Chim Vieät Caønh Nam             [ Trôû Veà  ]          [ Trang chuû ]

---

ÔÛ chöông tröôùc, chuùng ta bieát chöõ quoác ngöõ hình thaønh khôûi ñi töø caùc nhaø truyeàn giaùo Ñaøng Trong cuõng nhö Ñaøng Ngoaøi, roài laàn löôït chöõ quoác ngöõ ñöôïc phoå bieát trong giôùi Thieân chuùa giaùo, chöõ quoác ngöõ thôøi aáy laø phöông tieän truyeàn giaùo. Cho ñeán khi Phaùp ñaët chaân leân mieàn Nam, thì chöõ quoác ngöõ ñöôïc duøng laøm phöông tieän ñoâ hoä daân Vieät Nam ta.

Töø ñoù chöõ quoác ngöõ coù cô hoäi tieán trieån maïnh meû, ñöôïc phoå bieán, truyeàn baù ñeán quaûng ñaïi quaàn chuùng. Caùc nhaø vaên tieàn boái nhö Tröông Vónh Kyù, Huình Tònh Cuûa, Tröông Minh Kyù ñaõ dòch caùc taùc phaåm Nho giaùo, soaïn töï vò, in caùc taùc phaåm vaên chöông Vieät Nam, truyeän ñôøi xöa, nhaèm muïc ñích truyeàn baù tö töôûng Khoång Maïnh, phoå bieán vaên chöông Vieät Nam vaø chöõ quoác ngöõ.

Tröôùc heát laø Baùo Chí, khôûi ñaàu laø tôø Gia Ñònh Baùo ra ngaøy 15-4-1865, keá ñoù laø Phan Yeân Baùo ra naêm 1868, Noâng Coå Mín Ñaøm 1901... Sau ñoù ñeán thôøi kyø thô nhö Luïc Vaân Tieân cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu do Tröông Vónh Kyù phieân aâm ra quoác ngöõ naêm 1880, sau ñoù laø dòch truyeän Taøu vaøo khoaûng naêm 1904, coøn quyeån tieåu thuyeát ñöôïc vieát ñaàu tieân in naêm 1887, laø quyeån Thaày Lazaro Phieàn cuûa Nguyeãn Troïng Quaûn, roài quyeån Hoaøng Toá Oanh Haøm Oan cuûa Traàn Chaùnh Chieáu ra ñôøi naêm 1910, noù môùi nhen nhuùm gaây thaønh phong traøo vieát tieåu thuyeát sau naày. Caùc giai ñoaïn aáy ñaõ taïo thaønh traøo löu vaên hoïc quoác ngöõ, noù coù saéc thaùi vaø truyeàn thoáng ñaëc bieät mang caù tính cuûa ngöôøi mieàn Nam.

Chuùng ta ñi saâu vaøo chi tieát ôû phaàn sau, töôûng cuõng caàn nhaéc laïi chöõ quoác ngöõ ôû mieàn Baéc ñöôïc chính thöùc söû duïng töø naêm 1913, sau khi mieàn Nam ñaõ chính thöùc söû duïng chöõ quoác ngöõ treân 20 naêm vaø ñaõ gaàn nöûa theá kyû truyeàn baù chöõ quoác ngöõ.

A. Gia Ñònh Baùo

Laø tôø baùo do nhaø caàm quyeàn Phaùp chuû tröông. Soá 1 ra ngaøy 15-4-1865, do Ernset Potteaux laøm Chaùnh Toång Taøi. Chöùc vuï naày coù leõ bao goàm Chuû Nhieäm, Chuû Buùt vaø luoân caû Quaûn Lyù (1).

Töø naêm 1869-1872, Tröông Vónh Kyù ñöôïc cöû laøm Chaùnh Toång Taøi.

Töø naêm 1872, do J. Bonet laøm Chaùnh Toång Taøi, coù leõ tôø baùo ñình baûn vaøo naêm 1909 (2)

Tôø baùo naày tröôùc tieân moãi thaùng phaùt haønh moät soá ra vaøo ngaøy 15 moãi thaùng, khoaûng naêm 1870 thì cöù moãi thaùng ra 3 soá, veà sau cöù moãi tuaàn ra 1 soá.

Moãi soá baùo coù 4 trang. Veà noäi dung, tröôùc tieân chæ coù hai phaàn: Phaàn coâng vuï vaø phaàn taïp vuï.

- Phaàn coâng vuï: Duï, nghò ñònh, chæ thò, thoâng tö, bieân baûn Hoäi Ñoàng Quaûn Haït (3)...

- Phaàn Taïp vuï: Lôøi rao, tin töùc, traû lôøi cho caùc ñöông ñôn, aùn Hoäi Ñoàng xeùt laïi ...

Ñôn cöû nghò ñònh ngaøy 16-9-1869 cuûa Thoáng Soaùi Nam Kyø G. Ohier, ñaêng treân Gia Ñònh Baùo (4) :

"...Keå töø ngaøy hoâm nay, vieäc bieân-taäp tôø baùo An-nam Gia Ñònh Baùo ñöôïc giao cho oâng Peùtrus Tröông-Vónh-Kyù vôùi tö caùch Chaùnh-toång-taøi tôø baùo naày, oâng seõ laõnh moät boång-caáp haøng naêm 3.000 phaät-laêng (5).

Tôø baùo tieáp-tuïc ra haøng tuaàn. Noù chia laøm hai phaàn, phaàn coâng-vuï goàm caùc vaên-thö, quyeát-ñònh cuûa quan Thoáng Soaùi vaø cuûa nhaø caàm quyeàn, nguyeân vaên baèng tieáng Phaùp do Nha Noäi-trò cung caáp vaø oâng Tröông Vónh Kyù dòch ra chöõ An-nam; phaàn taïp-vuï goàm caùc baøi coù ích cho söï hoïc vaø vui thích vôùi caùc baøi söû-hoïc, luaân-lyù, thôøi-söï ñeå coù theå ñoïc trong caùc tröôøng baûn xöù vaø laøm cho daân chuùng An-nam chuù yù."

Sau ñaây laø phaàn coâng vuï, ñaêng ôû soá 3 naêm thöù 10, phaùt haønh ngaøy 1-2-1874, ñaêng nghò ñònh thaêng traät cuûa hai coâng chöùc nhö sau :

Tröôøng Haäu-boå Saøigoøn

Traàn Nguyeân Hanh laøm thoâng ngoân haïng 3, leân haïng nhì, ñoàng nieân aên 1.400 quan tieàn.

Tröôøng Khaûi Töôøng

Tröông Minh Kyù, nguyeân laøm thaày daïy giuùp haïng ba, leân haïng nhì, ñoàng nieân aên 1.400 quan tieàn.

Veà phaàn taïp vuï, moät baøi thuoäc vaøo loaïi phieám luaän ngaøy nay, ñaêng trong soá 5, naêm thöù 6, phaùt haønh ngaøy 16-2-1870:

Ngöôøi beân Taøu thöôøng goïi laø ngöôøi Trung-Quoác nghóa laø nöôùc ôû giöõa vì thuôû xöa beân aáy coù 18 nöôùc chö haàu; choã Kinh thaønh Hoaøng-ñeá ôû laïi voâ ôû giöõa caùc nöôùc chö haàu neân goïi laø Trung Quoác.Ngöôøi beân Taøu thöôøng keâu mình laø Ñöôøng-nhôn hay Thanh-nhôn, nghóa laø ngöôøi nhaø Ñöôøng nhaø Thanh.An-nam ta keâu laø Taøu, ngöôøi beân Taøu, laø vì khaùch thöôøng ñi taøu qua ñaây, laïi duøng taøu chôû ñoà haøng hoùa qua ñaây buoân baùn; neân keâu laø Taøu, haøng Taøu, ñoà Taøu v.v...

Ngöôøi Baéc thì keâu laø Ngoâ, nghóa laø nöôùc Ngoâ, coù keû laïi caéc nghóa raèng vì bôûi noù hay xöng mình laø Ngoâ nghóa laø toâi.

Keâu Caùc-chuù laø bôûi ngöôøi Minh-höông maø ra; meï An-nam cha Khaùch neân nhìn ngöôøi Taøu laø anh em, baèng khoâng thì cuõng laø ngöôøi ñoàng chaâu vôùi cha mình, neân môùi keâu laø Caùc-chuù nghóa laø anh em vôùi cha mình. Sau laàn laàn ngöôøi ta baét chöôùc maø keâu baäy theo laøm vaäy.

Coøn keâu laø Cheäc laø taïi tieáng Trieàu Chaâu keâu taâng Cheäc nghóa laø chuù. Ngöôøi beân Taøu hay giöõ pheùp, cuõng nhö An-nam ta, thaáy ngöôøi ta tuoåi ñaùng caäu, coâ, chuù, baùc thì keâu taâng laø chuù laø caäu vaân vaân. Ngöôøi An-nam ta nghe vaäy vòn theo maø keâu caùc aûnh laø Cheäc ...

Coøn tin töùc, nhö maãu tin sau ñaây, ñaêng vaøo Gia Ñònh Baùo soá 8 naêm thöù 6, phaùt haønh ngaøy 8-3-1870:

... Coù moät ngöôøi teân laø Thieän, nhaø ôû gaàn chôï Hoác-moân. Toái 12 thaùng gieâng naày ngöôøi aáy xuoáng ghe maø nguû, coøn vôï con thì ñeå nguû ôû nhaø. Vöøa ñaëng moät hoài keá löûa phaùt leân, thím Thieän chaïy ra la, laøng xoùm chaïy ñeán, khuaân ñoà giuøm ñaëng phaân nöûa, roài nhaø chaùy truïm ñi, chuù Thieän coù taät ñieác, vôï keâu, la laøng troác troân loài ñít, laøng xoùm khuaân ñoà tôû môû, löûa chaùy ñuøng ñuøng, maø cho loït vaøo tai va thì nhaø cöûa, taøi vaät ñaõ ra tro roài...

Chaùnh Toång Taøi Tröông Vónh Kyù muoán coù nhöõng tin töùc môùi laï, cuøng khuyeán khích nhöõng thoâng tín vieân töï nguyeän, ñeå goùp cho Gia Ñònh Baùo ñöôïc doài daøo tin töùc khaép Nam kyø luïc tænh, oâng ñaõ coù lôøi rao sau ñaây, ñaêng trong soá 11 naêm thöù 6, phaùt haønh ngaøy 8-4-1870

Lôøi cuøng caùc thaày thoâng-ngoân, kyù-luïc, giaùo taäp vaân vaân ñaëng hay:

Nay vieäc laøm Gia Ñònh Baùo taïi Saøigoøn, ôû moät choã, neân khoâng coù leõ maø bieát caùc vieäc môùi laï caùc nôi trong 6 tænh maø laøm cho thieân haï coi; neân xin caùc thaày cöù moãi tuaàn hay nöûa thaùng phaûi vieát nhöõng chuyeän mình bieát taïi choã, taïi xöù mình ôû, nhö:

AÊn cöôùp, aên troäm.
Beänh-hoaïn, tai-naïn.
Söï ruûi-ro, huøm tha, saáu baét.
Chaùy chôï, chaùy nhaø; muøa maøng theå naøo.
Taïi sôû ngheà naøo thaïnh hôn vaân vaân

Noùi taét moät lôøi laø nhöõng chuyeän môùi laï, ñem voâ nhöït-trình cho ngöôøi ta bieát, vieát roài thì phaûi ñeà maø göûi veà cho Gia Ñònh Baùo Chaùnh toång-taøi ôû Chôï-quaùn.

Trong tôø baùo, nhö ñaõ noùi coù phaàn coâng vuï vaø taïp vuï, coù nhöõng baøi khoâng ghi roõ xuaát xöù. Tröông Vónh Kyù giaûi thích phaàn naày:

Nhöõng keû coi nhöït-trình phaûi coù yù cuõng hieåu ñieàu naày laø:

Thöôøng nhöõng chuyeän Taïp-vuï caùc nôi trong ñaát Nam-kyø göûi veà cho keû coi Gia-Ñònh Baùo, thì coù keû coi laïi, coù traéc thì söûa laïi cho xuoâi cho deã nghe vì caùc thaày göûi cho nhöït-trình thì cuõng öng chòu laøm vaäy; laïi cuõng ñeå teân caùc thaày aáy kyù laáy vì laø cuûa caùc thaày aáy vieát vaø göûi. Coøn nhö phaàn coâng-vuï, caùc baøi nghò-luaän quan lôùn Nguyeân-Soaùi cuøng nhöõng khuùc chaúng coù teân ai ñöùng laø keû coi nhöït-trình laøm. Maø nhöõng khoaûn thaåm xeùt aùn caùc quan tham-bieän hay laø traû lôøi cho keû quì ñôn, vieäc noï vieäc kia thì cuûa Hoäi-ñoàng quan Thoáng-soaùi Nam-kyø luaät-vuï laøm ra saün roài maø göûi ñem voâ Gia-Ñònh Baùo, coù teân ngöôøi ñöùng kyù voâ ñoù, thì heå göûi theá naøo thì in ra theá aáy maø thoâi. Cho neân khi coù ñieàu gì khoâng ñöôïc cho roõ maáy thì xin keû coi nhöït-trình chôù traùch-cöù keû coi vieäc aáy ...

Cuõng coù phaàn vaên chöông nhö baøi sau ñaây, ñaêng trong soá 39 naêm thöù 19, ngaøy 13-10-1883:

Noài Ñaát Vôùi Noài Ñoàng

Noài ñoàng tính vieäc ñi ñaøng,
Ruû ren noài ñaát cuøng trang ñang thì.
Kieáu raèng: Chaúng tieän noåi ñi,
ÔÛ an xoù beáp, khoâng ly goùc loø.
Vì e saåy böôùc ruûi ro,
Raùch laønh chòu vaäy, ñoùi no vui vaày.
Raèng da ñaáy cöùng hôn ñaây,
Phaän kia deã tính, thaân naày khoù toan.
Ñaùp raèng: ruûi gaëp doïc ñaøng,
"" Vaät chi cöùng caùt caûng ngang khoâng vì.
Ñeå ta qua böûa lo chi,
Beân thì vaät aáy beân thì nhaø ngöôi.
Tai nghe noùi ngoït tin lôøi,
Chìu loøng baïn höõu beøn dôøi chaân ñi.
Böôùc khua loäp coäp dò kyø !
Xa nhau e sôï, gaàn thì ñuïng nhau.
Hai noài ñi chaúng ñaëng mau,
Chöa ñaày traêm böôùc ñuïng nhau raõ rôøi.
Hôûi oâi Noài ñaát roài ñôøi,
Khoân lôøi naên næ, khoân lôøi thôû than.
Nôi ngheøo khoå, choã giaøu sang,
ÔÛ ñôøi giao keát keû ngang vai mình.

Dieãn quoác aâm Tröông Minh Kyù

B. Phan Yeân Baùo

Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñeàu cho raèng Phan Yeân Baùo ñöôïc xuaát baûn naêm 1868, do oâng Dieäp Vaên Cöông (6) chuû tröông bieân taäp, veà noäi dung nhö Gia Ñònh Baùo luùc ñaàu, tôø baùo naày veà sau bò ñoùng cöûa, vì coù nhöõng baøi baùo coù taùnh caùch chaùnh trò, do vaäy maø tôø Phan Yeân Baùo ngaøy nay khoâng coøn, cuõng khoâng roõ noù laø nguyeät san hay tuaàn san.

Coù ngöôøi cho raèng Phan Yeân hay Phieân An Traán laø teân cuõ cuûa ñaát Gia Ñònh vaø Phan Yeân Baùo laø tôø baùo vieát baèng chöõ Haùn do Nguyeãn Tröôøng Toä laøm chuû nhieäm.

Qua tieåu söû cuûa Dieäp Vaên Cöông, tôø Phan Yeân Baùo cuûa oâng khoâng theå coù vaøo nhöõng naêm ñaàu Phaùp môùi ñoâ hoä mieàn Nam, ít ra baùo cuûa oâng cuõng chæ coù töø 1880 hay treã hôn, coøn Phan Yeân Baùo cuûa Nguyeãn Tröôøng Toä neáu coù, chaéc khoâng xuaát baûn ôû mieàn Nam, vì noù laø tôø baùo chöõ Haùn.

C. Nhöït Trình Nam Kyø

Laø tuaàn baùo, xuaát baûn soá ñaàu vaøo naêm 1883

D. Thoâng Loaïi Khoùa Trình

Noù gioáng nhö Gia Ñònh Baùo ôû choã coù haøng chöõ Haùn Thoâng Loaïi Khoùa Trình ôû treân, beân döôùi laø haøng chöõ Miscellaneùes, soá 1 vaø 2 khoâng ghi thaùng phaùt haønh, soá 3 coù ghi Juillet 1888, nhö vaäy soá 1 coù theå ra vaøo thaùng 5 (Mai) naêm 1888. Soá cuoái cuøng laø soá 18 ra thaùng 10-1888. Khoå 16cm x 24cm, töø soá 1 ñeán soá 3 moãi soá coù 12 trang, töø soá 4 trôû ñi, moãi soá coù 16 trang.
Töø soá ñaàu cho ñeán soá 5, caùc baøi ñeàu khoâng coù ghi teân taùc giaû, nhöng theo baøi Baûo (7), nhöõng baøi aáy ñeàu cuûa Tröông Vónh Kyù vieát, keå töø soá 6 môùi coù theâm caùc baøi vaên vaàn, goïi laø dieãn Noâm cuûa Tröông Minh Kyù laøm ñeå giaûi nghóa caùc caâu chöõ Nho, coù leõ ñeå cho ngöôøi ta deã hoïc thuoäc loøng, sau ñoù môùi coù baøi cuûa nhöõng ngöôøi khaùc.

Veà noäi dung goàm coù :

Daïy chöõ Nhu (chöõ Haùn)
Daïy chöõ Phaùp (thôøi baáy giôø goïi laø Phang sa hay Lang sa)
Giaûng nghóa veà luaân lyù
Khaûo cöùu veà thi ca, phong tuïc.
Nhôn vaät (danh nhaân)
Sau ñaây laø caùc baøi trích daãn:

a ) Caâu Chöõ Nhu(8) ( x x x x x x x x x x x x x x ) (9)
Thaäp phaàn tinh tinh söû nguõ phaàn, löu thuû nguõ phaàn giöõ nhi toân
(x x x x x x x x x x x x x)
Thaäp phaàn tinh tinh ñoâ söû taän, haäu ñaïi nhi toân baát nhö nhaân

Nghóa ñen:

Möôøi phaàn raønh raønh duøng laáy naêm phaàn, Ñeå laïi laáy naêm phaàn cho con chaùu;
Möôøi phaàn raønh raønh ñeàu mình duøng heát, Ñôøi sau con chaùu chaúng nhö ngöôøi ta.

Nghóa laø:

Nhö mình coù ñaëng giaøu sang roõ-raøng caû möôøi phaàn thì haõy höôûng laáy naêm phaàn maø thoâi, ñeå daønh laïi naêm phaàn sau con chaùu höôûng vôùi: vì neáu nhö mình ñöôïc möôøi phaàn mình höôûng heát ñi caû möôøi, thì ñôøi sau con chaùu mình coøn gì maø höôûng, teù ra sa suùt chaúng baèng ngöôøi ta.

Tröông-Minh-Kyù dieãn ra ca Noâm raèng:

Möôøi phaàn rôõ rôõ laáy naêm xaøi, Ñeå laïi naêm phaàn treû gaùi trai,
Rôõ rôõ möôøi phaàn ñeàu duøng heát, Ñôøi sau con chaùu daùm bì ai.

b ) Moät hai caâu tieáng Phangsa(10)

( Monsieur,(Bongdur moxô) = chaøo oâng
Bonjour (Madame,( ----""------ madaêm) = chaøo baø
(Mademoiselle,(--""--madômoaxel) = chaøo coâ
Comment cela va-t-il? (Coømaêng xa va ti) = maïnh-khoûe theá naøo ?
Cela va bien (xa va bieâng) = maïnh khoûe.
Ouø allez-vous ? (u aleâ vuù) = anh ñi ñaâu ?
Je vais me promener (dôø ve mô promôneâ) = toâi di daïo

c) Tam Cang Laø Nhöõng Cang Naøo ?(11)

laø (x) (x) quaân thaàn = vua toâi (=vua vôùi toâi)
"" (x) (x) phuï töû = cha con (= cha vôùi con)
"" (x) (x) phu phuï = vôï choàng (= vôï vôùi choàng)

(x) (x) (x) (x) quaân vi thaàn cang (vua laø gieàng toâi)
(x) (x) (x) (x) phuï vi töû cang (cha laø gieàng con)
(x) (x) (x) (x) phu vi theâ cang (choàng laø gieàng vôï)
Chæ vua vôùi toâi ôû cuøng nhau phaûi cho coù ñaïo, cha vôùi con ôû cuøng nhau phaûi cho coù tình, choàng vôùi vôï ôû cuøng nhau phaûi cho coù nghóa laø thuaän hoøa vôùi nhau.

AÁy laø ba gieàng caû.

Gieàng laø moái daây bìa gieàng löôùi, coù noù môùi thaønh taám löôùi, môùi chaéc cho löôùi.

Veà Tam Cang(12)

ÔÛ döôùi ñôøi, ngöôøi ta khoâng pheùp sinh ra maø ôû moät mình cho ñaëng. Coù cha coù meï, coù anh em chò em, baø con coâ baùc, coù baèng-höõu, thaân-quyeán. Coù vôï coù choàng sanh con ñeû chaùu ra noái doøng; thaønh neân gia-thaát; nhieàu ra, ôû lan ra coù xoùm coù laøng, coù huyeän, coù phuû, coù tænh, coù xöù, coù nöôùc, coù ra nhö vaäy thì phaûi coù toân-ti, ñaúng-caáp, neân phaûi coù vua coù chuùa, coù quan coù quyeàn maø cai-trò, gìn-giöõ ñuøm-boïc laáy nhau cho yeân nhaø vöõng nöôùc.

Vì vaäy phaûi coù ñaïo tam-cang raøng-ròt vaán-vít nhau; maø giöõ pheùp ôû vôùi nhau cho treân thuaän döôùi hoøa, thì môùi baûo hoä nhau ñöôïc. Lôùn theo phaän lôùn, nhoû theo phaän nhoû caùc y kyø phaän thì baèng-an.

Vua cuõng coù pheùp buoäc phaûi ôû vôùi toâi daân laøm sao; con daân cuõng coù luaät buoäc phaûi ôû vôùi vua quan theå naøo cho phaûi ñaïo. Cha meï coù phaän phaûi giöõ vôùi con-caùi caùch naøo; con-caùi coù pheùp daïy phaûi ôû laøm sao vôùi cha meï cho troïn nieàm; coøn choàng vôùi vôï cuõng coù ngaõi phaûi giöõ vôùi nhau cho troïn nhaân troïn ngaõi nöõa.

AÁy laø ba moái caû, laø chaùnh gieàng laøm neân taám löôùi chaéc chaén vöõng beàn.

d) Haùt Nhaø Troø(13)

Haùt nhaø troø laø tuïc ngoaøi Baéc voâ tôùi Ngheä-An, Haø-Tænh chí soâng Gianh.

Taïi kinh thaønh Hueá cuõng coù maø laø ñaøo ngoaøi Baéc röôùc voâ duøng taïi trieàu.

Ngoaøi Baéc heå khi coù ñaùm-tieäc, hoäi-höõu, hoân-teá, kì-yeân, chaïp-mieãu, thì thöôøng coù haùt nhaø troø. Tuøy theo yù chuû muoán, coù khi keâu moät ñaøo moät keùp, coù khi hai, coù khi naêm baûy hay laø nhieàu hôn maëc yù mình. Traûi chieáu döôùi ñaát, ñaøo ra ngoài haùt ñoù, keùp caàm ñôøn ñaùy gaûy ngoài laïi moät beân.

Thöôøng ñaøo laø con-gaùi coù xuaân-saéc, chuyeân taäp ngheà xöôùng-ca, ngaâm-nga, muùa haùt,baét-boä v.v. tuïc keâu laø coâ-ñaøo (ñaøu B). Tay caàm quaït tay caàm sanh nhòp, mieäng haùt nhieàu cung baäc gioïng thaáp cao ngaân-nga hay vaø eâm tai laém.

Haùt thì haùt nhöõng laø Ca-truø, hoaëc giaäm Tuùy-kieàu, caâu haùt rôøi, Taàn cung-oaùn, Chinh-phuï-ngaâm, thô phuù hoaëc keå truyeän. Coù ngöôøi ñaùnh troáng nhoû caàm chaàu hoaëc laø chuû ñaùm, hoaëc laø ngöôøi chuû nhöôøng môøi. Haùt cuõng coù khi ñöùng khi ngoài, khi muùa tay, baét boä. Laïi coù khi baét ñaøo quình töông (14) röôïu cho khaùch, laø baét tay böng cheùn röôïu, chôn böôùc khoan- thai, mieäng haùt caâu chi cho hay ñeïp tình öa yù khuyeân môøi khaùch uoáng, ñem laïi daâng ñöa voâ tôùi mieäng.

Cung gioïng nhaø-troø thöôøng laø nhöõng cung gioïng naày

Maãu döïng
Thieät nhaïc
Ngaâm voïng
Tì baø
Taéc phaûn
Haùt hoùi
Göûi thö
Huình
Haõm
Cung baéc
Cöûa quyeàn
Non mai
Nöôøng haïnh
Chöõ khi
Thô
Thoûng

e) Ca kieâng gioáng ñoäc(15)

Röôïu ñeå bình ñoàng aám thieát laâu,
Gan boø moät laù, vôùi gan traân.
Giaûi (ba-ba) ba chôn, caù laân khoâng vaûy,
Deâ moät söøng, toâm chaúng coù raâu.
Choù boán ñeà, löông vaøng caát coå,
Gaø naêm saéc, ngöïa traéng ñen ñaàu.
Cua sinh moät maét, leäch sao ñieåm.
Vaät aáy ñöøng duøng keûo leä aâu.

g) Ba baäc boä haønh ôû nhaø quaùn (16)

Nhöùt quaân töû, aên möùt göøng, uoáng nöôùc cheø taøu, ngoài chieáu boâng, naèm nhaø trong, ñaùnh côø tieân.
Nhì quaân töû, aên thòt traâu, uoáng nöôùc cheø hueá, ngoài chieáu keá, naèm nhaø giöõa, ñaùnh côø töôùng
Tam quaân töû, aên côm nguoäi, uoáng nöôùc laïnh, ngoài chieáu manh, naèm nhaø ngoaøi, ñaùnh côø choù.

h) Lyù-Thöôøng-Kieät (x) (x) (x) (17)

Lyù-thöôøng-Kieät ngöôøi tænh Haø-Noäi, huyeän Vónh-Thuaän laøm quan töôùng nhaø Lyù. Thuôû aáy beàn Taøu nhaø Toáng nghe lôøi Vöông-an-Thaïch maø khinh dò Annam, vua Lyù-nhôn-Toâng môùi sai Lyù-thöôøng-Kieät, vôùi Toâng ñaûng ñem 10 vaïn binh qua ñaùnh Toáng, laáy ñaát Chaâu Khaâm, chaâu Lieâm gieát Thöông-thuû-Tieát, laáy chaâu Öng, gieát chaâu Nham vaø hôn 10 vaïn con ngöôøi ta.

Sau Toáng sai binh töôùng qua ñaùnh Annam, khi ñoùng binh taïi bôø soâng Nhö-nguyeät, thì Lyù-thöôøng-Kieät bieát buïng daân hay tin töôûng thaàn thaùnh, thaáy Quaùch-quì vôùi Trieäu-tieát ñem binh Taøu hôn 87 vaïn qua, nao sôï ngaõ loøng, thì duïng möu maø laøm cho vöõng loøng quaân. Vaäy môùi cho ngöôøi ra sau baøn-thôø mieãu oâng Töông-töôùng giaû thaàn öùng phaùn, ngaâm nhö lôøi saám boán caâu nhö sau ñaây.

Nam quoác sôn-haø nam ñeá cö,
Tieät nhieân phaân-ñònh taïi thieân thö.
Nhö haø nghòch loã lai xaâm phaïm,
Nhöõ ñaúng haønh khan thuû baïi hö.

Binh lính nghe lieàn vöõng buïng, beøn ñaùnh quaân nhaø Toáng phaûi thua. OÂng Lyù-thöôøng-Kieät laø ngöôøi nhieàu möu-löôïc, coù taøi töôùng-soaùi, laøm toâi 3 ñôøi vua, ñaùnh Toáng thua, deïp an Chieâm-thaønh, huaân-nghieäp coâng-traän lôùn laém. Ñöôïc taëng laø Vieät quoác coâng.

Ñôøi nhaø Nguyeãn, Minh Maïng naêm thöù 4 cho teá theo trong mieãu Lòch-ñaïi ñeá vöông.

Toùm laïi, Thoâng Loaïi Khoùa Trình ñöôïc coi nhö nguyeät san vaên hoïc, noäi dung goàm coù nhöõng baøi sao luïc, moät soá baøi khaûo cöùu vaø saùng taùc; phaàn lôùn duøng vaên vaàn vaø khoâng coù hình aûnh trang trí.

E. Noâng Coå Mín Ñaøm

Laø tuaàn baùo phaùt haønh vaøo ngaøy thöù Naêm, coù 8 trang, khoå 27cm x 20cm do Canavaggio saùng laäp. Soá 1 ra ngaøy 1-8-1901, nhöõng ngöôøi coäng taùc vôùi Canavaggio laøm chuû buùt tôø baùo naày laàn löôït goàm coù: Duõ Thuùc Löông Khaéc Ninh, Gilbert Traàn Chaùnh Chieáu, Taân Chaâu Nguyeãn Chaùnh Saét, Nguyeãn Vieân Kieàu, Nguyeãn Ñoàng Truï, Leâ Vaên Trung, ngoaøi soá nhöõng ngöôøi chuû buùt vöøa keå, coøn coù söï coäng taùc cuûa caùc nhaø vaên danh tieáng nhö Nguyeãn An Khöông, Thöôïng Taân Thò Phan Quoác Quang, Leâ Quang Chieåu, Giaùo Soûi, Ñoã Thanh Phong.

Noäi dung baùo goàm coù luaän thuyeát, tin töùc, lôøi rao, dòch chuyeän Taøu, dieãn Noâm caùc baûn coå vaên, thi ca, nhaøn ñaøm vaø quaûng caùo.

Sau ñaây laø moät soá baøi trích daãn:

Baõo luït phía Taây-Nam(18)

Trong moät naêm hai laàn baõo, taïi xöù nhoû nhö Nam Kyø, thöông haïi thay cho daân khoå, 16 thaùng ba baõo nôi Ñoâng Nam (19) daân Taây-Nam bình tònh, ñeán ñeâm 26 thaùng chín baõo nôi Taây Nam töø 8 giôø toái tôùi 4 giôø saùng môùi ngôi. Töø Soùc Traêng, Ñaïi Ngaõi, Baïc Lieâu, Caàn Thô, Long Xuyeân, Raïch Giaù, Chaâu Ñoác vaø Haø Tieân, caây ngaõ nhaø xieâu, ghe chìm ngöôøi cheát, hao cuûa daân vaät, nghó raát thaûm thöông. Chaúng phaûi baõo maø thoâi, laïi nöôùc luït traøn bôø, luùa caøy maï gieo ñeàu troác reã. Nghó coi saùu thaùng chia nhau chòu khoå, ngöôøi maéc tröôùc keû bò sau, luùa thoùc muøa maøng mang haïi. Thöông laø thöông daân heøn gaëp khoå, keû khoù chòu tai; nhoïc hình-haøi laøm moïi cho ngöôøi, ñoùi loøng, daï khoâng an con vôï. Thöông oâi Ñaõ bieát raèng: Trôøi coøn coù khi möa khi naéng, ngöôøi sao khoâng luùc thaïnh luùc suy. Nhöng vaäy maø ngoaøi ba möôi naêm daân luoáng thaûnh-thôi, quen thôøi-tieát phong ñieàu voõ-thuaän. Xaõy moät phuùt trôøi sanh tai bieán, ngöôøi khoâng deø phaûi chòu ngheøo naøn. Daãu tieân-tri cuõng khoù thôû-than, vì daân-vaät thöôøng khoâng tin lôøi phaûi. Neáu luaän chuyeän thaønh tieân thaønh phaät cuøng ñòa-phuû thieân-ñaøng, thì nhieàu nôi tham nôi söôùng traùnh choã go; baèng maø luaän traùi phaûi vieäc ñôøi, lo vieäc tôùi lui, thaïnh laém phaûi lo suy, söôùng laâu thì sôï cöïc; nhöõng ñieàu aáy ngöôøi cho raèng luaän vaáy, aên côm nhaø ñeå lo chuyeän bao ñoàng. OÂi thoâi ! Heå trôøi khieán tai-naøn ngöôøi chòu, xoùt tình thöông neân toû moät ñoâi lôøi. Gia Caùt xöa chöa boû leàu tranh, ñaõ roõ tröôùc tam-phaân ñaûnh tuùc; bôûi Chieáu-lieät ñoác-thaønh kænh-só, neân ngöôøi ñaønh taän-tuïy cuùc-cung. Vì moät ngöôøi, chòu nhoïc moät mình; laøm heát söùc, chôù cô trôøi naøo daùm caõi. Thöông traêm hoï neân phaân traùi-phaûi, heát söùc mình cho troïn phaän laøm ngöôøi, haù caàu ai raèng phaûi raèng chaêng, ñieàu phaûi chaúng töï nhieân ngöôøi xeùt laáy.

Thöông oâi !

Bò bò tai tai trôøi trôøi khieán khieán haïi haïi ngöôøi ngöôøi ñôøi ñôøi heát heát töôûng töôûng chôi chôi thì thì phaûi phaûi sôï sôï.

Xin chö vaên höõu ñoïc baøi töù tuyeät naày, roài göûi ñeán cho boån quaùn, nhö truùng thì xin phuïng laïi moät thaùng nhöït-trình xem chôi.

Chuû buùt

Ñoïc ñoaïn vaên vöøa trích, chuùng ta thaáy chuû buùt cuõng nhö nhöõng ngöôøi vieát khaùc, coøn chòu aûnh höôûng cuûa coå vaên raát nhieàu, nhaát laø caùch haønh vaên bieàn ngaãu. Hai baøi trích keá tieáp sau ñaây, khoâng duïng loái bieàn ngaãu, hoï vieát y nhö caâu noùi, ñoù laø neùt ñaëc tröng cuûa vaên chöông mieàn Nam.

Tröôøng Tabert(20)

Moãi naêm heå sau ít ngaøy aên leã sanh-nhaät, thì tröôøng hoïc Taberd phaùt phaàn thöôûng hoïc troø roài ñaëng baõi tröôøng. Khi phaùt phaàn thöôûng môøi cha meï hoïc troø ñeán xem haùt cho vui. Tröôøng daïy hoïc Taberd, thieät laäp nhieàu cach vui cho ngöôøi coù con hoïc vaøo tröôøng aáy vaø duïc loøng treû nhoû vui vaø sieâng hoïc, hoïc ñaïo ñöùc, hoïc leã nghi, hoïc vaên chöông, hoïc veõ laïi theâm hoïc haùt xöôùng. Ñeán luùc laøm ñieàu vui, cuõng coøn kieám ñieàu cho coù ích, ñieàu daïy laøm laønh, raên ñôøi laáy nhôn-nghóa. Nhö laø baøy tuoàng haùt chôi maø coù yù khuyeân ngöôøi laøm phaûi, daïy treû loøng laønh, xem ñaùng caùm ôn ngöôøi baøy bieän, loøng toát thöông ngöôøi, taäp reøn cho con em phaûi caùch.

Lôøi Rao

Thöôøng thöôøng heå laøm cha meï ai ai ñeàu thöông con chaúng cuøng. Bôûi con toâi quaù laém, môùi laáy leõ phaûi maø raên. Nay vôï choàng toâi laø Nguyeãn-Höõu-Phöôùc laøm tri huyeän taïi haït Goø Coâng, rao cho chö vò ñoàng bang vaø ngöôøi khaùch ñaëng roõ: Xin chôù coù cho teân Nguyeãn Höõu Vaïng vay tieàn möôïn baïc chi. Noù laø con cuûa vôï choàng toâi maø noù khoâng nghe lôøi daïy-doã , cöù theo hoang-ñaøng phoùng-töù. Neáu ai coù cho möôïn, maát tieàn phaûi chòu laáy, chôù vôï choàng toâi khoâng bieát ñeán.

Töï haäu khoâng ai ñöôïc pheùp noùi ñoäng ñeán vôï choàng toâi veà teân Vaïng thieáu nôï.

Tri huyeän Nguyeãn-Höõu-Phöôùc

Sau ñaây laø maãu tin ñaêng treân Noâng Coå Mín Ñaøm naêm 1915, chuùng ta thaáy nhöõng ngöôøi vieát vaên luùc ñoù vaãn coøn chòu aûnh höôûng caùch haønh vaên bieàn ngaãu, nhöõng ngöôøi vieát tin, loàng vaøo ñoù phaàn traøo phuùng, ngaøy nay caùc thoâng tín vieân vaãn coøn duøng :

Roài traùi oan

Moät phu-nhaân ôû ñöôøng d" Espagne (21) ngoù qua chuøa chaø chöa bieát ñaïo xöôùng tuøy coù chi cay ñaéng hay laø nghó traàn ai ngaùn söï ñôøi, taïm nha phieán moät chung troän vôùi daám maø lieàu maù phaán. Vaøo nhaø thöông thoâi roài nôï phong traàn traû saïch coøn caùi giaây oan traùi buoäc raøng. Bôûi vì khoâng roõ cô quang, quan môùi laäp ñaøng tra vaán. Vaán cho roõ vì sao maø töï taän, coù phaûi vì tình tröôøng maø giaän hôøn ghen. Vaán cho ra coi ai eùp uoång phaän nhoû nhen, laøm ñeán ñoåi caùnh sen choân laáp.

Tuy nhieân cuõng coù ngöôøi haønh vaên khoâng duïng loái bieàn ngaãu neân vöøa ngaén maø vaãn giöõ taùnh chaát traøo loäng nhö ñoaïn vaên sau ñaây :

Leâ-vaên-Buùp ôû Thuû-Daàu-Moät ñi xaùch nöôùc gieáng hoài naøo khoâng bieát, ñeán chöøng ngöôøi nhaø hay tri hoâ leân thì thaáy anh Leâ-vaên-Buùp troàng chuoái ngöôïc. Boä voù choång khu xaùch nöôùc neân môùi teù doïng ñaàu xuoáng gieáng.

Nguyeãn Chaùnh Saét vaø Nguyeãn An Khöông dòch nhieàu truyeän Taøu ñaêng treân Noâng Coå Mín Ñaøm vaø baûn dòch Tam Quoác Chí ñaêng trong baùo naày, kyù keân Canavaggio, nhöng theo Vöông Hoàng Seãn, ngöôøi dòch laø Löông Khaéc Ninh.

Sau ñaây trích moät baøi dòch Haùn vaên cuûa Nguyeãn Chaùnh Saét :

Chuyeän moä Taøo Thaùo

Phía ngoaøi thaønh Höùa-Ñoâ coù moät caùi soâng nöôùc chaûy raát maïnh, hai beân thì bôø vöïc haúm saâu. Muøa heø trôøi noùng nöïc, coù moät ngöôøi kia xuoáng taém, giaây phuùt noåi leân nhö bò ñao buùa cheùm ñöùt ra töøng khuùc. Sau coù moät ngöôøi cuõng bò nhö vaäy, thieân-haï thaát-kinh laáy laøm laï. Quan phuû sôû taïi thaáy vaäy, beøn baét nhieàu daân khieâng ñaát ñoán caây chaän ngoïn nöôùc soâng laïi, luùc nöôùc caïn roài thì thaáy döôùi soâng coù caùi hang saâu, trong aáy coù ñaët nhöõng xa maùy tinh nhöõng göôm beùn laém. Phaù maùy laáy göôm leân, moi rieát vaøo thaáy coù caùi bia nhoû ñeà chöõ gioáng ñieäu chöõ ñôøi Hôùn, xem kyû ra môùi bieát laø moä cuûa Taøo Maïnh Ñöùc. Quan phuû beøn daïy phaù hoøm ra, laáy xöông ñem choân nôi khaùc. Coøn nhöõng ngoïc ngaø chaâu baùu lieäm trong hoøm, thì laáy heát maø boû vaøo kho.

Trong saùch coù noùi Taøo Thaùo coù baûy möôi hai caùi maõ nghi, hay ñaâu ngoaøi baûy möôi hai caùi laïi coøn moät caùi naày nöõa. AÁy vaäy thì gian traù nhö Taøo Thaùo, ñeán thaùc cuõng coøn gian traù. Song ñaõ ngoaøi ngaøn naêm maø moät naém xöông taøn coøn chaúng giöõ ñaëng thay, nghó laïi maø coi, thì gian traù cho laém laïi coù ích gì.

Ruùt trong LIEÂU TRAI CHÍ DÒ dòch ra

Taân Chaâu, NGUYEÃN CHAÙNH S¡T

Vaø sau ñaây laø phaàn Nhaøn Ñaøm ñaêng vaøo naêm 1908 (khoâng roõ soá maáy)

CON VOI VÔÙI CON TRAÂU
(tranh coâng)

Con traâu ngaøy kia ñi ngao du ngoaøi röøng, xaõy gaëp con voi ñöùng laïi maø ñaøm luaän vieäc coâng caùn vôùi nhau, thì con Voi thaáy con Traâu coù hôi meät, lieàn hoûi söùc löïc maày laøm döôøng bao maø coi boä meät laém vaäy, thì con traâu traû lôøi raèng:

Toâi laøm vaày chôù coâng caùn toâi cao daøy laém, bieát maáy ñôøi vöông, giuùp trong thieân haï ñaø laém thuôû, tuy toâi tuoåi taùc nhoû nhen chôù trong loøng saün coù ba laù saùch, nhöng vaäy cuõng bieát ñaëng ñöôøng nhôn nghóa maø cö xöû trong vaø beà ngoaøi.

Con voi noùi laïi raèng: Neø coøn coâng caùn tao cao daøy laém, nhôn vì tröôùc tao giuùp cho vua Thuaán ñaõ caøy neân ruoäng, bôûi vaäy sau ñaây ngöôøi ta taëng keâu tao laø oâng-töôïng, neân tao bieát tao phaûi lôùn hôn heát.

Con traâu traû lôøi: Phaûi oâng thieät laø lôùn hôn heát, lôùn laø lôùn caùi voùc vaø khoe mình neân ngöôøi ta goïi laø oâng töôïng, vaø hình thuø thì lôùn maø taùnh neát aên noùi nhoû nhen laém, neân ngöôøi ta sôï buïng oâng khoâng chöøng, thieät toâi coi ñi xeùt laïi, nhaèm tröôùc xem sau coù moät mình oâng buïng lôùn vaø bao töû cuõng lôùn chöùa phaån nhieàu hôn heát, maø laïi xoâng lôùn ñoáng, heå ai ñi coù gaëp noùi phaån cuûa oâng-töôïng laø vaäy ñoù.

Nguyeãn Quang Tröôøng

Töï Cöûu Vieãn

Cuõng ôû trang 6 tôø baùo naày coù ñaêng nhöõng quaûng caùo nhö sau :

NHAØ ÑOÙNG SAÙCH J. VIEÁT-LOÄC & CIE

ôû ñöôøng d"Ormay soá 61, Saøigoøn

LEÂ-VAÊN-NGAØN, keá vò

Kính cuøng chö quyù vò ñaëng roõ, keå töø ngaøy 15 thaùng saùu langsa, chuùng toâi môùi laøm huøn theâm ñaëng lo taán tôùi vaø môû mang cuoäc ñoùng saùch vaø cuoäc buoân baùn thuôû nay cuûa maáy thaày Vieát-Loäc vaø Coâng-ty.

Vaäy xin trong luïc chaâu cuøng chaâu thaønh Saigon Chôïlôùn töôûng tình anh em chuùng toâi tröôùc sau cuõng vaäy maø giuùp söùc cho ngöôøi nam ta cho taán tôùi theo ñöôøng thöông maõi.

Luoân dieäp naày chuùng toâi xin trong chö quyù vò ai coøn thieáu baïc hay laø coù muoán mua caùi chi thì xìn töø ngaøy nay ñeán sau phaûi göûi cho thaày Leâ-vaên-Ngaøn.

Coøn nhaø J. Vieát-Loäc & Cie coù thieáu cuûa ai thì haïn trong moät thaùng phaûi ñem tôø giaáy chi ñeán taïi nhaø naày maø tính. Baèng quaù haïn naày roài thì chuùng toâi chaúng bieát tôùi nöõa.

Saigon, le 16 Juin 1908

Phaàn quaûng caùo ña soá laø cuûa ngöôøi ngoaïi quoác, ñuû chöùng toû thuôû aáy ngöôøi Phaùp vaø AÁn chieám haàu heát vieäc thöông maïi ôû Saøigoøn. Ñaây laø moät maãu quaûng caùo haøng :

Tieäm Baùn Haøng Hoaù
OÂng Courtinat vaø Coâng-Ty
ôû ñöôøng Catinat, Saigon
Soá 96-98-100-102-104-106-108

Coù baùn: luïa, nhun, toá, næ, haøng taây, ñuû thöù, ñuû maøu;
Tuû saét, giöôøng saét coù ruoät gaø, baøn röõa maët loùt maët ñaù caåm thaïch, tuû caây Hongkong, xe maùy töø 55 ñoàng;
Xa bong hieäu Mignon moãi hoäp 100 mieáng giaù göûi ñeán choå 1$85 vaø xa bong thôm, daàu thôm ñuû thöù;
Gheá Thonet maët caây toát laém;
Duø luïc soaïn hay laø duø vaûi ñuû thöù;
Giaøy, vôù, khaên, ñoàng hoà vaøng, baïc vaø nickel, kieáng soi lôùn nhoû ñuû thöù, cuøng ñoà haønh lyù;
Maùy noùi hieäu Patheù;
Phaùo boâng, cuøng ñoà cho con nít chôi ñuû thöù;
Hoät xoaøn lôùn nhoû toát nhöùt haïng;
Coù baùn xe hôi hieäu Berliet, chaïy töø Saigon xuoáng Vuõng taøu 28 phuùt, cuõng coù laûnh söõa xe hôi.
Taïi nhaø naày chaúng thieáu moùn chi maø laïi giaù reû.

Toùm laïi Noâng Coå Mín Ñaøm laø moät tuaàn baùo khoå lôùn, noäi dung goàm ñuû caùc phaàn tuy coù 8 chæ trang, nhöng phaàn vaên chöông chieám heát tôø baùo. Noâng Coå Mín Ñaøm ra ñôøi trong thôøi buoåi sô khai cuûa neàn baùo chí nöôùc ta, luùc chöõ quoác ngöõ cuõng coøn ít ngöôøi bieát ñoïc. Cho neân maëc duø noù ñaõ ñình baûn chöa ñaày moät theá kyû, maø ít coù ngöôøi ñöôïc bieát ñeán tôø baùo naày.

Tôø Noâng Coå Mín Ñaøm ra maét, maëc duø sau Gia Ñònh baùo, Thoâng Loaïi Khoùa Trình, nhöng hieän tình baùo chí thuôû aáy chæ coù Tôø Noâng Coå Mín Ñaøm maø thoâi, maõi cho ñeán naêm 1907 môùi coù tôø Luïc Tænh Taân Vaên.

Duø sao thì tôø Noâng Coå Mín Ñaøm cuõng coù ñuû yeáu toá laø moät tôø baùo, noù goàm ñuû caùc phaàn nhö baùo chí ngaøy nay.

Veà chöõ Quoác ngöõ, chuùng ta ñeå yù seõ thaáy raèng chöõ thuôû aáy chaúng coù maáy sai khaùc nhö hieän nay, tröø moät soá loãi chaùnh taû. Loái haønh vaên daøi thaäm thöôït, nhaän xeùt naày cho thaáy haønh vaên thuôû ñoù chöa ñöôïc chuù troïng, quy cuõ nhö hieän nay.

Tôø Noâng Coå Mín Ñaøm khoâng nhöõng phoå bieán tö töôûng Ñoâng phöông, maø coøn phoå bieán tö töôûng hoïc thuaät Taây phöông, ñi theo ñöôøng loái Tröông Vónh Kyù ñaõ laøm töø tröôùc.

F.- Nhaät Baùo Tænh

Cuõng laø tuaàn baùo, phaùt haønh vaøo ngaøy Thöù Naêm haøng tuaàn, töø naêm 1905 ñeán 1912.

G.- Luïc Tænh Taân Vaên

Naêm 1907 H.F. Schneider laäp ra tôø Luïc Tænh Taân Vaên, Traàn Chaùnh Chieáu laøm chuû buùt, phaùt haønh haøng tuaàn, coù moät phaàn nhoû veà coâng baùo. Naêm 1910, Nguyeãn Vaên Vónh laøm chuû buùt, ñeán naêm 1919 Nguyeãn Vaên Vónh laøm chuû buùt tôø Trung Baéc Taân Vaên, laø moät aán baûn cuûa Luïc Tænh Taân Vaên, phaùt haønh cho mieàn Trung vaø Baéc.

Veà sau Luïc Tænh Taân Vaên nhöôïng laïi cho Nguyeãn Vaên Cuûa laøm chuû nhieäm vaø do Leâ Hoaèng Möu laøm chuû buùt.

Böôùc sang thaäp nieân 20 coøn coù nhöõng tôø baùo nhö :

H.- Nöõ Giôùi Chung

Do Leâ Ñöùc laøm Chuû nhieäm vaø Söông Nguyeät Anh, con gaùi cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu laøm Chuû Buùt.

I.- Coâng Luaän Baùo

Do Leâ Sum laøm chuû buùt, phaùt haønh vaøo ngaøy Thöù Ba vaø Thöù Saùu, keå töø baùo Coâng Luaän trôû ñi, moãi tôø baùo sau naày ñeàu coù daønh rieâng moät trang vaên thô, hay ít ra 1 coät goïi laø Vaên Uyeån.

II.- Trung Laäp Baùo

Do Phi Vaân Traàn Vaên Chim taùc giaû Ñoàng Queâ laøm chuû buùt, ñaët bieät baùo naày khôûi ñaêng tieåu thuyeát "" Chaâu Veà Hieäp Phoá "" cuûa nhaø vaên Phuù Ñöùc, tieåu thuyeát naày sau vaãn coøn ñaêng laïi ôû nhaät baùo Thaàn Chung cuûa Nam Ñình, Tieáng Chuoâng cuûa Ñinh Vaên Khai, tuaàn baùo Bình Daân cuûa chính taùc giaû Phuù Ñöùc

Baùo chí ñaõ ñoùng goùp moät phaàn lôùn cho vieäc truyeàn baù chöõ Quoác Ngöõ, maëc duø trong thôøi kyø ñaàu naày, baùo chí chæ ñöôïc phoå bieán trong giôùi quan laïi ngöôøi Vieät, giuùp vieäc trong guoàng maùy cai trò cuûa Phaùp, töø caáp Toång, Huyeän trôû leân. Daàn daàn baùo chí lan roäng ñeán caùc ñieàn chuû, giaùo hoïc, cho ñeán khi baùo chí ñaêng nhöõng truyeän taøu, tieåu thuyeát luùc aáy baùo chí môùi ñöôïc phoå caäp ñeán giôùi trung löu ôû thoân queâ, vì luùc aáy baùo chí ñaõ thoaùt khoûi caùi voû coâng baùo, vaø chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc daïy ôû caùc tröôøng hoïc ôû thoân queâ mieàn nam.

Töôûng cuõng neân ghi nhaän, ôû Baéc naêm 1892 coù tôø Ñaïi Nam Ñoàng Vaên Nhaät Baùo (in chöõ Haùn) (22), phaûi ñôïi cho ñeán naêm 1905 môùi coù tôø Ñaïi Vieät Taân Baùo in caû chöõ Quoác Ngöõ vaø Chöõ Haùn . Naêm 1907, tôø Ñaïi Nam Ñoàng Vaên Nhaät Baùo coù theâm Ñaêng Coå Tuøng Baùosoá ra maét ngaøy 28-3-1907 do Nguyeãn Vaên Vónh laøm Chuû buùt.

Sôû dó baùo chí ôû Trung vaø Baéc chaäm xuaát baûn laø vì theo Ñaïo Duï ngaøy 31-5-1906, chaùnh phuû Nam trieàu môùi ñoåi môùi cho cheá ñoä hoïc vaø thi cöû ôû Baéc vaø Trung, chöông trình hoïc vaãn laáy chöõ Haùn laøm goác, nhöng theâm caùc khoa Caùch trí, Sö kyù, Ñòa dö,Toaùn phaùp daïy baèng Quoác Ngöõ vaø moät ít chöõ Phaùp. Thi Höông vaø Thi Hoäi cuõng coù nhöõng baøi chöõ Quoác Ngöõ vaø chöõ Phaùp. ÔÛ Baéc naêm 1915 vaø ôû Trung naêm 1919 môùi boû loái thi cöû cuõ (23).

Tieán trình baùo chí ôû Mieàn Nam, cho chuùng ta thaáy noù cuõng laø moät yeáu toá ñeå truyeàn baù chöõ Quoác Ngöõ, ñoïc laïi tieåu thuyeát cuûa Hoà Bieåu Chaùnh ñoâi choã noùi tôùi nhöït trình thôøi baáy giôø, ñoïc Tình Nghóa Giaùo Khoa Thö trong Höông Röøng Caø Mau cuûa Sôn Nam, chuùng ta thaáy ghi ñaäm neùt veà söï truyeàn baù chöõ Quoác Ngöõ, vaø söï phoå caäp baùo chí ôû Mieàn Nam.

(Coøn tieáp)
Huyønh AÙi Toâng

( 1 ) Theo lôøi Baùc só Nguyeãn Minh Taâm Giaùm Ñoác Nha Y Teá Hoïc Ñöôøng thuoäc Boä Giaùo Duïc, trong phieân hoïp caùc Tröôûng Ty Vaên Hoùa Giaùo Duïc vaø Thanh Nieân vaøo cuoái naêm 1974 taïi Boä Giaùo Duïc, oâng cho bieát, coù ngöôøi baùn troïn boä baùo naày cho moät ngöôøi Myõ trong naêm aáy, giaù 1 trieäu 5 traêm ngaøn ñoàng Vieät Nam (thôøi giaù 1US=200 ñoàng VN).

( 2 ) Theo Giaùo sö Huyønh Vaên Toøng cho bieát taïi Thö vieän tröôøng Ngoân Ngöõ Ñoâng Phöông (L"EÙcole National des Langues Orientales) ôû Paris, soá 3 phaùt haønh ngaøy 15-7-1865, soá 4 phaùt haønh ngaøy 15-8-1865 vaø soá choùt maø thö vieän coù laø soá 42, phaùt haønh ngaøy 25-10-1909

( 3 ) Hoäi Ñoàng Tænh.

( 4 ) Phan Long Ñieàn trích dòch, ñaêng trong Giai Phaåm Baùch Khoa ngaøy 17-8-1974

( 5 ) Franc: Ñôn vò tieàn teä Phaùp.

( 6 ) Dieäp Vaên Cöông töï Thoï Sôn, buùt hieäu Yeân Sa, ngöôøi laøng An Nhôn, tænh Gia Ñònh, sau khi thi ñaäu baèng Trung Hoïc, oâng ñöôïc chaùnh phuû baûo hoä cho sang Phaùp hoïc vaø ñoå baèng Tuù Taøi, veà Vieät nam daïy tröôøng Chasseloup-Laubat, oâng ñöôïc Toaøn quyeàn Paul-Bert chuù yù, neân coù ñöa ra Baéc vaø Trung laøm vieäc. ÔÛ Hueá oâng ñaûm traùch vieäc daïy hoïc cho vua Ñoàng Khaùnh, taïi ñaây oâng keát duyeân cuøng moät baø coâng chuùa, con cuûa Thoaïi Thaùi vöông sinh ra Dieäp Vaên Kyø cuõng laø moät nhaø baùo kyø cöïu trong Nam vaøo thaäp nieân 30.

Dieäp Vaên Cöông coù nhöõng taùc phaåm sau :

Recueil de morale annamite (1917)
Syllabaire quoác ngöõ (1919)
Taäp Phong hoùa dòch ra quoác ngöõ

( 7 ) Ñaõ trích baøi Baûo ôû chöông tröôùc, trong phaàn tieåu söû Tröông Vónh Kyù.

( 8 ) Soá 10, trang 5 vaø 6.

( 9 ) Chöõ x trong ngoaëc laø thay cho chöõ Haùn

( 10 ) Soá 2, trang 11

( 11 ) Soá 1, trang 4

( 12 ) Soá 2, trang 3

( 13 ) Soá 4, trang 13

( 14 ) Quình töông laø tích cheùn nöôùc Vaân-anh ñöa cho Buøi Haøn uoáng (coi giaûi trong Tuùy-Kieàu) - Taøi lieäu chuù -

( 15 ) Soá 1, trang 9

( 16 ) Soá 3, trang 4

( 17 ) Soá 3, trang 3

( 18 ) Noâng Coå Mín Ñaøm soá 166 ngaøy 17-11-1904

( 19) Hai traän baõo naày xaõy ra vaøo naêm Thìn, neân ngöôøi ta hay noùi "" Naêm Thìn Baõo Luït"", trong Ca dao mieàn Nam coù caâu noùi veà traän baõo naày :

Ñeøn naøo cao cho baèng ñeøn Chaâu Ñoác,
Gioù naøo ñoäc cho baèng ngoïn gioù Goø Coâng.
Thoåi ngoïn Ñoâng phong laïc vôï xa choàng,
Naèm ñeâm nghó laïi nöôùc maét hoàng tuoân rôi.

( 20 ) Noâng Coå Mín Ñaøm soá 173 ngaøy 5-1-1905

( 21 ) Ñöôøng Leâ Thaùnh Toân Saøigoøn.

(22) Theo Quoác Trieàu Chính Bieân. Naêm 1888, thaùng 4 quan Ñaïi Phaùp môùi laäp sôû Ñaïi Nam Nhaät Baùo.

(23) Ñeà thi Hoäi cuoái cuøng naêm 1919:

Vieäc chaùnh trò baây giôø caøng khoù, Trung Kyø vaø Baéc Kyø tình theá khaùc nhau, neân söûa sang nhöõng ñieàu gì tröôùc ? Luaän.
Nöôùc ta Vaên hieán, traûi maáy ngaøn naêm, baây giôø nghó phoûng Thaùi Taây ñaët Vieän Haøn Laâm dòch caùc saùch vôû. Luaän
Nöôùc ta vieäc hình luaät ñôøi naøo cuõng troïng, quan heä nhôn taâm phong tuïc laø theá naøo ? Luaän

Khoa thi naày, keát quaû laáy 7 Tieán só vaø 16 Phoù baûng.

---

[ Trôû Veà  ]          [ Trang chuû ]