên hoùa, Saøi Goøn, in laàn thöù hai, 1971. Nhöõng kieán giaûi veà "phöông phaùp theá heä" ñöôïc trtình baøy ôû caùc trang 43-52.

28. Helen Vendler. Periodizing Modern American Poetry (Phaân kyø thi ca Myõ hieän ñaïi), trong saùch The Challenge of Periodization – Old Paradigms and New Perspectives (Thöû thaùch cuûa vaán ñeà phaân kyø - Caùc caáu hình cuõ vaø nhöõng vieãn caûnh môùi). Lawrence Besserman chuû bieân. Nxb. Garland, New York vaø London, 1996, tr. 242-243.

29. Xem Nguyeãn Vaên Trung. Ñaïo Chuùa ôû VieätNam. Nam Sôn xuaát baûn, Montreùal, Quebec, 2000. Thöïc ra ngoaøi bìa ñeà nhö vaäy nhöng beân trong laø taøi lieäu ñaùnh vi tính thuoäc "tuû saùch söû lieäu Vieät Nam" maø taùc giaû cho pheùp caùc thö vieän trong vaø ngoaøi nöôùc ñöôïc sao chuïp ñeå tham khaûo. Baûn chuùng toâi duøng laø cuûa oâng Nguyeãn Baù Chung. Xin ñöôïc caûm ôn ngöôøi soaïn saùch cuõng nhö ngöôøi giöõ saùch.

30. Traàn Ñình Höôïu. Nho giaùo vaø vaên hoïc Vieät nam Trung Caän ñaïi. Sñd, tr. 522.

31. Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc Trung ñaïi Vieät Nam, Sñd, tr. 55.

32. Chuùng toâi döïa vaøo giaû thuyeát cuûa Hoaøng Xuaân Haõn trong Lôøi giôùi thieäu Truyeän Song Tinh, Nb. Vaên hoïc, Haø Noäi, 1987.

33. Theo Thanh Laõng. Baûng löôïc ñoà vaên hoïc Vieät Nam, Quyeån haï, Sñd, tr. 24.

34. Phaïm Theá Nguõ. Vieät Nam vaên hoïc söû giaûn öôùc taân bieân,Taäp III. Quoác hoïc tuøng thö xuaát baûn, Saøi Goøn, 1967, tr. 15.

35. Xem Phaïm Theá Nguõ, Sñd, tr. 96.

36.Trung Hoa vaên hoïc thoâng söû. Sñd, Quyeån X.

37. Maáy vaán ñeà thi phaùp vaên hoïc Trung ñaïi. Sñd, tr. 50.

38. Xem Trung Hoa vaên hoïc thoâng söû, Quyeån IX vaø X. Sñd.

39. Chöõ duøng cuûa oâng Nguyeãn Vaên Linh, Toång bí thö Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam khoùa VI, trong buoåi hoïp maët vôùi moät soá vaên ngheä só naêm 1986, sau ngaøy ban boá Nghò quyeát Ñaïi hoäi VI .

40. Xem Hoaøng Ngoïc Hieán.Veà moät ñaëc ñieåm cuûa vaên hoïc vaø ngheäthuaät ôû ta trong giai ñoaïn vöøa qua. Vaên ngheä,  soá 23, ra ngaøy 9 thaùng Saùu naêm 1979. Vaø Nguyeãn Minh Chaâu.Vieát veà chieán tranh.Vaên ngheä quaân ñoäi, soá 11-1978.

41. Traû lôøi phoûng vaán treân baùo Vaên ngheä. Daãn theo Vöông Trí Nhaøn. Söï duõng caûm raát ñieàm ñaïm. Taïp chí Soâng Höông, soá 12-1989.

42. Nguyeân Minh Chaâu. Haõy ñoïc lôøi ai ñieáu cho moät giai ñoaïn vaên ngheä minh hoïa. Taïp chíVaên ngheä quaân ñoäi,soá 10-1987.

43. Thuïy Khueâ. Hai möôi laêm naêm vaên hoïc haûi ngoaïi - 1975-2000. Ñaëc san Xöù Quaûng xuaân Canh thìn naêm 2000. Hoäi aùi höõu Quaûng Nam-Ñaø Naüng taïi Massachusetts thöïc hieän. Tr. 229.

44. Trong baøi Thôøi kyø vaên hoïc vöøa qua vaø höôùng phaùt trieån cuûa vaên hoïc. Vaên hoïc-hoïc vaên. Tröôøng Cao ñaúng sö phaïm thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Tröôøng vieát vaên Nguyeãn Du xuaát baûn, 1991. Tr.139.