Chim Vieät Caønh Nam             [ Trôû Veà  ]          [ Trang chuû ]

---

I.- Ñaïi Cöông

Neáu baùo chí giöõ vai troø khaù quan troïng trong vieäc truyeàn baù chöõ quoác ngöõ ôû giai caáp trung löu, Thô laïi giöõ moät vai troø quan troïng trong vieäc phoå bieán chöõ quoác ngöõ trong giai caáp bình daân ôû mieàn Nam.

Thô laø danh töø cuûa ngöôøi mieàn Nam duøng, ñeå chæ cho caùc loaïi truyeän nhö Thuùy Kieàu, Luïc Vaân Tieân, Phaïm Coâng Cuùc Hoa..., coøn danh töø truyeän laø ñeå chæ cho truyeän Taøu nhö Tam Quoác Chí, Taây Du Kyù, Thuyeát Ñöôøng... Chuùng toâi duøng töø Thô trong tieát naày, coát ñeå giöõ nguyeân danh töø thoâng duïng cuûa noù ôû mieàn Nam.

Taát caû thô ñeàu soaïn theo theå thô Luïc Baùt cuûa Vieät Nam ta, caên cöù vaøo quaù trình sau ñaây, chuùng toâi xeáp thô tröôùc truyeän vaø tieåu thuyeát.

1. Naêm 1875, Tröông Vónh Kyù xuaát baûn Kim Vaân Kieàu cuûa Nguyeãn Du baèng Quoác ngöõ. Ñeán naêm 1889, sau khi taùc giaû Nguyeãn Ñình Chieåu maát ñöôïc moät naêm, oâng laïi cho xuaát baûn quyeån Luïc Vaân Tieân, Phan Traàn.

2. Vaên nghieäp cuûa Huình Tònh Cuûa (1834-1907), cuõng coù taùc phaåm Quan AÂm Dieãn Ca baèng Quoác ngöõ.

3. Theo taøi lieäu oâng Nguyeãn Vaên Kieàm, trong quyeån Taân Chaâu 1870-1964, cho bieát nhaø vaên Taân Chaâu Nguyeãn Chaùnh Saét ñaõ dòch truyeän Taây Hôùn do J. Vieát Loäc & Cie ôû Saøigoøn xuaát baûn, laø quyeån truyeän Taøu ñaàu tieân dòch ra Quoác ngöõ, ñöôïc ñoäc giaû raát hoan ngheânh, nhöng oâng Kieàm khoâng cho bieát truyeän aáy xuaát baûn naêm naøo, nhaø J. Vieát Loäc & Cie ñöôïc thaønh laäp vaø hoaït ñoäng töø naêm 1900 ñeán 1908, vaäy truyeän Taây Hôùn xuaát baûn thôøi gian ñoù.
Toùm laïi thô in vaø phoå bieán qua chöõ Quoác ngöõ coù töø naêm 1875, nhöng ñoù laø Kim Vaân Kieàu chöa chaéc noù ñaõ ñöôïc öa chuoäng vì laø aùng vaên chöông tuyeät taùc, coù nhieàu ñieån tích, ngöôøi bình daân khoù hieåu, phaûi ñôïi ñeán sau naêm 1889,khi quyeån Luïc vaân Tieân vaø Phan Traàn ra ñôøi, ngöôøi bình daân môùi coù theå baét ñaàu öa chuoäng thô, chính treân saùch Luïc vaân Tieân cuõng ghi thô vaên bình daân (Poeøme populaire).

Töø ñoù thô ñöôïc giôùi bình daân öa chuoäng, caùc nhaø vaên thôøi aáy ñua nhau saùng taùc, cho ñeán naêm 1907, ñaõ coù theâm nhöõng quyeån thô sau ñaây, xuaát baûn taïi nhaø in Saigonnaise:

- Laâm Sanh Xuaân Nöông soaïn giaû Nguyeãn Kim Ñính (1)
- Traàn Ñaïi Lang -
- Döông Ngoïc - Baø Huyønh Kim Danh
- Tröông Ngoä -
- Quang AÂm giaùng theá -
- Traàn Sanh Ngoïc Minh - Nguyeãn Baù Thôøi
- Baïch Vieân Toân Caùc -
- Ñaøo Trinh Luoâng Sanh -
- Lyù Coâng - Nguyeãn Baù Thôøi
- Ngoïc Cam Ngoïc Khoå - Nguyeãn Baù Thôøi
- Chieâu Quaân Coáng Hoà - Ñaëng Leã Nghi
- Thoaïi Khanh Chaâu Tuaán - Baø Huyønh Kim Danh
- Thaïch Sanh Lyù Thoâng - Haø Trung
- Toáng Töû Vöu -
- Lang Chaâu -
- Laâm Sanh Laâm Thoaïi -
- Tieân Böûu -
- Muïc Lieân Thanh Ñeà - Baø Huyønh Kim Danh
- Tam Nöông -
- Tröông Ngaùo - Hoaøng Minh Töï
- Muï Ñoäi -
- Nam Kyø -
- Hoïc Taäp Qui Chaùnh -
- Kieàu Truyeän coù giaûi nghóa -
- Traàn Minh Khoá Chuoái - Nguyeãn Baù Thôøi, Nguyeãn Vaên Khoûe
- Troïng Töông Vaán Hôùn -
- Vaên Doan -

Vì thô thuoäc loaïi saùch phoå bieán trong giôùi bình daân, trình baøy heát söùc ñôn sô, khoâng chuù troïng aán baûn, töø luùc thô ñöôïc in trong nhöõng naêm ñaàu tieân cho ñeán nhöõng naêm sau naày, noù vaãn ñöôïc giöõ y nguyeân hình thöùc cuõ, in khoå 16cm x 24 cm, trang bìa giaáy maøu loaïi moûng, coù veõ hình ñeå minh hoïa moät caûnh naøo ñoù trong noäi dung, hình veõ vaø töïa in moät maøu, ñoâi khi hình veõ in moät maøu vaø töïa in maøu khaùc, bìa maøu khaùc, saùch daày keå luoân caû bìa laø 16 hay 24 trang, bìa sau thöôøng in danh muïc caùc quyeån thô ñaõ ñöôïc in. Naêm 1907, giaù moät quyeån trung bình laø 35 xu, ñeán thaäp nieân 50, giaù 2 ñoàng, ñeán thaäp nieân 70 giaù 10 ñoàng ñeán 20 ñoàng tuøy saùch daày hay moûng.

Veà caùch trình baøy beân trong, moãi haøng in caû 2 caâu Luïc vaø Baùt thaønh moät doøng, khoâng phaân ñoaïn hay tieát muïc gì caû. Coù quyeån vì ngaén, neân trong coù theâm hình veõ cho ñuû soá 16 trang cuûa quyeån thô, nhöõng quyeån loaïi naày coù chua theâm döôùi töïa ‘‘ Coù hình ‘’.

Thô ñöôïc saùng taùc phaàn lôùn döïa theo caùc chuyeän coå tích, nhö : Thaïch Sanh Lyù Thoâng, Naøng UÙt, Chaøng Nhaùi Kieång Tieân..., ñöïa theo tuoàng tích truyeän Taøu nhö Voõ Toøng Saùt Taåu, Teà Thieân Ñaïi Thaùnh loaïn thieân ñình ...coù lieân quan ñeán thôøi söï nhö Saùu Troïng, Hai Ñaåu, Saùu Nhoû... coù lieân quan toân giaùo nhö Quan AÂm giaùng theá, Muïc Lieân Thanh Ñeà...

Maëc duø coát chuyeän soaïn ñuùng theo quy öôùc, luoân luoân keát thuùc coù haäu, aân ñeàn nghóa traû, moïi guùt ñeàu ñöôïc môû, nhöng vì ngöôøi ta quaù yeâu chuoäng thô, cho neân thô ñöôïc ñaët theâm ra chaúng haïn nhö Haäu Luïc Vaân Tieân, Haäu Phaïm Coâng Cuùc Hoa, Haäu Baïch Vieân Toân Caùc...

Moät soá coát chuyeän ñaõ ñöôïc 2 taùc giaû soaïn thô, ví duï nhö nhaø xuaát baûn Phaïm Vaên Cöôøng coù thô Traàn Minh Khoá Chuoái cuûa soaïn giaû Nguyeãn Baù Thôøi, nhaø xuaát baûn Phaïm Vaên Thình cuõng coù thô Traàn Minh Khoá Chuoái cuûa soaïn giaû Nguyeãn Vaên Khoeû.

Ñaõ laø thô thì ngöôøi ta khoâng ñoïc, phaûi ngaâm, nhöng gioïng ngaâm aáy ñaëc bieät coù taùnh caùch ngaâm thô cuûa ngöôøi mieàn Nam, noù gaàn vôùi gioïng haùt ru em cuûa ngöôøi mieàn Nam vaäy.

Nhö ñaõ trình baøy, thô ñöôïc phoå bieán trong giôùi bình daân mieàn Nam, ngöôøi ta chuù troïng noäi dung maø khoâng quan taâm ñeán hình thöùc, do ñoù nhöõng taùc giaû cuûa caùc taäp thô ñeàu bò laõng queân, ngaøy nay khoù söu taàm ñöôïc.

Caùc taäp thô tröôùc kia do nhaø xuaát baûn Saigonnaise soá 39-41 ñöôøng Catinat (sau ñoåi laø Töï Do, Ñoàng Khôûi), hay nhaø in Phaïm Vaên Thình soá 179, rue d’Espagne (ñöôøng Leâ Thaùnh Toân), cho ñeán thaäp nieân 60 vaãn coøn coù 3 nhaø xuaát baûn : Thuaän Hoøa, 54 Thaùp Möôøi Chôï Lôùn, Phaïm Ñình Khöông 31 Bd Bonhoure vaø Phaïm Vaên Cöôøng 171 Ñaïi Loä Khoång Töû Chôï Lôùn. Ñeán thaäp nieân 70, chæ coøn coù hai nhaø xuaát baûn Phaïm Ñình Khöông vaø Phaïm Vaên Cöôøng.

Coù quyeån Luïc Vaân Tieân cuûa nhaø xuaát baûn Phaïm Vaên Thình, khoâng ghi roõ naêm in, nhöng coù leõ tröôùc naêm 1950, ñaõ thaáy ghi taùi baûn ñeán laàn thöù 13, sau ñoù baûn quyeàn nhöôøng cho nhaø Thuaän Hoøa in tieáp, nhaø xuaát baûn naày cuõng nhö nhaø xuaát baûn Phaïm Vaên Cöôøng sau naày khoâng ghi laàn taùi baûn caùc quyeån thô.

Caùc nhaø xuaát baûn chaéc coù duïng yù rieâng cuûa hoï laø khoâng ghi laàn taùi baûn, ñeå in laäu traùnh vieäc xin caáp giaáy pheùp. Do ñoù, chuùng ta khoâng theå bieát ñöôïc moät soá quyeån thô ñaõ taùi baûn vaøo naêm naøo.

Cuõng nhö truyeän taøu sau naày, phaûi noùi ngöôøi bình daân raát öa chuoäng thô, ñeâm ñeâm beân ngoïn ñeøn daàu, moät ngöôøi naèm ñoïc thô cho nhöõng ngöôøi khaùc cuøng nghe, ñaáy cuõng laø caùch giaûi trí cuûa ngöôøi bình daân ôû thoân queâ ngaøy tröôùc, thænh thoaûng hoï môùi ñöôïc giaûi trí vôùi nhöõng ñoaøn haùt boä khi ôû ñình laøng coù cuùng kyø yeân, gioã thaàn, naêm chæ moät ñoâi laàn, cho neân cuøng nhau quaây quaàn nghe ñoïc truyeän ban ñeâm, khi muøa maøng nhaøn roãi laø moät thuù vui cuûa hoï, nhu caàu ñoïc truyeän baét buoäc ngöôøi ta phaûi bieát chöõ. Töø ñoù ngöôøi bình daân môùi cho con em caáp saùch ñeán tröôøng laøng hoïc ñoâi naêm, hoï khoâng coù cao voïng cho con caùi hoïc thaønh taøi, laøm thaày Thoâng, thaày Kyù, muïc dích cuûa hoï laø hoïc ñeå bieát ñoïc bieát vieát, nhaát laø ñoïc thô cho hoï nghe luùc nhaøn roãi. Ñoù cuõng laø yeáu toá goùp phaàn vaøo vieäc truyeàn baù chöõ quoác ngöõ buoåi sô thôøi ôû mieàn Nam.

Gaàn moät theá kyû ñaõ qua roài, thô khoân coøn ñöôïc saùng taùc theâm nöõa, trong danh muïc chuûng loaïi cuûa thô, chuùng ta coù theå toång keát ñöôïc soá löôïng sau ñaây :

- Luïc Vaân Tieân cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu
- Phaïm Coâng Cuùc Hoa - Nguyeãn Baù Thôøi, Nguyeãn Vaên Khoûe
- Laâm Sanh Xuaân Nöông - Nguyeãn Kim Ñính
- Thoaïi Khanh Chaâu Tuaán - Baø Huyønh Kim Danh
- Baïch Vieân Toân Caùc
- Toáng Töû Vöu
- Naøng UÙt
- Chaøng Nhaùi - Nguyeãn Baù Thôøi
- Ñôn Huøng Tín I & II
- Döông Ngoïc - Baø Huyønh Kim Danh
- Thaïch sanh Lyù Thoâng - Haø Trung
- Con Taám Con Caùm - Nguyeãn Baù Thôøi
- Nam Kinh Baéc Kinh - Baø Huyønh Kim danh
- Traàn Ñaïi Lang
- Lang Chaâu cuøi
- Lyù Coâng - Nguyeãn Baù Thôøi
- Laâm Sanh Laâm Thoaïi
- Troø Ñoâng - Ñaëng Leã Nghi
- Tam Nöông
- Traàn Minh Khoá Chuoái - Nguyeãn Baù Thôø, Nguyeãn Vaên Khoûe
- Ngoïc Cam Ngoïc Khoå - Nguyeãn Baù Thôøi
- OÂng Tröôïng Tieân Böûu
- Muïc Lieân Thanh Ñeà
- Chieâu Quaân Coáng Hoà - Ñaëng Leã Nghi
- Traàn Sanh Ngoïc Anh - Nguyeãn Baù Thôøi
- Nhò Thaäp Töù Hieáu
- Ñöông Döông Tröôøng Baûn
- Saùu Troïng Hai Ñaåu
- Saùu Nhoû
- Tuùy Kieàu ñôøi nay
- Vaân Tieân côø baïc
- Tieát Giao ñoaït ngoïc
- Tieát Cöông khôûi nghóa
- Phuïng Kieàu Lyù Ñaùng
- Naêm Tî
- Phan Coâng - Nguyeãn Baù Thôøi
- Quan AÂm thô
- AÂn tình
- Muï Ñoäi
- Nöõ Trung baùo oaùn - Ñaëng Leã Nghi
- Hoaøng Tröøu (Coâng chuùa ñoäi ñeøn) - Nguyeãn Baù Thôøi
- Chaøng chuoät Leä Tieân
- Traàn Nhöït Chaùnh hoäi tam theâ
- Caäu Hai Mieâng
- Thô ñi Taây
- Söû Coâng
- Tieát Ñinh San
- Phaøn Leâ Hueâ - Hoaøng Minh Töï
- Toáng töûu Ñôn Huøng Tín
- Trieäu Töû ñoaït aáu chuùa
- Phuïng Nghi Ñình
- Voõ Toøng Saùt Taåu - Nguyeãn Baù Thôøi
- Löu Bò caàu hoân Giang taû
- Haïng Voõ bieät Ngu Cô
- Teà Thieân Ñaïi Thaùnh loaïn thieân ñình - Hoaøng Minh Töï
- Tam Taïng Thænh Kinh
- Baù AÙp Khaûo daïy ñôøn Ñaéc Kyû
- Moäc Queá Anh döng caây
- OÂng phoø nhò taåu - Nguyeãn Thaønh Long
- Tieát Nhôn Quí laáy Ma Thieân Laõnh
- Truï Vöông meâ Ñaéc Kyû
- Xöû Baøng Quí Phi
- Chung Voâ Dieäm hoäi Kyø Baøn
- Quan Coâng thaát thuû Haï Bì
- Thoâi Töû thí Teà quaân
- Quoác Trì giaû ñieân
- Giang Ñoâng phoù hoäi
- Tam khí Chaâu Du
- Phaät Toå ra ñôøi
- Baø Quan AÂm
- Tröông Ngaùo - Hoaøng Minh Töï
- Laõnh baùn heo
- Löu Bình Döông Leã gaû vôï cho con
- Cha meï daïy con
- Maïnh Leä Quaân

Caùc loaïi thô ñaët tieáp theo :

- Haäu Luïc Vaân Tieân - Nguyeãn Baù Thôøi
- Haäu Phaïm Coâng Cuùc Hoa
- Haäu Laâm Xanh Xuaân Nöông - Thanh Taâm
- Haäu Traàn Minh Khoá Chuoái - Ñinh Coâng Thoáng
- Haäu Thaïch Sanh - Nguyeãn Baù Thôøi
- Haäu Thoaïi Khanh Chaâu Tuaán - Nguyeãn Baù Thôøi
- Haäu Baïch Vieân Toân Caùc
- Haäu Toáng Töû Vöu
- Haäu Naøng UÙt
- Haäu Chaøng Nhaùi - Thanh Taâm

II.- Keát caáu noäi dung

Qua danh muïc treân, chuùng ta thaáy moät soá lôùn thô ñöôïc saùng taùc theo chuyeän coå tích, hay truyeän Taøu. Nhaân vaät ñöôïc xaây döïng ñaët treân caên baûn quan nieäm xaây döïng con ngöôøi cuûa Khoång giaùoï Trai thôøi : Trung, Hieáu, Tieát, Nghóa; gaùi thôøi : Coâng, Dung, Ngoân, Haïnh. Boái caûnh ñöôïc xaây döïng töø ñoàng queâ cho ñeán trieàu ñình, coát chuyeän ñi töø hoaøn caûnh nhaân vaät ngheøo khoù, roài daàn daàn böôùc leân ñöôøng coâng danh sau khi nhaân vaät chaùnh gaëp nghòch caûnh trôù treâu, cay nghieät do nhöõng keû coù aùc taâm hoaëc nònh thaàn ôû trieàu ñình taïo ra, duø cho nghòch caûnh theá naøo ñi nöõa, phaàn keát chuyeän cuõng phaûi coù Haäu, nghóa laø ngöôøi ngay ñöôïc höôûng vinh quang, aân ñeàn nghóa traû, keû gian aùc phaûi bò tröøng phaït. Nhö Luïc Vaân Tieân sau cuøng ñöôïc leân ngoâi thieân töû, sau khi traõi qua nhöõng nghòch caûnh bò muø loøa, bò Trònh Haâm gaït gaåm xoâ xuoáng bieån Ñoâng, bò Voõ Coâng ñöa vaøo hang nuùi Thöông Toøng, nhöng nhöõng nghòch caûnh nhö theá, ñeàu ñöôïc Tieân, Phaät ra tay teá ñoä cho, roài Vaân Tieân cuõng ñöôïc thuoác Tieân chöõa cho maét saùng, roài öùng thí ñoã Quoác traïng, ñi deïp giaëc OÂ Qua, gaëp laïi Nguyeät Nga, cuoái cuøng moät nhaø ñoaøn tuï vinh hieån. Coøn nhöõng keû aùc taâm nhö Trònh Haâm thì bò ñaém thuyeàn cheát ñuoái, meï con Theå Loan (gia ñình Voõ Coâng) bò coïp tha.

Boái caûnh, nhaân vaät, tình tieát moãi chuyeän duø coù khaùc nhau, nhöng noù ñeàu coù chung moät moâ thöùc nhö truyeän Luïc Vaân Tieân cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu.

Thaät ra thì thô haàu heát laø chuyeän coå tích trong daân gian Vieät Nam, moät phaàn laø truyeän Taøu, chính Nguyeãn Ñình Chieåu saùng taùc Luïc Vaân Tieân cuõng phaûi phoûng theo moâ thöùc xaây döïng con ngöôøi Vieät Nam chòu aûnh höôûng Trung Hoa veà Tam Cang vaø Nguõ Thöôøng cuûa nam giôùi hay Tam Toøng vaø Töù Ñöùc cuûa nöõ giôùi.

Chaúng haïn nhö chuyeän Traàn Minh Khoá Chuoái.

Traàn Coâng moät phuû quan giaøu coù, ñaõ troäng tuoåi maø chöa coù con ñeå noái doõi toâng ñöôøng, roài moät hoâm ñi caàu töï ôû moät ngoâi chuøa danh tieáng kia. Nôi daây, Traàn Coâng gaëp moät vieân quan Thò veä cuõng ñi caàu töï, hai beân ñoàng caûnh ngoä neân keát nghóa vôùi nhau, hoï heïn öôùc gian khoå coù nhau, vaø neáu hai nhaø sau naày keû sanh con trai, ngöôøi sanh con gaùi, hoï seõ keát nghóa thoâng gia.

Sau khi caàu töï veà, Traàn thò coù mang, Traàn coâng töø aáy gia coâng thi aân boá ñöùc, roài Traàn Minh chaøo ñôøi, gia ñình Traàn coâng laïi thi aân boá ñöùc nhieàu hôn, cho ñeán naêm Traàn Minh ñöôïc 7 tuoåi, Traàn coâng maát, gia caûnh sa suùt ngheøo naøn, Traàn Minh phaûi xin aên nuoâi meï, ngaøy thì böûa ñoùi böûa no, thaân khoâng maûnh vaûi che thaân phaûi ñoùng khoá.

Roài Traàn Thò nhôù tôùi lôøi heïn öôùc xöa, môùi cuøng Traàn Minh ñi tìm quan Thò Veä, nhöng vieân quan Thò Veä naày thaáy caûnh ngheøo cuûa Traàn Minh, beøn ngaûnh maët laøm ngô, meï con Traàn Thò laïi phaûi daét díu tieáp tuïc aên xin., roài Traàn Thò maát. Traàn Minh tieáp tuïc soáng tha phöông caàu thöïc vaø ñeán huyeän Voõ Kheâ taàm thaày hoïc ñaïo.

ÔÛ tröôøng hoïc, con nhaø giaøu coù yû laïi vaøo söï giaøu sang cuûa cha me chuùng hieáp ñaùp Traàn Minh ñuû ñieàu, chaøng cam taâm nhaãn nhuïc coá gaéng hoïc vôùi muïc ñích baûng hoå ñeà danh sau naày.

Coøn vieân quan Thò Veä sau khi xoâ ñuoåi meï con Traàn Thò, muoán thöû loøng con gaùi laø naøng Ñeä Nhaát, beøn thuaät laïi moïi chuyeän cuûa gia ñình Traàn Minh vaø moái giaây lieân heä vôùi naøng, oâng ta cho bieát raèng neáu naøng ñoàng yù, oâng seõ gaõ naøng cho Traàn Minh. Naøng toû baøy baèng loøng vôùi soá phaän theo lôøi giao öôùc ngaøy xöa cuûa cha meï hai beân. OÂng ta giaän döõ, phaân taùch thieät hôn cho naøng nghe, sôï laøm phaät yù cha, naøng xin cha cho môû moät cöûa haøng vôùi duïng taâm tìm cho gaëp maët ñeå giuùp ñôõ Traàn Minh. Nhôø ñoù naøng tìm ra manh moái Traàn Minh, giuùp Traàn Minh phöông tieän hoïc haønh, ñi öùng thí, kyø thi aáy chaøng ñoã Traïng nguyeân. Nam vöông lieàn gaû coâng chuùa cho chaøng.

Sau khi baùi toå vinh qui, sum hoïp vôùi naøng Ñeä Nhöùt, quan Thò Veä bò seùt ñaùnh cheát, sau khi cö tang, vôï choàng Traàn Minh trôû laïi trieàu ñình, ñöôïc Nam Vöông truyeàn ngoâi, naøng Ñeä Nhöùt leân ngoâi chaùnh haäu vaø coâng chuùa giöõ phaän thöù phi.

Chuyeän Traàn Minh khoâng coù nhieàu tình tieát, nghòch caûnh trôù treâu doàn daäp nhö Luïc Vaân Tieân. Traàn Minh chæ coù ngheøo vaø ñi tôùi cuøng cöïc cuûa caûnh ngheøo laø phaûi ñoùng khoá chethaân, xin aên qua ngaøy, phaûi chòu nhöõng caûnh öùc hieáp cuûa boïn hoïc troø con nhaø giaøu, aáy laø boái caûnh xaõ hoäi thôøi naøo cuõng coù. Cuõng cuøng chung caùi caûnh ñoaïn tröôøng bò töø hoân nhö Luïc Vaân Tieân, nhöng Traàn Minh chæ gaëp khoå chôù chaúng gaëp caûnh hieåm nguy.

Nhö ñaõ noùi treân, chuyeän xöa ñeàu coù chung moâ thöùc, keát thuùc phaûi ñi ñeán choã toát ñeïp cho ngöôøi Trung, Hieáu, Tieát, Nghóa, phaûi aân ñeàn oaùn traû, nhöõng caùi oaùn maø con ngöôøi chæ traû trong giôùi haïn naøo ñoù, noù khoâng töông xöùng vôùi haønh ñoäng ñaõ gieo, thì nhöõng keû gaây oaùn phaûi traû theo luaät nhaân quaû nhaõn tieàn, keát cuïc heát söùc roõ raøng vaø minh baïch, nhaèm muïc ñích ‘’ khuyeán thieän, tröøng gian ‘’.

Ñöùng veà maët toân giaùo maø noùi, noäi dung caùc chuyeän coù aûnh höôûng caùc toân giaùo laâu ñôøi ôû nöôùc ta nhö Phaät, Khoång, Laõo, noù luoân luoân thích hôïp vôùi ngöôøi bình daân. Hoï tin töôûng vaøo ñöùc Phaät Toå ñeå soáng ñôøi soáng aên hieàn ôû laønh hay laøm laønh laùnh döõ. Ñeà cao Trung, hieáu, tieát, nghóa cuûa ñaïo Khoång vaø cuõng tin töôûng vaøo phaùp thuaät cuûa tieân gia ñeå tröø taø, eám quyû, caàu phong, ñaûo voõ nhöõng hình thöùc maø ñôøi soáng noâng daân caàn ñeán.

Ñoïc qua thô, seõ thaáy noäi dung trình baøy trieát lyù soáng phoå quaùt cuûa ngöôøi mieàn Nam, noù cuõng laø trieát lyù soáng cuûa ngöôøi Vieät vaäy.

III.- Vaên Chöông thô

Thô nhö ñaõ ñeà caäp tröôùc, chính danh noù laø truyeän, nhö truyeän Kieàu, truyeän Nhò Ñoä Mai trong chuûng loaïi cuûa Vaên hoïc Vieät Nam. Vaäy Thô laø truyeän baèng thi ca, keå theo theå luïc baùt, hình thöùc cuûa Thi ca bình daân, cuõng coù theå noùi Thô laø truyeän hay chuyeän dieãn ca, nghóa laø ngöôøi ta duøng hình thöùc thi ca bình daân, ñeå dieãn caùc chuyeän coå tích vaø trích nhöõng ñoaïn truyeän Taøu thaønh moät khuùc ca, vì vaäy maø cuøng moät chuyeän coù theå coù vaøi ba taùc giaû.

Chaúng haïn nhö thô Phaïm Coâng Cuùc Hoa coù boån do Nguyeãn Baù Thôøi soaïn, coù boån do Nguyeãn Vaên Khoûe soaïn, thô Traàn Minh khoá chuoái cuõng vaäy, moät vaøi chuyeän do hai taùc giaû soaïn nhö theá, töïa vaø lôøi dieãn ca tuy coù khaùc nhöng noäi dung chæ laø moät.
Ví duï :

Thô Chaøng Nhaùi hay Thô Chaøng Nhaùi Kieång Tieân
Thô Lyù Coâng hay Thô Lyù Coâng Thò Höôu
Thô Tröông Ngaùo hay Thô Tröông Ngaùo ñoøi tieàn Phaät
...

Theå luïc baùt raát thích hôïp cho hình thöùc dieãn ca cho chuyeän vaø coát chuyeän coù saün, soaïn giaû chæ duïng coâng dieãn thaønh thi ca, nhieàu khi dieãn ca coù tieát ñieäu maø khoâng chuù troïng veà vaàn, cho neân nhieàu vaàn bò göôïng eùp hay thaát vaän.
Ví duï :

Phaïm Coâng ngaãm nghó gaàn xa,
Khoâng thi thì uoång coâng ta saùch ñeøn.
Chaøng beøn öùng thí ñaäu lieàn.
Beøn vaøo yeát kieán beä tieàn Hoaøng gia (2)

hoaëc :

Thaø anh thaùc xuoáng suoái vaøng,
Ñeå em ôû laïi cho nhaøn taám thaân.
Em veà ôû vôùi song thaân
Ñeå chi maø chòu nhoïc nhaèn theá ni ( 3 )

hoaëc :

Maõng ñöông baøn baïc söï tình,
Lang vöông ñaéc yù röôïu ñaøo giao boâi.
....
Chieâu Quaân lieác ngoù Vöông Long,
Beøn trao meâ döôïc töûu trung boû vaøo.
...
Chieâu Quaân thoâi môùi taâu vaøo,
Ngöôøi Mao Dieân Thoï Hôùn traøo gian hung.
Voán toâi coù söï cöøu nhaân,
Cho toâi taåy oaùn thaønh thaân môùi ñaønh.
Cöøu naày toâi traû chaúng xong,
Toâi nguyeàn maïng moät troâi gioøng bieân giang. (4)

Trong soá caùc soaïn giaû thô - tröø Nguyeãn Ñình Chieåu - chæ coù Hoaøng Minh Töï gieo vaàn nghieâm chænh hôn caû.

Cuõng coù caâu vaàn ñöôïc dôøi töø chöõ thöù 6 caâu 8, sang chöõ thöù 4 caâu 8 nhö :

Ñoaïn naày noùi vieäc muï giaø,
Cöôùi daâu veà nhaø, tính ñaõ ba naêm. (5)

hay :

Gieo tieàn thaày noùi voäi vaøng,
Hoaøng haäu roõ raøng, mình môùi thoï thai (6)

Caùch gieo vaàn naày, chuùng ta thaáy moät soá caâu trong Chinh Phuï Ngaâm :

Ngaäp ngöøng laù ruïng caønh traâm,
Buoåi hoâm nghe daäy tieáng caàm xoân xao.
Heïn nôi nao, Haùn Döông caàu noï,
Chieàu laïi tìm naøo coù tieâu hao.
Ngaäp ngöøng gioù thoåi aùo baøo,
Buoåi hoâm tuoân ñaåy nöôùc traøo meânh moâng.

Ngay chính trong Ca dao cuõng coù gieo vaàn nhö vaäy :

Chò Xuaân ñi chôï muøa Heø,
Mua caù Thu veà, chôï haõy coøn Ñoâng.

hay :

Ñeøn naøo cao cho baèng ñeøn Chaâu Ñoác,
Gioù naøo ñoäc cho baèng gioù Goø Coâng.
Thoåi ngoïn Ñoâng phong, laïc vôï xa choàng,
Naèm ñeâm nghó laïi, nöôùc maét hoâng tuoân rôi.

Veà tieåu ñoái hay bình ñoái thì raát hieám, nhöng cuõng coù :

AÀm aàm noåi traän phong loâi,
Saám reàn gioù daäp, soùng doài möa chang (7)

hay:

Ngaøy ñeâm loäi suoái qua ñoø,
Baêng truoâng tuyeát ñöôïm, qua ñoø naéng chan (8)

Cuõng duøng loái hoài vaên nhö :

Nhìn nhau boán maét roøng roøng,
Nhìn nhau chaïnh daï xoùt loøng bieát bao. (9)

duøng loái ñieäp ngöõ nhö

Taïc thuø cheùn laïi cheùn qua
Caøng phaân vieäc tröôùc, caøng hoøa cheùn sau. (10)

Nhö loái hoài vaên vaø ñieäp ngöõ trong Chinh Phuï Ngaâm :

229 Chaúng hay muoân daëm ruoãi dong,
Loøng chaøng coù cuõng nhö loøng thieáp chaêng.
Loøng chaøng ví cuõng baèng nhö theá,
Loøng thieáp ñaâu daùm nghó gaàn xa.
Höôùng döông loøng thieáp döôøng hoa,
Loøng chaøng laãn thaûn e taø boùng döông.

Vaø :

225 Hoa traûi nguyeät, nguyeät in moät taám,
Nguyeät loàng hoa, hoa thaém töøng boâng.
Nguyeät hoa, hoa nguyeät truøng truøng.
Tröôùc hoa döôùi nguyeät trong loøng xieát ñau.
Trong Ca dao cuõng coù :
Thieáp than cha meï thieáp ngheøo,
Thieáp than phaäp thieáp nhö beøo troâi soâng.

hay :

Gioù ñöa gioù ñaåy veà raåy aên coøng,
Veà soâng aên caù, veà ñoàng aên cua.

Ñoâi choã coù nhöõng caâu thaát luaät nhö:

Gian nan baäu chòu traêm ñöôøng,
Thaûm saàu luoáng nhöõng ñoaïn tröôøng xieát chi.
Anh muoán haï tôø phaân ly,
Laïi e thaát hieáu leã nghi sanh thaønh. (11)

Neáu nhö soaïn giaû caån thaän trao chuoác caâu vaên, chæ caàn ñaûo vò, ñaõ traùnh ñöôïc thaát luaät :

Haï tôø anh muoán phaân ly,
Laïi e thaát hieáu leã nghi sanh thaønh.

Nhöng ñaëc tính bình daân cuûa Thô laø ôû choã khoâng duøng hay ít duøng ñeán ñieån tích, nhôø vaäy ngöôøi bình daân ñoïc deã hieåu, chính choã ñoù, Thô ñaõ ñöôïc hoï öa chuoäng. Tuy nhieân khoâng phaûi hoaøn toaøn khoâng duøng ñieån tích vaø töø Haùn Vieät:

Xuaân Nöông phaân heát ñuoâi ñaàu,
Laâm Sanh nghe noùi hoät chaâu tuoân daàm.
Töôûng laø döùt giaûi ñoàng taâm,
Hay ñaâu laïi ñaëng saét caàm saùnh ñoâi.
Truyeàn quaân voäi chöôùc kim boâi,
Cha con choàng vôï vaày vui moät nhaø (12)

Nhöõng töø nhö Phuï vöông, Hoaøng Haäu, Thaùi Töû ... ñöôïc duøng nhieàu, cho neân ngöôøi bình daân cuõng deã hieåu, tính chaát bình daân coøn ôû choã haønh vaên bình dò, duøng töø thoâng duïng, coù taùnh caùch ñòa phöông nhö :

Thaày Vieân voäi vaû vaùi vang,
Laâm daâm mieäng vaùi töù phan chö thaàn (13)
Coâng Nöông cuõng döï hoàng nhan,
Muoán ñöa cho Traïng döôïu vaøng keát ñoâi (14)
Ta ñem naøng laïi toøa chöông,
Taâu cuøng vöông phuï cho töôøng söï döôn(15)

Haønh vaên, ngöôøi ta coá traùnh nhöõng chöõ thì, maø, laø .. nhöng trong thô khoâng thieáu gì nhöõng chöõ aáy. Ñaëc bieät soaïn giaû hay duøng: kia laø, thay laø nhö töø ñeäm :

Daën nhau cho chieác chieáu manh kia laø (Phaïm Coâng Cuùc Hoa)
Gaéng coâng ñeøn saùch thaûo ngay kia laø (PCCH)
Veà ai naáy maëc môùi xongkia laø (PCCH)
Hoïc troø cöôøi noùi ñaõ vang kia laø (PCCH)
Ñeïp thay caûnh vaät kia laø (Haäu Laâm Sanh)
Khen raèng nhö theá veïn trinh thay laø (HLS)
Veïn toaøn ôû laïi ñoâng phöông kia laø (Haäu Thoaïi Khanh)
Maùu hoàng tuoân chaûy haõy kinh kia laø (HTK)
Binh thuyeàn öôùc haïn chaät soâng kia laø (Döông Ngoïc)
Naøng hoài tieân caûnh ñaéng cay thay laø (Baïch Vieân Toân Caùc)
Toân Höông, Toân Löôïng ñeïp xinh kia laø (BVTC)
Myõ vò quí laïi cao löông thay laø (Con Taám Con Caùm)

Vaø cuõng hay duøng töø ni :

Côù naøo maø chaïy theo röøng theå ni (Haäu Chaøng Nhaùi)
Maëc tình trai gaùi phæ nguyeàn loøng ni (Döông Ngoïc)
Toâi muoán ñoaùn thaät queû ni (DN)
Naøo hay nhôn ñaïo tình ñôøi theá ni (Traàn Minh Khoá Chuoái)

Söû duïng nhöõng töø ñeäm nhö treân, noù giuùp cho soaïn giaû haønh vaên deã daøng, nhöng chính ôû choã ñoù laøm haïi vaên chöông, noù ñaõ ñaåy soaïn giaû tôùi choã khoâng caàn trao chuoác caâu vaên, laäp ñi laäp laïi moät töø raát thoâng thöôøng, nhö vaäy laøm cho baûn vaên trôû neân taàm thöôøng, thieáu taùnh caùch vaên chöông trao chuoác.

Ñoâi khi, caùch haønh vaên boãng trôû neân ví von nhö :

Anh neân day laïi xem raønh,
Ngöïa xe em ñaõ saém sanh saüng saøng.
Baây giôø anh kieáp söõa sang,
Ñaëng maø xuoáng choán Traøng an kòp thì.
(Traàn Minh Khoá Chuoái)

Nhö ngöôøi ta noùi ñuøa moät caâu toaøn laø vaàn ‘’ s ‘’: Saùng sôùm saém sanh söõa sang saùng suûa saün saøng xuoáng sôû ‘’.

Thô noùi chung, soaïn giaû ñua nhau saùng taùc, nhaø xuaát baûn ñua nhau phaùt haønh, khoâng chuù troïng veà hình thöùc trình baøy, veà haønh vaên cho saùng suûa mang taùnh chaát vaên chöông, coù nhöõng quyeån ñaõ taùi baûn 15 hay 20 laàn, nhöng noù cöù y : ‘’ Boån cuõ soaïn laïi ‘’, nhieàu laàm loãi ñaùng traùch, nhö taäp Haäu Vaân Tieân coù hình cuûa Nhaø Xuaát baûn Phaïm Vaên Cöôøng, in troïn trang 22 cuõng laø trang choùt, in nhaàm moät ñoaïn cuûa truyeän Luïc Vaân Tieân töø caâu 1943 ñeán caâu 1996, cho neân baûn Haäu Vaân Tieân naày khoâng coù ñoaïn choùt.

Caùc nhaø xuaát baûn cuõng khoâng söõa chöûa loãi chaùnh taû, vì chöõ Quoác ngöõ luùc coøn phoâi thai, chaùnh taû chöa phaân minh hoaëc do thôï nhaø in saép chöõ sai.

Ngaøy nay muoán nghieân cöùu veà thô, chuùng ta seõ gaëp nhieàu khoù khaên do caùc nhaø xuaát baûn khoâng chuù troïng veà saûn phaåm cuûa hoï, tröôùc naêm 1975 nhaø phaùt haønh Phaïm Vaên Cöôøng, 171 Khoång Töû, Chôï Lôùn vaãn coøn in aán phaùt haønh caùc loïai Thô, Truyeän, Tuoàng. Nhöng ñoäc giaû ñaõ hieám roài, saùch in giaáy xaáu, khoù löu tröõ, sau naày söu taäp seõ heát söùc khoù khaên.

IV Keát luaän

Sau khi nghieân cöùu qua thô, chuùng ta thaáy raèng noù ñaõ ñöôïc phoå bieán moät caùch roäng raõi trong giôùi bình daân, vì töø ngöõ vaø noäi dung thô mang tính chaát bình daân, ñaëc tröng naày khoâng theå phuû nhaän ñöôïc.

Theo luaät cung caàu töï nhieân, giôùi bình daân thuôû tröôùc giaûi trí khi laøm vieäc thì coù caâu hoø, gioïng haùt, luùc ngaøy muøa nhoå maï, caáy luùa, gaët haùi, nhöõng ñeâm traêng thanh gioù maùt, xay luùa giaû gaïo. Luùc nhaøn roãi naèm nghe keå chuyeän ñoïc thô, thænh thoaûng xem haùt boäi ôû ñình laøng. Nhöõng thöù giaûi trí aáy, khoâng chæ thuaàn tính chaát giaûi trí, noù coøn mang tính caùch giaùo duïc nöõa.

Chuùng ta coù daân toäc tính, nhöng khoâng theå choái caûi aûnh höôõng saâu ñaäm vaø laâu daøi cuûa tö töôûng hoïc thuaät Trung Hoa ñoái vôùi ñôøi soáng tinh thaàn vaø vaät chaát cuûa ngöôøi Vieät Nam, daân toäc chuùng ta luoân luoân choáng tính ñoàng hoùa cuûa ngöôøi Trung Hoa, nhöng chaáp nhaän thu thaùi nhöõng tinh hoa vaên hoùa Trung Hoa vaø AÁn Ñoä vaø caùc nöôùc khaùc. Cho neân quan nieäm ‘’ Vaên dó taûi ñaïo ‘’ cuûa Haøn Duõ, vaãn laø quan nieäm haøng ñaàu cuûa nhöõng nhaø vaên thuôû tröôùc, ñieàu naày trong moät soá taäp thô cuõng coù nhaéc tôùi nhö :

Trôøi kia höõu nhaõn raát taøi,
Bao giôø nôû phuï ñoäc raøy thô nhôn.
Tích xöa truyeän cuõ ñaønh raønh,
Cho hay muoân vieäc hoïc haønh phaûi lo.
(Traàn Minh Khoá Chuoái cuûa Nguyeãn Baù Thôøi)

Xem qua tích cuõ ngaäm nguøi,
Chí coâng thieân ñòa ñaàu ñuoâi tích naày.
Thieän aùc höõu baùo cho hay,
Khaù xem chuyeän coã ngöôøi nay giöõ mình.
(Haäu Thaïch Sanh cuûa Nguyeãn Baù Thôøi)

ÔÛ cho bieát ngaûi bieát nhaân,
Bieát Trung bieát hieáu quyû thaàn cuõng kieân.
Tu nhôn tích ñöùc loøng hieàn,
Leã nghi troïn giöõ loøng thieàn hieáu trung.
(Muïc Lieân Thanh Ñeà cuûa Baø Huyønh Kim Danh)

Hieáu trung ngöôøi theá giöõ toaøn,
Theo hieàn laùnh döõ taàm ñaøng chaùnh ngay.
Hoaøng Tröøu döùt tích töø ñaây,
Giuùp chö lieäc vò giaûi khuaây ñeâm traøng.
(Hoaøng Tröøu cuûa Nguyeãn Baù Thôøi)

Ñeán ñaây chuùng ta ñaõ thaáy quaù trình cuûa chöõ Quoác ngöõ noù ñi töø phieân aâm ñeán gheùp caâu, ñieån cheá, baùo chí, dieãn ca roài noù seõ ñi ñeán dòch truyeän Taøu vaø saùng taùc tieåu thuyeát sau naày.

Thô ñaõ traûi qua giai ñoaïn phaùt sinh, hieän höõu vaø suy taøn, noù ñaõ laøm troøn nhieäm vuï moät caùch xöùng ñaùng. Noù ñaõ ñeå laïi trong vaên hoïc mieàn Nam moät thôøi kyø, nhö moät caønh hoa coû daïi nôû ven caùnh röøng, bôûi vì noù laø giai ñoaïn chaäp chöûng, doø daãm töøng böôùc, ñeå tieán nhanh khi ñeán giai ñoaïn tröôûng thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ.

Ñöùng veà maët vaên hoùa, thô laø böôùc ñaàu tieân roài sang truyeän Taøu laø neàn taûng ñeå xaây döïng cho tieåu thuyeát sau naày, keå caû caùc maët saùng taùc vaø thöôûng ngoaïn, thô ñaõ goùp phaàn vaøo neàn vaên hoùa ñaëc thuø mieàn Nam.

Ngaøy cuoái naêm 2000

Ghi chuù :

1.- Moät soá soaïn giaû coøn ñöôïc ghi treân caùc quyeån thô taùi baûn sau naày.
2.- Nguyeãn Baù Thôøi, Phaïm Coâng Cuùc Hoa, trang 11, Nhaø Xuaát Baûn Thuaän Hoøa, Saøigoøn, Vieät Nam.
3 & 5.- Nguyeãn Kim Ñính, Laâm Sanh Xuaân Nöông, trang 1, NXB Phaïm Vaên Cöôøng, Saøigoøn, VN.
4.- Ñaëng Leã Nghi, Chieâu Quaân Coáng Hoà, trang 9, NXB Phaïm Vaên Thình, Saøigoøn, VN
3 & 5.- Nguyeãn Kim Ñính, Laâm Sanh Xuaân Nöông, trang 1, NXB Phaïm Vaên Cöôøng, Saøigoøn, VN.
6.- Baø Huyønh Kim Danh, Döông Ngoïc, trang 2, NXB Phaïm Vaên Cöôøng, Saøigoøn, VN
7.- Nguyeãn Baù Thôøi, Hoaøng Tröøu, trang 11, NXB Phaïm Ñình Khöông, Saøigoøn, VN
8.- Nguyeãn Vaên Khoeû, Traàn Minh Khoá Chuoái, trang 5, , NXB Phaïm Vaên Thình, Saøigoøn, VN
9 & 10.- Nguyeãn Vaên Khoeû, Traàn Minh Khoá Chuoái, trang 13, NXB Phaïm Vaên Thình, Saøigoøn, VN.
9 & 10.- Nguyeãn Vaên Khoeû, Traàn Minh Khoá Chuoái, trang 13, NXB Phaïm Vaên Thình, Saøigoøn, VN.
11.- Nguyeãn Kim Ñính, Laâm Sanh Xuaân Nöông, trang 1, NXB Phaïm Vaên Cöôøng, Saøigoøn, VN.
12.- Nguyeãn Kim Ñính, Laâm sanh Xuaân Nöông, trang 16, NXB Phaïm Vaên Cöôøng, Saøigoøn,VN.
13.- Baø Huyønh Kim Danh, Döông Ngoïc, trang 2 NXB Phaïm Vaên Cöôøng, Saøigoøn, VN. 1958
14.- Nguyeãn Vaên Khoeû, Traàn Minh Khoá Chuoái, trang 16, NXB Phaïm Vaên Thình, Saøigoøn, VN
15.- Baø Huyønh Kim Danh, Naøng UÙt, trang 7, NXB Phaïm Vaên Cöôøng, Saøigoøn, VN

( * ) Trôû veà Muïc Luïc

---

 [ Trôû Veà  ]