Thöïc vaäy chung quanh nhöõng naêm 32, nhieàu bieán coá quan troïng ñaõ xaåy ra giuùp vaøo vieäc söûa soaïn vaø xoâ ñaåy haàu nhö moät caùch öùc baùch, söï thaønh hình cuûa moät höôùng ñi môùi, moät loái soáng môùi, moät loái haønh ñoäng môùi, moät loái caûm xuùc môùi, moät loái suy tö môùi, moät loái vieát môùi...vôùi nhöõng nhaø laõnh ñaïo môùi.

Lyù do raát phöùc taïp, thuoäc ñuû moïi chieàu höôùng : chính trò, kinh teá, xaõ hoäi, taâm lyù, vaên hoïc...

II.- Lyù do thöù hai : vieäc Baûo Ñaïi hoài loan. 
Phaûi chaêng bôûi nhìn thaáy tinh thaàn quoác gia ñang boàng boät trong caùc taâm hoàn khoù loøng daäp taét ñöôïc maø, töø sau naêm 1930, ngöôøi Phaùp toû ra môn trôùn ngöôøi Vieät Nam, tung ra nhieàu ñieàu höùa heïn. Ñaëc bieät hôn heát laø naêm 32, hoï ñaõ naém laáy cô hoäi Baûo Ñaïi hoài höông ñeå gaây haún moät phong traøo côûi môû giaû taïo, coát cho caùc thaønh phaàn Quoác gia tin töôûng vaøo vai troø khai hoaù cuûa Phaùp ñeå ñöa Vieät Nam ñeán moät töông lai röïc rôõ. Chính vì vaäy maø hoï ñaõ cho ngheânh ñoùn Hoaøng ñeá Baûo Ñaïi hoài loan raát long troïng. Tieãn ñöa Baûo Ñaïi tôùi Marseille, Thöôïng Thö thuoäc ñòa Albert Sarraut ñaõ noùi vôùi nhaø vua : "Taâu Hoaøng Thöôïng, Hoaøng Thöôïng seõ gaùnh moät gaùnh raát naëng neà, laø phaûi laøm moät Vò Ñeá Vöông taân thôøi, song phaûi tuaân theo coå tuïc, Ngaøi phaûi laøm cho moät nöôùc coå, hoaù ra moät nöôùc kim...

" Chuùng toâi khoâng muoán Ngaøi hoaù ra moät ngöôøi caám coá ôû moät choán ñieän ñaøi röïc rôõ, ngöôøi ta ñoái ñaõi moät caùch raát sang troïng, ñeå hoøng lôïi duïng luùc Ngaøi vui, hoaëc khi Ngaøi chaùn ngaùn maø xin chuaån y moät ñoâi ñaïo chæ duï, nghòch haún vôùi quyeàn lôïi cuûa nöôùc cuûa daân " (2).

Thöïc vaäy, cuøng vôùi vieäc vua Baûo Ñaïi hoài loan vaøo thaùng chín naêm 32, Chaùnh Phuû Phaùp ñaõ höùa heïn raát nhieàu maø ñieàu höùa quan heä nhaát laø vieäc aùp duïng ñuùng caùc ñieàu khoaûn cuûa Hieäp Öôùc naêm 1884. Theo Hieäp Öôùc naêm 1884, thì Baéc Kyø vaø Trung Kyø, tuy chòu quyeàn baûo hoä cuûa Phaùp, vaãn töï trò veà noäi boä.

Nhöng ngöôøi Phaùp ñaõ aùp böùc Nam Trieàu ra chæ duï ngaøy 26-7-1897 ñeå ñaët Baéc Kyø döôùi quyeàn cai trò cuûa ¨Phaùp, taùch khoûi Trung Kyø, laø xöù cuõng daàn daàn maát heát tính caùch töï trò.

Naêm 32, nghe raèng Phaùp ñònh nôùi roäng ñeå trao traû quyeàn töï trò noäi boä cho Nam Trieàu ôû caû Baéc vaø Trung, ngöôøi daân Vieät Nam thöïc laø haùo höùc. Le Grauclaude, trong cuoán " Nhöõng thôøi kyø troïng ñaïi cuûa nöôùc An Nam trong luùc Hoài xuaân " ñaõ ghi chuù ñieàu aáy : " vì nhö ngöôøi naøo xeùt kyõ xung quanh mình, thì bieát roõ raøng söï hoài loan naøy ñaõ laøm cho thieân haï naùo ñoäng voâ cuøng, caùi ngaøy aáy caøng gaàn tôùi chöøng naøo, thôøi söï naùo ñoäng aáy caøng roõ raøng chöøng naáy, daàu caùc nhaø laõnh tuï caùc ñaûng phaùi laáy ngoân luaän laøm buùt chieán cuõng khoâng taû thaáu caùi tö töôûng cuûa nhaân daân ñaëng. Neáu bieát roõ nhöõng söï tín ngöôõng di truyeàn, thôøi sau khi coù nhöõng söï loaïn laïc, tröøng trò, ñoùi keùm, caùi phong traøo aáy cuûa nhaân daân cuõng deã giaûi nghóa laém " (3).

Tuy Chaùnh Phuû Phaùp coù thieän chí muoán duyeät laïi caùc ñieàu laàm lôõ ñeå nôùi roäng quyeàn haønh cho Nam Trieàu, nhöng quan laïi Phaùp taïi Vieät Nam xem ra choáng ñoái vaø hình nhö cuõng keùo ñöôïc moät phe caùnh theo hoï ñeå phaûn khaùng vieäc trao traû Baéc Vieät cho Nam Trieàu. Noùi veà söï kieän ñoù, Le Grauclaude vieát : " ÔÛ Baéc Kyø, hai phe aáy ñaõ khieâu chieán nhau vaø oâng Nguyeãn Vaên Vónh ñaõ xöng laø thay maët moät phaàn daân Trung Kyø nöõa. Moät phaùi kia laø " phaùi quan tröôøng coù oâng Phaïm Quyønh laø moät nhaø vaên hoïc tröù danh, laøm laõnh tuï, choáng vôùi phaùi thanh nieân, töï xöng laø thay maët boïn thanh nieân Trung Kyø vaø Baéc Kyø. Boïn naøy coù moät tôø baùo laøm cô quan laø tôø An Nam Nouveau. OÂng Nguyeãn Vaên Vónh laø moät nhaø vieát baùo coù tieáng, chuû tröông baùo aáy. Coøn trong nhaân daân, ít nöõa laø boïn thöôïng löu, chia ra hai phe. Moät beân ñoàng tình vôùi oâng Phaïm Quyønh maø xin giao Baéc Kyø laïi cho Nam Trieàu cai trò vôùi chaùnh phuû baûo hoä Trung kyø. Moät beân hieäp yù vôùi oâng Nguyeãn Vaên Vónh maø yeâu caàu cho Baéc Kyø trôû neân moät xöù thuoäc ñòa, laø theå thöùc cuõng töïa nhö theå thöùc baây giôø roài " (4).

Tuy nhieân, phe theo Nguyeãn Vaên Vónh, daàu sao cuõng chæ laø soá ít, coøn phaàn ñoâng daân chuùng vaãn chuû tröông theo oâng Chuû Nhieäm baùo Nam Phong. Ñöôïc phoûng vaán, Thuû Töôùng Nguyeãn Höõu Baøi, taïm coi ñöôïc laø tieáng noùi cuûa caùc phe Quoác gia, ñaõ traû lôøi oâng Le Grauclaude : " Vieäc trong thì nöôùc Nam öôùc ao coù quyeàn noäi trò, töï thu xeáp laáy. Ngöôøi ta thöôøng noùi ngöôøi nöôùc Nam khoâng coù loøng aùi quoác. Tuy khoâng coù caùi aùi quoác nhö beân AÂu Chaâu, song beân chuùng toâi, ai cuõng coù caùi loøng trung aùi vôùi nöôùc nhaø, ai cuõng moät loøng moät chí maø öôùc ao cho ñaëng caùi quyeàn töï xem xeùt laáy caùc vieäc chung cuûa nöôùc nhaø " (4).

III.- Lyù do thöù ba : nhöõng caûi caùch cuûa noäi caùc Baûo Ñaïi.
Cho vieát nhöõng lôøi leõ treân naøy, ngöôøi Phaùp ñaõ toû ra kieâng neå Vieät Nam laém. Lyù do laø vì hoï nhaän thaáy caùc phe Quoác gia moãi ngaøy moät aûnh höôûng ñeán daân chuùng, ñaëc bieät laø caùc toå chöùc Coäng Saûn, ñöôïc söï naâng ñôõ cuûa ngoaïi quoác, ñang thu huùt ñöôïc nhaân taâm. Ñaøng khaùc, naïn kinh teá khuûng hoaûng traàm troïng cuûa maáy naêm qua raát coù theå ñöôïc caùc löïc löôïng caùch maïng khai thaùc ñeå xuùi giuïc daân laøm loaïn. Ñeå ñaùnh laïc dö luaän, moät ñaøng hoï ngaám ngaàm ñaøn aùp, moät ñaøng hoï coâng boá nhöõng ñieàu höùa toát ñeïp, ñoàng thôøi ñeà nghò vôùi vua Baûo Ñaïi, vöøa môùi hoài loan, phaûi ñi tuaàn du caû Trung vaø Baéc ñeå laøm yeân loøng daân vaø caûi toå noäi caùc moät caùch thöïc môùi meû. Noäi caùc cuõ goàm caùc quan giaø bò baõi nhieäm vaø theo ñaïo chæ duï ngaøy moàng 2 thaùng 5 naêm 1933, vua Baûo Ñaïi coâng boá thaønh phaàn noäi caùc môùi goàm nhöõng vò Thöôïng Thö raát treû : Ngoâ Ñình Dieäm, Boä Laïi, ba möôi moát tuoåi ; Phaïm Quyønh, Boä Quoác Daân Giaùo Duïc, boán möôi tuoåi ; Hoà Ñaéc Khaûi, Boä Taøi Chaùnh, ba möôi taùm tuoåi ; Buøi Baèng Ñoaøn, Boä Tö Phaùp, boán möôi saùu tuoåi ; Thaùi Vaên Toaûn , Boä Coâng Taùc, boán möôi baûy tuoåi.

Thaät vaäy, khoâng nhöõng ngöôøi Phaùp laøm ra maët hoan hæ, khoâng nhöõng ngöôøi daân ñôn sô toû ra vui möøng vì ñöôïc coù moät vò vua ñaàu tieân vaên minh taân tieán, maø caû ñeán dö luaän baùo chí toaøn quoác cuõng toû noãi haân hoan trong dòp vua Baûo Ñaïi hoài loan. Khoâng nhöõng baùo haøng ngaøy maø caû ñeán caùc tuaàn baùo, nguyeät baùo cuõng coù nhöõng baøi xaõ thuyeát baøn veà vieäc hoài loan cuûa nhaø vua ñöôïc coi nhö laø moät bieán coá quan heä, höùa heïn nhieàu ñoái vôùi Quoác daân.

AÁy laø ñoái vôùi chính trò thì nhö vaäy. Maø ñoái vôùi vieäc canh caûi hoïc chaùnh, ñöôøng loái giaùo duïc, vua Baûo Ñaïi cuõng coù nhöõng yù kieán ñaùng löu yù. Baùo Vaên hoïc taïp chí soá 4 thaùng 8 vaø thaùng 9 naêm 1932, trong baøi caûm töôûng ñoái vôùi cuoäc ngöï giaù hoài loan vieát : " Ñaùng tieác chæ coù theá maø ñaùng möøng thì coù nhieàu ñieàu : moät laø möøng ñöôïc troâng thaáy caùi thaùi ñoä khoan hoaø caån troïng cuûa Hoaøng Thöôïng maø coù phaàn tin chaéc raèng Ngaøi seõ caàm vöõng vaän meänh töông lai cho quoác daân maø thaùi ñoä cuûa Ngaøi laïi chöùng toû raèng : tieâm nhieãm vaên hoaù AÂu Taây maø töï mình beàn chí vaø coù ñònh kieán thì caùi keát quaû seõ ñöôïc myõ maõn ; theá laø ñuû laøm caùi göông saùng cho baïn thanh nieân du hoïc sau naøy, bieát noi theo ñoù thì môùi coù caùi hy voïng taïo phuùc cho ñoàng baøo ñöôïc.

" Hai laø möøng ñöôïc troâng thaáy Ngaøi ñoái vôùi baùo giôùi chaúng nhöõng tieáp ñaõi troïng theå maø laïi coù veû chan chöùa caûm tình, theá laø con ñöôøng ngoân luaän cuûa ba kyø baét ñaàu töø nay caøng thaáy saùng theâm vaø môû roäng vaäy.

" Ba laø möøng ñöôïc nghe roõ Ngaøi laø moät vò Ñeá vöông öa vaên hoaù, troïng hoïc thuaät. Theá laø neàn vaên hoïc nöôùc nhaø seõ nhôø Ngaøi gaây döïng toâ boài hoïa may coù ngaøy vöõng vaøng toát ñeïp nhö neàn vaên hoïc caùc nöôùc vaên minh AÂu Myõ.

" Vì ba ñieàu möøng aáy maø toâi daùm coù maáy lôøi öôùc caàu :

" Öôùc sao veà vaán ñeà phieân dòch tröôùc thuaät, Trieàu ñình doác loøng chieáu coá , heát söùc khueách tröông, khieán cho saùch quoác vaên roäng ñöôøng ban boá löu haønh, hoïa may quoác daân ñoái vôùi caùc moùn phoå thoâng trí thöùc chuyeân moân khoa hoïc khoûi phaûi caùi khoå hoïc nhôø vieát möôùn. (Nghe noùi hieän nay Vieän coå hoïc ôû Hueá ñaõ töï xin toå chöùc cuoäc phieân dòch maø Vieän Daân Bieåu cuõng ñònh xin laäp Vieän Haøn Laâm).

" Öôùc sao nieân haïn cuûa hoïc sinh, chöông trình cuûa hoïc chaùnh coù chuùt thay ñoåi theá naøo, ñeå tröø bôùt caùi naïn thaát nghieäp cuûa baïn thanh nieân hoïc töû nay mai, vì daân toäc Vieät Nam laø moät daân toäc coù khieáu thoâng minh, coù taùnh ham hoïc, nhöng trong ñoù phaàn nhieàu laø con nhaø cöïc khoå ngheøo heøn "(5).

Sau khi baøy toû nieàm haân hoan vaø tin töôûng vaøo OÂng vua treû, baùo Vaên hoïc taïp chí coøn trích ñaêng nhöõng ñoaïn vaên quan heä cuûa lôøi huaán duï ngaøy 10 thaùng 9 cuûa vua Baûo Ñaïi lieân quan ñeán döï aùn söûa ñoåi neàn giaùo duïc luùc aáy : "Ta seõ tuyeån duïng cuõng nhö thuôû xöa laø do thí khaûo, ñeà muïc luaân lyù, kinh vaên vaø cuõng coù khoa hoïc veà chính trò pheùp luaät taân thôøi, heã ai ñöôïc thaéng phaân soá laø truùng tuyeån. Seõ laäp moät tröôøng ñaëc bieät (laø tröôøng só hoaïn). Ta seõ heát söùc lo daïy caùch chaùnh trò thöïc haønh laøm cho ñöùc duïc vaø trí duïc ñöôïc taán tôùi theâm.

" Vieäc hoïc baây giôø coù nhieàu ngöôøi yù kieán traùi nhau : keû thôøi noùi vieäc hoïc taán boä, ngöôøi thôøi noùi thoaùi boä, ta xem ra trong maáy naêm gaàn ñaây, chæ laáy nhöõng vaán ñeà hoïc qui laøm troïng.

Vaäy hoïc qui haù troïng hôn toân chæ, maø sao chæ chaêm daïy khai trí khoâng chaêm daïy thaønh ñöùc cho treû con laø luõ ñöông nhieät taâm veà taân hoïc. Ta seõ heát söùc boå cöùu caùi haïi ai naáy ñeàu phaøn naøn, laø noù laøm cho nhöõng ñôøi ngöôøi caän thôøi gioáng nhö ñaõ queân nhöõng phong hoaù löu truyeàn raát toát cuûa nöôùc ta.

" Chính vì yù aáy, cho neân nhaân coù chaùnh phuû Baûo Hoä ñaõ toå chöùc hoïc vuï hay toát, ñaët thaày coù moâ phaïm taân thôøi, cöù cô sôû vöõng beàn aáy, ta seõ söûa boä hoïc laïi, seõ goïi laø boä Quoác Daân Giaùo Duïc, ñeå bieåu minh chuû yù.

" Ta muoán saép ñaët vieäc giaùo duïc cuûa quoác daân theo neàn vöõng beàn gia ñình giaùo duïc vaø luaân lyù ñôøi xöa.

" Coù tröôøng coâng veà phaàn quan kieåm saùt laøm höôùng ñaïo cho vieäc giaùo duïc quoác daân. Ta laïi tính ñöôøng môû mang höông tröôøng vaø tö tröôøng laø nôi gaàn maët phuï huynh, vì theo luaät pheùp vaø phong tuïc nöôùc ta, phaûi coù traùch vuï to veà ñöôøng giaùo duïc.

" Ta khuyeân keû phuï huynh ñem loøng löu yù vieäc aáy, lo vieäc töông lai ñaëng maø giuùp söùc vôùi chaùnh phuû, ñeå cho thaønh ñöôïc vieäc goïi laø vieäc xaây döïng laïi cho daân caû nöôùc, aáy laø chính vieäc xaõ hoäi Vieät Nam phaûi ñem loøng chaêm lo vaøo ñoù caû...

"  Vaû laïi noi theo thaùnh yù khoan hoàng Ñöùc Tieân Hoaøng Hoaøng Toân Tuyeân Hoaøng Ñeá, quaû nhôn muoán cho quoác daân thaân aùi cuûa ta ñöôïc traàn ngoân tieáng thaáu tai treân, ñöôïc toû tình nhöõng ñieàu sôû nguyeän, ñöôïc thænh caàu nhöõng söï caàn thieát phaûi leõ... " (5).

Cuõng nhö Vaên hoïc taïp chí cuûa Döông Töï Quaùn, An Nam taïp chí cuûa Taûn Ñaø, trong baøi xaõ thuyeát baøn veà vieäc hoài loan cuûa vua Baûo Ñaïi, cuõng ñaõ cöïc löïc khen ngôïi lôøi chæ duï cuûa Nhaø Vua : " Hay thay ñöùc Kim Thöôïng laø ñöùng thaùnh minh, ñaõ hieåu caùi nheõ : phaûi tieán.

" Lôøi thaùnh duï ngaøy 10 Septembre 1932, nhieàu yù höôùng duy taân ñaõ khieán cho thanh nieân phaán chaán maø ñôïi buoåi töông lai " (6).

Tuaàn baùo Phong Hoaù cuõng coù nhieàu baøi noùi veà vieäc vua Baûo Ñaïi hoài loan, nhaát laø veà vieäc loan truyeàn nhöõng chæ duï cuûa nhaø vua ñoái vôùi coâng cuoäc canh taân xöù sôû.

Taát caû caùc chuû tröông cuûa vua Baûo Ñaïi cuõng nhö cuûa Phaùp luùc aáy laø hoâ haøo canh taân, xaây döïng moät nöôùc Vieät Nam môùi, côûi boû ñöôïc caùc taäp tuïc cuõ. Trong baøi chæ duï ñaët noäi caùc môùi (2-5-1933) cuõng nhö trong baøi dieãn vaên ñoïc taïi ñieän Caàn Chaùnh tröôùc maët taân noäi caùc, vua Baûo Ñaïi ñeàu nhaán maïnh ñeán tính caùch canh taân cuûa cheá ñoä : " Chí toâi laø muoán tröø boû nhöõng caùch chính trò quaù cuõ khoâng thích hôïp vôùi thôøi ñaïi naøy. Toâi muoán cho nöôùc Nam taán boä theo thôøi, khoâng phaûi keùm caùc nöôùc khaùc trong thieân haï nöõa. Laøm theá khoâng phaûi laø baïo ñoäng bieán caùch, töùc laø tuaàn töï canh taân, laø moät vieäc caàn. Nöôùc khoâng ñoåi môùi laø nöôùc hoûng. Toâi muoán cho nöôùc naøy ñöôïc hoaït ñoäng, neân toâi quyeát ñem heát quyeàn löïc giuùp cho tieán hoaù, cho mau böôùc leân con ñöôøng caûi caùch vaên minh " (7).

Veà phía ngöôøi Phaùp, toaøn quyeàn Pasquier cuõng trònh troïng noùi ñeán caûi caùch vôùi taân noäi caùc : " Caùi cheá ñoä cuõ trong nöôùc, ñaû ñoäng ñeán phaûi cho thaän troïng laém, nhöng maø neáu xeùt ra thôøi theá phong tuïc khieán cho phaûi thay ñoåi thì cuõng khoâng neân ngaàn ngaïi maø söûa ñoåi " (7).

Nhöõng lôøi coå voõ cho yù höôùng theo môùi aáy do hai chaùnh phuû Phaùp vaø Nam trieàu phaûi ñaõ gieo vaøo daân gian moät laøn khí môùi baét ñaàu töø naêm 1932 laø naêm vua Baûo Ñaïi hoài loan.

Phong traøo theo môùi haêng say töø sau naêm 1932 haún moät phaàn ñaõ baét nguoàn töø vieäc theo môùi cuûa taân noäi caùc Baûo Ñaïi luùc aáy.

Nhöõng luaän ñeà maø maõi ñeán naêm 33 hay 34 coù khi maõi ñeán 1935, Khaùi Höng hay Nhaát Linh môùi ñem ra baøn giaûi ôû trong tieåu thuyeát luaän ñeà cuûa caùc oâng, thì Baûo Ñaïi, ngay töø naêm 1932, ñaõ ñem baøn giaûi vaø bieän minh cho noù ngay trong cuoäc ñôøi cuûa nhaø vua.

V.- Lyù do thöù naêm : beá maïc theá heä cuõ vaø xuaát hieän theá heä môùi.
Naêm 32 laø naêm " toáng cöïu nghinh taân " giöõa hai theá heä môùi cuõ : neáu trong chaùnh tröôøng nhöõng Nguyeãn Höõu Baøi, nhöõng Voõ Lieâm, nhöõng Toân Thaát Ñaøn, nhöõng Phaïm Lieäu...ñaõ veà höu ñeå nhöôøng choã cho nhöõng Ngoâ Ñình Dieäm, nhöõng Phaïm Quyønh, nhöõng Buøi Ñaèng Ñoaøn... thì treân vaên ñaøn nhöõng Phaïm Quyønh, nhöõng Ñoâng Hoà, nhöõng Hoaøng Ngoïc Phaùch, nhöõng Töông Phoá cuõng ruùt vaøo boùng toái ñeå nhöôøng tröôøng sôû cho nhöõng Khaùi Höng, nhöõng Nhaát Linh, nhöõng Xuaân Dieäu, nhöõng Theá Löõ... Thöïc vaäy, naêm 32 ñaùnh daáu moät caùi moác quan heä : Phaïm Quyønh boû baùo Nam Phong ñeå vaøo noäi caùc cuûa vua Baûo Ñaïi. Phaïm Quyønh ñaõ ra ñi trong vinh quang, giöõa söï nhôù tieác cuûa moïi ngöôøi. Nam Phong coøn soáng theâm ñöôïc hai naêm nöõa, nhöng cuõng laø soáng caàm hôi, khoâng nguyeân vì maát ngöôøi thuû laõnh coù taøi maø nhaát laø vì thôøi theá thay ñoåi. Nhö moät vieân laõo töôùng, duø huaán nghieäp coù cao caû ñeán ñaâu, cuõng phaûi nghó ñeán ngaøy ruùt lui. Phaïm Quyønh ñaõ ra ñi ñuùng luùc ñeå giöõ haàu troïn veïn caûm tình cuûa vaên hoïc giôùi.

VI.- Lyù do thöù saùu : nhieàu baùo môùi xuaát hieän.
Ñieàu ñaùng chuù yù khaùc laø cuõng trong khoaûng thôøi gian naøy nhieàu baùo chí môùi ra ñôøi : Phuï nöõ Taân vaênra ñôøi naêm 1929, Phuï nöõ Thôøi ñaøm, naêm 1930 vaø ñaëc bieät laø vaøo khoaûng giöõa naêm 1932 caû moät loaït baùo môùi ra ñôøi hay taùi baûn hoaëc chuyeân chuù haún veà xaõ hoäi hoaëc ñi saâu vaøo nghieân cöùu vaên hoïc, ñoù laø tröôøng hôïp cuûa caùc baùo Chôùp boùng, Töø bi aâm, Ñoâng taây tuaàn baùo, Vaên hoïc taïp chí, Ñoâng thanh taïp chí, An nam taïp chí, Phong hoaù tuaàn baùo.

Vaên hoïc taïp chí, soá 1 ra thaùng naêm döông lòch naêm 1932, trong baøi Phi loä ñaõ tuyeân boá muïc ñích " laø ñeå laøm caùi cô quan chung cho taát caû caùc nhaø vaên coù taøi, coù hoïc thöùc trong nöôùc cuøng ñoùng goùp voâ moãi ngöôøi moät phaàn taâm löïc trau doài cho, söûa sang cho, gom goùp cho, chænh ñoán cho caùi tieáng noùi cuûa mình thaønh moät aùng vaên chöông coù khuoân pheùp phaân minh, coù taøi lieäu phong thieäm, coù theå thöùc ñöôøng hoaøng, coù lôøi leõ toát ñeïp maø daàn daàn gaày döïng thaønh moät neàn vaên hoïc xöùng ñaùng sau naøy " (8).

Phong Hoaù laø moät tôø tuaàn baùo ra ngaøy thöù naêm, soá ñaàu tieân ra ngaøy 16 Juin 1932. Phong Hoaù buoåi ñaàu laø cuûa Phaïm Höõu Ninh.

Khoå baùo buoåi ñaàu thay ñoåi nhieàu. Töø soá 1 ñeán heát soá 10, baùo ra khoå nhoû 24x33 ; nhöng töø soá 11 ñeán soá 20 thì khoå baùo laïi to khaùc thöôøng, to hôn caû khoå giaáy nhaät trình ngaøy nay ; vaø töø soá 20 trôû ñi thì laïi laáy giaáy khoå trung bình 31x44.

1.- Kyõ thuaät môùi meû cuûa baùo Phong Hoaù

Xeùt veà hình thöùc, thì töø soá 1 cho ñeán soá 13, ngoaøi bìa baùo khoâng coù ñeà baùo do ai chuû tröông heát. Ngay teân oâng Phaïm Höõu Ninh cuõng khoâng heà xuaát hieän treân baùo bao giôø. Boãng soá 11, ngaøy 25-8-1932, loan baèng tieâu ñeà lôùn : " Moät söï caûi caùch lôùn cuûa baùo Phong Hoaù...

" Phong Hoaù tuaàn baùo taïm ra 4 trang giaù baùn 0p03 ñeå ñuû thôøi giôø döï ñònh moät cuoäc hoaùn caûi raát lôùn lao.
" Vaøi tuaàn nöõa tôø baùo Phong Hoaù seõ ñöôïc vöøa loøng ñoäc giaû veà heát caùc phöông dieän vaên chöông, myõ thuaät, tö töôûng.
" Xin ñoäc giaû vöõng taâm chôø ñôïi : Phong Hoaù tuaàn baùo seõ khoâng phuï taám loøng yeâu meán cuûa ñoäc giaû ".

Soá 13 ra ngaøy 8 Sept. 1932, moät tieâu ñeà lôùn hôn keùo daøi hai coät baùo nôi giöõa trang nhaát.

" Moät cuoäc hoaùn caûi lôùn lao trong baùo Phong Hoaù.
" Moät söï laï trong laøng baùo !
Moät caùi môùi !
Ñeán ngaøy thöù naêm 22 Sept, 1932.
" Baùo Phong Hoaù seõ ra soá môùi
" 8 thay 4 trang (khoå nhaät trình) moãi soá 0p07
" Baøn moät caùch vui veû veà caùc vaán ñeà caàn thieát :
" Xaõ hoäi, chính trò, kinh teá.
" Noùi roõ veà hieän töôïng trong nöôùc
" Coù 15 tranh veõ, nhieàu chuyeän vui, v.v...
" Caàn thieát...
" Hoaït ñoäng...
" Vui veû...
" maõi...maõi...
" Ai caàn xem baùo ! Ai thích ñoïc baùo !
" Neân ñoïc Phong Hoaù "(9)

Nguyeân ñoïc noäi dung cuõng nhö caùch trình baøy hai muïc quaûng caùo treân ñaây, ta cuõng ñaõ thaáy coù moät baøn tay chuyeân nghieäp veà baùo chí nhuùng vaøo tôø tuaàn baùo Phong Hoaù roài. Trong muïc quaûng caùo soá 13 ra ngaøy 8 Septembre 1932, ta ñoïc nhöõng caâu nhö : " Baøn moät caùch vui veû veà caùc vaán ñeà caàn thieát : Xaõ hoäi, chính trò, kinh teá ". Laàn ñaàu tieân laøng baùo Vieät Nam chuû tröông baøn caùc vaán ñeà moät caùch vui veû, khaùc vôùi chuû tröông caùc baùo ñi tröôùc, nhö Nam Phong chaúng haïn bao giôø cuõng treänh troïng keânh kieäu, quí phaùi...

Caùc lôøi quaûng caùo treân ñaây keå ra khoâng phaûi laø quaù ñaùng. Thöïc vaäy, Phong Hoaù, töø soá 14 ra ngaøy thöù naêm, 22 Septembre 1932, môùi laï töø hình thöùc ñeán noäi dung.

Baùo ra 8 trang thay vì 4 trang. Treân trang nhaát xuaát hieän ban laõnh ñaïo cuûa Phong Hoaù : Fondateur directeur politique, oâng Nguyeãn Xuaân Mai; Directeur, oâng Nguyeãn Töôøng Tam; Administrateur Geùrant, oâng Phaïm Höõu Ninh. Tuy chöa ñöôïc taêng cöôøng nhö sau naøy, vì tröôùc khi ñöôïc ñaët döôùi quyeàn ñieàu khieån cuûa Nguyeãn Töôøng Tam, tuaàn baùo Phong Hoaù cuûa oâng Phaïm Höõu Ninh, ngay töø soá 1 ra thaùng Juin 1932, cuõng ñaõ coù moät noäi dung khaùc caùc baùo ñöông thôøi, caû veà vaên cuõng nhö veà yù töôûng. Traàn Khaùnh Giö Khaùi Höng laø caây buùt coát caùn, giöõ nhieàu muïc quan troïng treân Phong Hoaù suoát töø soá 1 cho ñeán soá 13.

Nhöng, töø soá 14 ra cuoái thaùng Septembre 1932, khi maø Nguyeãn Töôøng Tam ñöùng ra ñieàu khieån tôø baùo naøy, vôùi söï coäng taùc thöôøng xuyeân cuûa Khaùi Höng, Tuù Môõ, Töù Ly, Theá Löõ, Thaïch Lam... thì baùo Phong Hoaù quaû laø moät traùi bom noå giöõa laøng baùo.

Thöïc vaäy, töø ñaáy trôû veà tröôùc, baùo chí ôû nöôùc ta coù veû quan lieâu, kheänh khaïng. Nam Phong, maëc daàu ñöôïc coi laø moät taïp chí taân tieán, môùi meû, vaãn laø caùi taân tieán, môùi meû cuûa boïn tröôûng giaû, mang tích caùch quan laïi.

Phong Hoaù ñaõ ñöa ra haún moät tinh thaàn môùi trong vieäc laøm baùo, toå chöùc toøa baùo. Ñieàu naøy chính Nhaát Linh haàu nhö cuõng voã ngöïc töï ñaéc maø nhaän nhö vaäy, nhaân ngaøy kyû nieäm baùo ra ñôøi ñöôïc chaún ba naêm. Ñoïc baøi töï thuaät sau ñaây cuûa Nhaát Linh, caùc baïn thaáy ngay hoài aáy, Nhaát Linh ñaõ coù moät quan nieäm raát môùi meû veà ngheà laøm baùo :

" Chuùng toâi ra soá baùo naøy ñeå kyû nieäm ngaøy baùo ra, vì hai naêm tröôùc ñaây, chuùng toâi ñaõng trí neân queân maát vieäc ñoù.

" Ñaõ ba naêm cuøng caùc baïn cuøng ñi moät con ñöôøng, taát laø coù nhöõng kyû nieäm chung moãi böôùc ñöôøng laïi moät nhieàu theâm. Vaäy baây giôø cuøng caùc baïn döøng chaân troâng trôû laïi ñeå nhaéc ñeán nhöõng vieäc ñaõ qua, nhöõng caûnh ñaõ gaëp vaø nhaân tieän ngoû cuøng caùc baïn hay nhöõng truyeän rieâng trong nhaø baùo vaø trong ngheà baùo, nhöõng truyeän thaân maät maø ngöôøi ta chæ thöôøng keå cho nhau nghe trong nhöõng luùc nhaøn roãi, nghæ ngôi. Phaûi laø nhöõng luùc ñoù, nhöõng caâu truyeän trong soá baùo naøy keå ra môùi hôïp thôøi vaø khoâng coù veû caàu kyø.

" Nhöõng lyù töôûng noù sai khieán chuùng toâi, nhöõng yù muoán cuûa chuùng toâi trong khi laøm baùo, Töù Ly ñaõ coù baøi toû ôû döôùi ñaây.

" Coù moät ñieàu ai cuõng nhaän thaáy laø vaøo thôøi baùo Phong Hoaù ra ñôøi (keå töø soá 14 trôû ñi, luùc Töï Löïc Vaên Ñoaøn baét ñaàu chuû tröông baùo P.H.), trong laøng baùo coù moät khuynh höôùng môùi veà maët nhaø ngheà : tôø baùo vieát ñeå quaàn chuùng xem vaø tôø baùo mong soáng veà ñoäc giaû.

" Thôøi kyø nhöõng baùo loaïi baùo Nam Phong ñaõ taøn, hay coøn nöõa thì nhöõng thöù baùo ñoù cuõng chæ ñeå cho moät haïng ngöôøi ñoïc rieâng, khoâng coù aûnh höôûng lôùn lao ñeán quaàn chuùng. Nhöõng baùo cuûa buoåi ñôøi môùi khoâng theå laø nhöõng tôø baùo khaûo coå hay soáng döïa vaøo nhöõng taøi lieäu cuõ ñöôïc nöõa. Nhöõng tôø môùi ñoù phaûi caên cöù vaøo hieän traïng, phaûi saên soùc ñeán dö luaän, ñeán thôøi söï, phaûi laø nhöõng böùc tranh hoaït ñoäng cuûa xaõ hoäi tröôùc maét. Nhaø vieát baùo khoâng theå caém ñaàu luïc loïi trong kho saùch cuõ, hoaëc boù goái trong phoøng vieát nhöõng baøi luaän veà trieát lyù vöøa khoâ khan, vöøa khoù hieåu, nhaø vieát baùo baây giôø phaûi laøm theá naøo cho ai ai cuõng hieåu ñöôïc mình maø vieát veà nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán moät soá ñoâng ngöôøi. Nghóa laø phaûi laøm theo nhöõng ngöôøi vieát baùo beân AÂu Myõ.

" Baùo Phong Hoaù veà maët trong coøn coù moät söï môùi khaùc haún caùc baùo trong nöôùc xöa nay. Leä thöôøng thì tôø baùo hoaëc laø cuûa rieâng moät hoäi, moät ñaûng (ôû nöôùc ta ít khi thaáy), hoaëc laø cuûa rieâng moät ngöôøi. Ngöôøi boû tieàn ra bao giôø cuõng nhaän laáy chöùc Giaùm Ñoác daàu raèng khoâng coù moät caùi taøi nhoû moïn gì veà ngheà laøm baùo. OÂng Giaùm Ñoác chuû nhaân ñoù boû tieàn ra thueâ moät oâng chuû buùt vaø ít nhieàu oâng trôï buùt. Caùc nhaø vaên só vì theá neân luoân luoân xung ñoät vôùi nhöõng nhaø tö baûn coù quyeàn sai khieán mình maø khoâng coù ñuû taøi ñeå mình phuïc. Tôø baùo ít khi coù toân chæ duy nhaát, vì toøa soaïn thay ñoåi luoân maø oâng Giaùm Ñoác thì khoâng ñuû taøi trí baét hoï theo mình.

" Baùo Phong Hoaù khaùc haún khoâng phaûi laø cuûa rieâng moät ngöôøi naøo. Baùo Phong Hoaù laø cuûa chung heát thaûy nhöõng ngöôøi vieát baùo Phong Hoaù.Khoâng coù oâng chuû, ngöôøi laøm coâng, khoâng coù cuoäc xung ñoät giöõa caùc nhaø vaên só, caùc nhaø tö baûn. Nhöõng ngöôøi giuùp vieäc baùo Phong Hoaù laø nhöõng nhaø vaên ñoäc laäp, maø tôø baùo Phong Hoaù vì theá laø moät tôø baùo ñoäc laäp, khoâng phaûi theo meänh leänh cuûa moät ñaûng naøo hay moät nhaø tö saûn naøo.

Moãi ngöôøi moãi thaùng chæ caàn moät soá tieàn ñuû soáng, coøn tieàn laõi, neáu coù, seõ laø cuûa chung vaø seõ duøng vaøo nhöõng coâng cuoäc chung roài phaûi laøm sau naøy " (1).

2.- Phong Hoaù ñaû kích, haï beä taát caû theá heä ñaøn anh

Muoán hieåu cuoäc caùch maïng maø baùo Phong Hoaù ñaõ xoâ ñaåy ra naêm 1932, ta caàn hieåu bieát tình hìnhvaên hoïc töø naêm 1932 trôû veà tröôùc.

Vaäy töø naêm 1932 trôû veà tröôùc ta bieát trieàu ñình Hueá laø moät trieàu ñình coå loã. Caû moät caùi noäi caùc giaø nua cuûa Nguyeãn Höõu Baøi, toaøn laø boïn huû nho, cuõng ñuû cho ta thaáy trình ñoä daân trí ra sao roài.

Neáu vaên hoïc laø boä maët xaõ hoäi, thì vaên hoïc theá heä 1913-1932 maø caùc taïp chí, nhaát laø taïp chí Nam Phong giöõ moät vai troø voâ cuøng quan heä laø hình aûnh caùi xaõ hoäi ñoài treä, quan lieâu, keânh kieäu, kheänh khaïng cuûa trieàu ñình Hueá luùc aáy vaäy. Neáu muoán hieåu xaõ hoäi Vieät Nam, caàn nhìn vaøo trieàu ñình Hueá theá naøo, thì cuõng vaäy muoán hieåu vaên hoïc Vieät Nam hoài naøy khoâng gì toát cho baèng nhìn vaøo Nam Phong. Nam Phong laø linh hoàn, Nam Phong laø taát caû vaên hoaù theá heä 1913-1932. Caâu noùi treân ñaây quaû khoâng phaûi laø quaù ñaùng. Bôûi vì, töø 1932 trôû veà tröôùc, caùc nhaø vaên cuûa chuùng ta chöa coù thoùi quen vieát saùch, xuaát baûn saùch maø chæ coù thoùi quen vieát vaên treân baùo chí. Vaäy Nam Phong haàu nhö laø cô quan ngoân luaän duy nhaát ñaõ lieân keát taát caû caùc caây buùt coù theá giaù ñöông thôøi, ñeán noãi neáu ñem ñoát heát Nam Phong ñi, thì neàn vaên hoïc theá heä 1913-1932, coù theå noùi laø bò boùc loät roãng tueách. Noùi nhö vaäy ñeå caùc baïn ghi nhaän theá giaù vaø uy tín cuûa Nam Phong noù to taùt ñeán nhö theá naøo. Thöïc vaäy, trong suoát möôøi maáy naêm tröôøng Nam Phong haàu nhö giöõ vai troø cuûa moät vieän Haøn Laâm. Ñieàu gì Nam Phong vieát ra ñeàu hay, vaên Nam Phong vieát ra laø ñeïp, yù kieán Nam Phong baøn laø ñöôïc toân troïng, luaät leä Nam Phong ñaët ra moïi ngöôøi tuaân theo, chöõ Nam Phong cheá ra moïi ngöôøi ñeàu duøng... Ngöôøi ta coi Nam Phong nhö baäc thaày.

Vaäy maø naêm 1932 vöøa baét ñaàu ra ñôøi, tuaàn baùo Phong Hoaù ñaõ ñaùnh thaúng vaøo Nam Phong : ñaùnh caùc ngöôøi laõnh ñaïo Nam Phong, ñaùnh ngay caû ñöôøng loái chuû tröông veà tö töôûng vaø ngheä thuaät maø nhoùm Nam Phong beânh vöïc, töùc laø quoác daân beânh vöïc coù treân hai chuïc naêm. Thöïc vaäy, tuaàn baùo Phong Hoaù laø luoàng gioù môùi, laøm xaùo troän taát caû traät töï xaõ hoäi, thoåi tung nhöõng lôùp buïi baëm phuû ñaày treân laâu ñaøi vaên hoaù cuõ ñeå laàn naøy noù bay muø trôøi. Quanh nhöõng naêm 32, nhieàu hieän töôïng vaên hoïc xaûy ñeán baùo hieäu söï thaønh hình cuûa nhieàu khuynh höôùng môùi, söï chuyeån höôùng saâu xa cuûa vaên ñaøn Vieät Nam, nhaát laø söï tröôûng thaønh cuûa moät theá heä vaên ngheä só treû tuoåi yù thöùc ñöôïc traùch nhieäm cuûa mình tröôùc lòch söû vaø hieân ngang ñoøi quyeàn laõnh ñaïo trong nöôùc Coäng Hoaø Vaên Hoïc.

Phong Hoaù baét ñaàu môû chieán dòch khieâu khích, haï beä hai laõnh tuï cuûa hai cô quan ngoân luaän lôùn nhaát cuûa theá heä tröôùc, laõnh tuï cuûa Ñoâng Döông Taïp Chí vaø Nam Phong Taïp Chí. 

Töø bao nhieâu laâu, khaép töø Nam chí Baéc, dö luaän ñaâu ñaâu cuõng coi Nguyeãn Vaên Vónh vaø Phaïm Quyønh laø hai oâng toå cuûa vaên hoïc theá heä 1913-1932.Vaäy maø Phong Hoaù soá 14, 22 Sept. 1932 ñaõ ñaët veø ñeå cheá dieãu hai oâng chuû buùt Ñoâng Döông vaø Nam Phong taïp chí. 

" Phong dao môùi "

Nöôùc Nam coù hai ngöôøi taøi,
Thöù nhaát söø Ónh, thöù hai söø Uyønh,
Moät söø beùo nuùng rung rinh,
Moät söø leåu ñeåu nhö hình coø höông
Khoâng voán lieáng chaúng ruoäng nöông,
Chæ ñem dö luaän baùn buoân laøm giaàu 
Baây giôø ñang sæa soùi nhau : 
Ngöôøi caâu " laäp hieán ", keû caâu "  tröïc quyeàn "
-" Thöa caùc ngaøi, thöïc vi tieân
Muoán xem chieán ñaáu quaúng tieàn vaøo " ñaây "  (10)

" Baùo Phong Hoaù ra buoåi sôùm, buoåi chieàu ñi chôi rong phoá, nghe thaáy con treû haùt :

" Nöôùc Nam coù hai ngöôøi taøi...
" Thöù nhaát söø Ónh, thöù hai söø Uyønh

" OÂng Quyønh coù leõ chöa vöøa loøng. OÂng coù giaän, xin ñöøng giaän nguôøi laøm thô, neân giaän caùi ngöôøi ñaët ra ñieäu thô saùu taùm. Chaû nheõ laïi vieát, thöù nhaát söø Uyønh, thöù hai söø Ónh ".

Ngöôøi ta khoâng theå baûo baùo Phong Hoaù choáng Phaïm Quyønh vaø Nguyeãn vaên Vónh vì hai oâng naøy laøm chính trò maø chæ vì hai oâng bò coi laø huû hoaù moät luõ maø thoâi. Thöïc vaäy, Phong Hoaù ñaõ cheá dieãu naøo Hoaøng Taêng Bí, naøo Huyønh Thuùc Khaùng, naøo Nguyeãn Khaéc Hieáu, naøo Nguyeãn Troïng Thuaät, naøo Nguyeãn vaên Toá. Chaúng theá maø Phong Hoaù soá xuaân (24 Janvier 1933), ñaõ coù baøi chuùc Teát " thaäp baùt tuù " do Töù Ly (Hoaøng Ñaïo) göûi cho 18 nhaân vaät :

- " Möøng cuï Hoaøng Taêng Bí taêng phuùc, taêng loäc, taêng thoï, taêng...bí.
- " Möøng cuï Nguyeãn Vaên Vónh ñaàu naêm hoïc xem töû vi, cuoái naêm xem thaày soá...
- " Möøng cuï Huyønh Thuùc Khaùng duøng chöõ nho nhieàu baèng naêm baèng möôøi naêm ngoaùi.
- " Möøng oâng Phaïm Quyønh thaêng quan tieán chöùc.
- " Möøng oâng Hy Toáng ra ngoaøi haún caùi bò cuûa cuï baûng Bí.
- " Möøng oâng Nguyeãn Khaéc Hieáu say baèng naêm baèng möôøi naêm ngoaùi.
- " Möøng oâng Nguyeãn Troïng Thuaät sinh theâm ñöôïc naêm baûy ngöôøi An Nam môùi.
- " Möøng oâng Döông Baù Traïc ñaàu naêm hoïc xong tieáng AÊng Leâ, giöõa naêm hoïc xong tieáng Quaûng Ñoâng, cuoái naêm noùi truyeän oâng Ñinh Boä Lónh.
- " Möøng buùi toù oâng Nguyeãn vaên Toá naêm nay ñöôïc vaøo vieän Baùc coå Haø Noäi.
- " Möøng oâng Leâ vaên Phuùc naêm nay phaùt taøi moät mình... "
 . . . . .

Chaúng nhöõng coâng kích caù nhaân caùc caây buùt ñaøn anh, Phong Hoaù coøn bôi moùc caû vaên cuûa boïn hoï nöõa.

Ñaây caùc baïn nghe Phong Hoaù dieãu vaên cuûa Hoaøng Taêng Bí vaø cuûa Döông Baù Traïc : 

" Tröùng vòt khoù tieâu, khoâng bieát coøn caùi gì khoù tieâu hôn nöõa khoâng ? Hoûi theá taát ai cuõng buoàn saéc maët maø ñaùp laïi raèng : coù vaên cuûa cuï Hoaøng Taêng Bí.

" Nhöng vaên cuï baûng tuy coù bí, nhöng chöa ñeán noãi bí nhö vaên oâng cöû Döông Baù Traïc, töï laø Tuyeát Huy. Vaên cuï Hoaøng bí vì theá vaên cuï daøi löôùt thöôùt nhö caùi aùo thuïng nhöng cuï coøn coù tö töôûng. Ñeán nhö oâng Döông Baù Traïc, vaên oâng gioáng nhö caùi thuøng saét taây, ngoaøi boùng trong roãng khoâng coù tö töôûng gì. Vì theá vaên oâng laïi bí hôn moät böïc maø bí laïi bí " roãng ".

" Ngaøy xöa, Chu Du 3 laàn hoäc maùu, ngaång coå leân giôøi maø than raèng :
" Giôøi ñaõ sinh Du sao coøn sinh Löôïng ?

"  Ñoäc giaû baùo chí nöôùc Nam maáy laàn nguû gaät cuõng neân ngaùp maø than raèng :
" Giôøi ñaõ sinh ra cuï baûng Hoaøng, sao coøn sinh ra oâng cöû Döông ? " (11)

Vaø ñaây Phong Hoaù dieãu côït nhaø hoïc giaû Hoaøng Taêng Bí :

" Taøi phaùt minh cuûa cuï Hoaøng Taêng Bí,
Cuï Hoaøng Taêng Bí môùi tìm ra moät thöù beänh, cuï goïi laø moät beänh chung cuûa baïn thieáu nieân ta ngaøy nay ! Caùi beänh aáy laø caùi beänh quaù yeâu taây hoïc, coâng kích Nho giaùo, khoâng bieát raèng daân toäc Vieät Nam coøn ñoaøn tuï ñöôïc ñeán ngaøy nay, xaõ hoäi Vieät Nam coøn giöõ traät töï ñeán theá naøy ñeàu laø nhôø Nho giaùo !
" Caùi beänh aáy coù khoâng, khoâng bieát, chæ bieát raèng Cuï baûng Hoaøng cuõng maéc beänh, caùi beänh chæ troâng thaáy caùi toát ñeïp cuûa Nho giaùo.
Beänh cuûa Cuï baûng Hoaøng nghe nhö traàm troïng laém, cuï neân tìm thuoác chöõa ñi thoâi "(12).

Chaúng nhöõng dieãu boïn nam nhi, Phong Hoaù cuõng chaúng thöông ñeán moät nöõ só ñaõ töøng laøm cho thanh nieân thieáu nöõ yeâu meán. Ñoù laø nöõ só Töông Phoá :

" Giaûi quaùn quaân.
"  Baø Töông Phoá xöa laøm baøi thô " gioït leä thu " ñaêng trong Nam Phong, ai cuõng khen laø laâm ly, ai oaùn, saàu thaûm, thaûm thieát, aûo naõo, vaø buoàn raàu...
" Tính ra baøi vaên ñoù coù 61 chöõ vöøa " than oâi ", " oâi ", vaø " leä ", chia ra nhö sau naøy :
29 chöõ " than oâi ",
18 chöõ " oâi ",
14 chöõ " leä ",
Moät baøi ñoä boán trang, maø coù nhöõng 61 chöøng aáy chöõ, thì than oâi ! Laøm gì maø chaúng ñaùng bi thöông " (11).

Nhöng chaúng hieåu sao Phong Hoaù laïi coù thuø rieâng gì vôùi thi só Taûn Ñaø ! Trong suoát maáy thaùng cuoái naêm 32 ñaàu naêm 33, chaúng maáy soá baùo maø Phong Hoaù buoâng tha nhaø thô soâng Ñaø nuùi Taûn.

Hoï cheá dieãu baùo cuûa oâng :

" Baùo Annam cuûa oâng Vónh ñaõ laø baùo " Annam môùi ", thì baùo " Annam " cuûa oâng Hieáu haún laø baùo " Annam cuõ "... oâng Vónh môùi ít, maø oâng Hieáu cuõ nhieàu. Neân baùo oâng Vónh phaûi ñaët laø " Annam môùi vaø cuõ " maø baùo oâng Hieáu laø " Annam cuõ cuõ " hay " cuõ cuõ " khoâng cho xong chuyeän !
" Trong soá " cuõ cuõ " môùi ñaây, oâng Taûn Ñaø uoáng röôïu, uoáng röôïu roài oâng say, oâng say "  roài thì xuaát ". OÂng say neân oâng troùt laøm baøi thô caûm tình ñeå caûm hoaù Phong Hoaù.
" Nhöng thoâi, ta haõy ñôïi oâng tænh ñaõ roài seõ noùi chuyeän " (13)
" Giöõ quaùn quaân veà " cheát " ñi " soáng " laïi thì laø baùo Annam cuûa oâng Hieáu :
" 3 laàn cheát
" 4 laàn ra ñôøi
Bao giôø oâng Taûn Ñaø laøm cho soá cheát vaø soáng ñeàu baèng nhau thì ñoäc giaû môùi ñöôïc nhôø oâng laém laém " (11).

Hoï chöûi oâng ñuû ñieàu, hoï laøm thô hoaï vaän ñeå reâu ruoác oâng. Caùc baïn nghe Töù Ly (12) noùi veà Taûn Ñaø vaø Annam taïp chí cuûa oâng :

" Hoaï nguyeân vaän :
Anh leân gioïng röôïu khuyeân Phong Hoaù
Saëc suïa hôi men khoù ngöûi quaù. 
Ñaõ daïy bao laàn tai chaúng nghe,
Haún coøn nhieàu phen moàm bò khoaù !
Thaân meàm chöa chaéc ñöùng ngay ñaâu
Löôõi ngaén thì neân co laïi nheù !
Phong Hoaù maø khoâng hoaù noåi anh, 
Tuyù nhaân quaû thöïc laø nan hoaù !
                                PHONG HOAÙ

Chaúng nhöõng Phong Hoaù ñaû phaù cheá dieãu caù nhaân naøy caù nhaân khaùc, maø coøn ñaû phaù cheá dieãu taát caû caùc cô quan ngoân luaän do caùc nhaân vaät thuoäc heä cuõ chuû tröông. Chaúng nhöõng Ñoâng Döông taïp chí, Nam Phong taïp chí, Annam taïp chí, ra ñôøi ñaõ laâu, thaäm chí nhöõng baùo vöøa môùi ra ñôøi nhö Vaên hoïc taïp chí, Ñoâng Thanh taïp chí, cuõng ñeàu bò chaâm choïc. Ñaây caùc baïn nghe Phong Hoaù pheâ bình Ñoâng Thanh taïp chí :

" Trong nöôùc Nam töôûng chæ coù moät tôø baùo coå laø baùo Nam Phong. Deø ñaâu laïi coù baùo Ñoâng Thanh. Baùo Nam Phong khoâng ñònh coå maø thaønh ra coå, baùo Ñoâng Thanh ñònh taâm coå maø coå thaät.

" Caùc oâng baáy laâu chuùi muõi tìm toøi trong khe ñaù nöùt hay gaäm tuû hoâi muø queân caû söï ñôøi. Boãng moät hoài, caùc oâng giaät naåy mình baûo nhau : " AÁy cheát, trong luùc ta ñang cong löng tìm toøi, caû quoác daân ñöông mong ngoùng muoán bieát nhöõng caùi ta ñaõ phaùt minh ra : nghó theá roài caùc oâng ra môû baùo.

" Ñaàu tieân, caùc oâng ñem nhöõng con daáu coå ra loøe baø con doát naùt, roài caùc oâng baøn chuyeän nöôùc Chieâm Thaønh, caùc oâng lo ñoøi laáy laïi tænh Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây nhö ta ñoøi hai caùi luïc bình coå vaäy "  (14).

4.- Phong Hoaù ñaû kích lyù töôûng vaên hoaù cuûa theá heä tröôùc.

Nhö vaäy ñoái vôùi theá heä cuõ, chaúng rieâng gì con ngöôøi hoï bò beâu xaáu, cô quan ngoân luaän cuûa hoï bò cheá dieãu maø chính caû ñöôøng loái cuûa hoï töøng ñöôïc caû quoác daân ca ngôïi nay cuõng bò nhaïo baùng.

Töù Ly, trong muïc " Töø cao ñeán thaáp ", Phong Hoaù soá 28 ngaøy 30-12-1932, coøn ñaû kích Nho giaùo naëng neà hôn :

" TAØI PHAÙT MINH CUÛA CUÏ HOAØNG TAÊNG BÍ "

" Cuï Hoaøng Taêng Bí môùi tìm ra moät thöù beänh, cuï goïi laø moät beänh chung cuûa baïn thieáu nieân ngaøy nay ! Caùi beänh aáy laø caùi beänh quaù yeâu taây hoïc, coâng kích Nho giaùo, khoâng bieát raèng daân toäc Vieät Nam coøn ñoaøn tuï ñöôïc ñeán ngaøy nay, xaõ hoäi Vieät Nam coøn giöõ traät töï ñeán theá naøy ñeàu laø nhôø coâng Nho giaùo !
" Caùi beänh aáy coù khoâng, khoâng bieát, chæ bieát raèng Cuï baûng Hoaøng cuõng maéc beänh chæ troâng thaáy caùi ñeïp cuûa Nho giaùo.
" Beänh cuûa Cuï baûng Hoaøng nghe nhö traàm troïng laém, cuï neân tìm thuoác chöõa ñi thoâi !
" Cha ra cha, con ra con
" Cuï baûng Bí maéc caùi beänh aáy neân noùi raèng vì maáy nghìn naêm chuoäng Nho Giaùo neân treân döôùi coù traät töï, cha ra cha, con ra con, anh ra anh, em ra em, choàng ra choàng... cuï Hoaøng Taêng Bí ra cuï Hoaøng Taêng Bí ;
" AÁy ñaáy, yù cuï baûng laø neáu khoâng coù nho giaùo thì cha khoâng ra cha, con khoâng ra con, anh khoâng ra anh, em khoâng ra em, choàng khoâng ra choàng, vôï khoâng ra vôï...cuï Hoaøng Taêng Bí khoâng ra cuï Hoaøng Taêng Bí.
" Quaùi thaät coù leõ cuï baûng ñoà raèng beân AÂu Myõ,  cha khoâng ra cha, con khoâng ra con, anh khoâng ra anh, em khoâng ra em, vôï khoâng ra vôï, choàng khoâng ra choàng, maø heà Charlot khoâng ra heà Charlot " (14).

Suoát maáy chuïc naêm, teân tuoåi Phaïm Quyønh noåi tieáng nhö soùng coàn vì caùi ñaïo chieát trung, ñieàu hoaø AÂu AÙ, töùc laø caùi trieát lyù vöøa phaàn baûo toaøn ñöôïc quoác hoàn quoác tuyù vöøa phaàn thaâu thaùi ñöôïc caùi hay caùi ñeïp cuûa vaên minh AÂu Myõ.

Caùi chuû tröông aáy coù luùc bò Phong Hoaù nghi ngôø nhö ta thaáy trong baøi " Ñaïo Trung Dung cuûa oâng Quyønh " ñaêng treân Phong Hoaù soá 16 ngaøy 6-10-1932.

" ÑAÏO TRUNG DUNG CUÛA OÂNG QUYØNH.

" Dung hôïp AÂu AÙ, laáy nhöõng caùi tinh hoa cuûa phöông Taây ñem hoaø laãn vôùi nhöõng quoác hoàn, quoác tuyù cuûa ta, oâng Phaïm Quyønh baáy laâu keâu gaøo treân taïp chí Nam Phong (noùi baéc phong thì ñuùng hôn) caùi thuyeát saâu xa aáy.
" Caùi gì hay thì ta giöõ laïi, caùi gì dôû thì ta boû ñi. Chæ coøn moät vieäc ñeo chuoâng...nghóa laø vieäc phaân bieät caùi hay vôùi caùi dôû.
" Nghe ra khoù tìm phöông thi haønh. Gaëp vieäc gì khoù, taây phöông noùi taây phöông phaûi, ñoâng phöông noùi ñoâng phöông phaûi, tieân sinh bieát theo beân naøo ?
" Luùc ñoù chæ coøn ngoài maø ñôïi thôøi, theo chieàu gioù maø phaát laø hôn caû, thöa tieân sinh " (12).

Ñieàu maø luùc ñaàu Phong Hoaù nghi ngôø, thì daàn daàn sau naøy Phong Hoaù phaùt ñoäng chieán dòch ñaû phaù.

Nhaát Linh treân Phong Hoaù soá 18 (20-10-32) ñaõ keát aùn caùi thuyeát dung hôïp cuûa Phaïm Quyønh. Caùi ñieàu ñaùng löu yù laø, ôû theá heä tröôùc, Phaïm Quyønh vaãn töï coi mình laø tay taân hoïc, thì, sang theá heä môùi naøy, caùi oângtaân hoïc Phaïm Quyønh, ñoái vôùi boïn taân hoïc Nhaát Linh, ñaõ trôû thaønh cöïu hoïc. Nhaát Linh vieát veà Phaïm Quyønh naêm 1932 :

" Vì vaäy trong boïn cöïu hoïc, coù oâng Phaïm Quyønh, ñaõ xöôùng thuyeát Trung Dung giöõ laáy caùi hay cuûa Ñoâng phöông, thu laáy caùi hay cuûa Taây phöông ; dung hoaø hai caùi vaên hoaù, gaây döïng laáy moät neàn vaên minh rieâng, caùi moäng töôûng oâng Phaïm Quyønh laø ôû ñaáy.
" Caùi thuyeát aáy, môùi nghe ai ai cuõng phaûi coâng nhaän laø hay, laø neân theo, song ñem ra thöïc haønh thaät laø khoù khaên voâ cuøng. Ngay ñeán oâng Phaïm Quyønh cuõng phaûi coâng nhaän nhö vaäy. Toâi, toâi laïi vöôït qua leân moät böïc nöõa : caùi thuyeát aáy khoâng theå thöïc haønh ñöôïc...
" Theo beân naøo cuõng coù caùi hay, caùi dôû, chöa chaéc chaén ñaâu laø chaân lyù. Song caùi vaên minh cuõ ñem ra thöïc haønh keát quaû coøn ôû tröôùc maét ta, caùi keát quaû aáy laøm cho ta baát maõn.
" Ta chæ coøn hy voïng ôû caùi vaên minh cuûa Taây phöông, caùi vaên minh aáy, ñöa ta ñeán ñaâu, ta chöa bieát, song caùi vaän meänh con ngöôøi ta laø ñi vaøo voâ ñònh, voâ thöôøng. Cöù thay ñoåi môùi tieán boä " (15).

Trong muïc " Baøn Ngang ", Töù Ly, treân Phong Hoaù soá 28 ra ngaøy 30-12-1932, coøn noùi maïnh baïo hôn Nhaát Linh :

" Caùc nhaø Nho coøn soùt laïi treân coõi ñaát Vieät, thöôøng than thôû cho luaân thöôøng, phong hoaù, maø nhaát laø than thôû cho mình muoán chaán höng ñöôïc ñaïo Nho kia, mong cho chuùng ta ôû luøi laïi moät traêm naêm veà tröôùc.
" Hoï muoán cho chuùng ta soáng nhö ñôøi Nghieâu Thuaán, coøn treû con thì caép saùch Nho, ñoïc Maïnh Töû " chi hoà giaû daõ " vang khaép baùn ñaûo Ñoâng Döông, nhôùn leân thì naøy buùt, naøy nghieân, naøy leàu, naøy chieáu, baøn chuyeän thì baøn vôùi Tam Hoaøng Nguõ Ñeá , baøn xem Quaûng Troïng ñaõ maáy laàn tuø...
"  Nhöõng ñieàu hay ho aáy, thaät chuùng ta khoâng xöùng ñaùng theo. Chuùng ta khoâng theå soáng nhö ñôøi coå ñöôïc, vì chuùng ta ñaõ chòu aûnh höôûng moät trang lòch söû vöøa qua maø caùc nhaø nho kia muoán xoaù boû ñi. Chuùng ta nghó khaùc xöa, xeùt ñoaùn cuõng khaùc xöa roài ! Chuùng ta khoâng theå tin raèng ngöôøi Thaùi Taây chaân chæ coù moät oáng, ngaõ laø khoâng daäy ñöôïc, ñeøn phaûi coù baác, doác xuoáng khoâng chaùy ñöôïc, suùng thaàn coâng phaûi laø oâng suùng, coù taøn coù taùn, soát thì ñoå moà hoâi, oám thì ñoå thuoác vaøo cho uoáng.
" Thaät laø khoâng may cho chuùng ta...maø raát buoàn cho maáy nhaø nho huû " (16).

Coù ñieàu caùc baïn caàn ghi nhaän laø nhöõng caùi maø Phong Hoaù ñaùnh ñaám chaúng phaûi ñaùnh ñaám vu vô ñaâu. Noù naèm trong chuû tröông , ñöôøng loái cuûa caû nhoùm.

Moät caùi baûn tuyeân ngoân cuûa Töï Löïc Vaên Ñoaøn ñuû noùi leân ñieàu nhaän ñònh cuûa toâi. Baûn tuyeân ngoân naøy tuy ra ñôøi ñaàu naêm 1934 maø thöïc noäi dung cuûa noù ñaõ taûn maùt haàu khaép moïi trang baùo Phong Hoaù ngay töø soá 14 laø soá Nguyeãn Töôøng Tam ñöùng ra ñieàu khieån tôø baùo naøy. Ñaây caùc baïn haõy nghe baûn tuyeân ngoân ñoù :

" TUYEÂN NGOÂN CUÛA TÖÏ LÖÏC VAÊN ÑOAØN.

" Töï Löïc Vaên Ñoaøn hoïp nhöõng ngöôøi ñoàng chí trong vaên giôùi, ngöôøi trong ñoaøn ñoái vôùi nhau coát coù lieân laïc veà tinh thaàn, cuøng nhau theo ñuoåi toân chæ, heát söùc giuùp nhau ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích chung, heát söùc che chôû nhau trong coâng cuoäc coù tính caùch vaên chöông.
" Ngöôøi trong Vaên Ñoaøn coù quyeàn ñeå döôùi teân mình chöõ Töï Löïc Vaên Ñoaøn vaø bao nhieâu taùc phaåm cuûa mình ñeàu ñöôïc Vaên Ñoaøn nhaän vaø ñaët daáu hieäu.
" Nhöõng saùch cuûa ngöôøi ngoaøi, hoaëc ñaõ xuaát baûn, hoaëc coøn laø baûn thaûo, göûi ñeán Vaên Ñoaøn xeùt, neáu hai phaàn ba ngöôøi trong Vaên Ñoaøn coù maët ôû hoäi ñoàng xeùt laø coù giaù trò vaø hôïp vôùi toân chæ thì seõ nhaän ñaët daáu hieäu cuûa Vaên Ñoaøn vaø seõ tuyø söùc coå ñoäng giuùp. Töï Löïc Vaên Ñoaøn khoâng phaûi laø moät hoäi buoân xuaát baûn saùch.
" Sau naøy neáu coù theå ñöôïc, Vaên Ñoaøn seõ ñaët giaûi thöôûng goïi laø giaûi thöôûng Töï Löïc Vaên Ñoaøn ñeå thöôûng nhöõng taùc phaåm coù giaù trò vaø hôïp vôùi toân chæ cuûa Vaên Ñoaøn.

" TOÂN CHÆ CUÛA TÖÏ LÖÏC VAÊN ÑOAØN
" 1.- Töï söùc mình laøm ra nhöõng saùch coù giaù trò veà vaên chöông chöù khoâng phieân dòch saùch nöôùc ngoaøi, neáu nhöõng saùch naøy chæ coù tính caùch vaên chöông thoâi : muïc ñích ñeå laøm giaàu theâm vaên saûn trong nöôùc.
" 2.- Soaïn hay dòch nhöõng saùch coù tö töôûng xaõ hoäi chuù yù laøm cho ngöôøi vaø xaõ hoäi ngaøy moät hay hôn leân.
" 3.- Theo chuû nghóa bình daân, soaïn nhöõng cuoán saùch coù tính caùch bình daân vaø coå ñoäng cho ngöôøi khaùc yeâu chuû nghóa bình daân.
" 4.- Duøng moät loái vaên giaûn dò, deã hieåu, ít chöõ nho, moät loái vaên thaät coù tính caùch Annam.
" 5.- Luùc naøo cuõng môùi, treû, yeâu ñôøi, coù trí phaán ñaáu vaø tin ôû söï tieán boä.
" 6.- Ca tuïng nhöõng neát hay veû ñeïp cuûa nöôùc maø coù tính caùch bình daân, khieán cho ngöôøi khaùc ñem loøng yeâu nöôùc moät caùch bình daân, khoâng coù tính caùch tröôûng giaû quí phaùi.
" 7.- Troïng töï do caù nhaân.
" 8.- Laøm cho ngöôøi ta bieát raèng ñaïo Khoång khoâng hôïp thôøi nöõa
" 9.- Ñem phöông phaùp khoa hoïc Thaùi Taây aùp duïng vaøo vaên chöông Annam.
" 10.- Theo moät ñieàu trong chín ñieàu naøy cuõng ñöôïc mieãn laø ñöøng traùi ngöôïc vôùi nhöõng ñieàu khaùc "(17).

Chín muïc tieâu tranh ñaáu vaø ñoøi hoûi treân ñaây cuûa Töï Löïc Vaên Ñoaøn chaúng coù ñieàu naøo coù theå dung hoaø ñöôïc vôùi chuû tröông ñieàu hoaø cuûa theá heä tröôùc.

Ñieàu tai aùc ñaùng chuù yù hôn heát laø Töï Löïc Vaên Ñoaøn coi vieäc ñaû phaù, ñaøn aùp, tieâu dieät Nho giaùo nhö laø moät trong chín toân chæ maø taát caû moïi ngöôøi trong Vaên ñoaøn haàu nhö phaûi uoáng maùu aên theà vôùi nhau ñeå maø trieät ñeå thi haønh. Coù nhieàu nhaø vaên, nhieàu toå chöùc ñoâi khi cuõng leân tieáng ñaû kích Nho giaùo raát kòch lieät, phuõ phaøng ; nhöng chöa coù ai coi vieäc ñaøn aùp Nho giaùo laø toân chæ caû. Taát caû caùi khaùc, caùi môùi quyeát lieät, caùi môùi phuõ phaøng cuûa Töï Löïc Vaên Ñoaøn laø ôû choã aáy. Ñieàu khoaûn thöù taùm Toân chæ cuûa Töï Löïc Vaên Ñoaøn ghi laø : " Laøm cho ngöôøi ta bieát raèng ñaïo Khoång khoâng hôïp thôøi nöõa ".

Nhöng quyeát lieät nhaát, ñoàng thôøi cuõng caûm ñoäng nhaát laø baøi beân " Beân ñöôøng döøng böôùc " cuûa Töù Ly vieát ngaøy 20-9-1935 ñeå kyû nieäm baùo ra ñôøi ñöôïc chaün ba naêm. Söï taøn baïo, phuõ phaøng ñoái vôùi Nho giaùo ñöôïc boäc loä moät caùch raát caûm ñoäng :

" Caùch ñaây ba naêm, moät ñeâm thu giaù laïnh, toâi vaø Nhaát Linh töø bieät Khaùi Höng ôû baùo quaùn, neän goùt treân ñöôøng vaéng maø veà. Luùc ñoù vaøo khoaûng hai giôø saùng. Da trôøi saùm nhaït, ñieåm maáy ngoâi sao thöa, treân raëng caây ñen saãm, chuoâi Baéc Ñaåu ñaõ naèm ngang trôøi. Döôùi aùnh vaøng cuûa ñeøn ñieän, thaønh phoá Haø Noäi nguû yeân laëng : thænh thoaûng chæ nghe thaáy tieáng rao cuûa haøng baùn rong nhö ôû moät theá giôùi xa xaêm khaùc ñöa laïi. Trong khoaûng ñeâm daøi tòch mòch ñöông luùc gioù heo may thoåi laù khoâ saøo saïc, chuùng toâi thaáy trong loøng nheï nhaøng vui veû...Saùng hoâm aáy, soá ñaàu (töùc laø soá 14) baùo Phong Hoaù ra ñôøi.

" Nhaéc laïi ñeâm hoâm aáy, toâi sinh ra moät tö töôûng so saùnh caùi ñeâm tröôøng toái taêm kia laø caùi ñôøi cuõ, chaët cheõ, phieàn nhieãu, vuïn vaët, nhoû nhen. Soáng trong caùi hoaøn caûnh uû ruõ aáy, ta phaûi maïnh meõ choáng cöï laïi, ñeå ñôïi vöøng ñoâng, ñôïi caùi ñôøi môùi, phong quang raïng rôõ.

" Ñaõ bieát chaân lyù ôû ñaâu leõ töï nhieân laø phaûi quaû quyeát boàng boät maø theo. Vì leõ aáy, chuùng toâi maïnh baïo, haêng haùi ñem vaên chöông phuïng söï caûi caùch : phaù huyû nhöõng huû tuïc ñoài phong, xaây ñaép moät cuoäc ñôøi hôïp leõ phaûi, boû thaønh kieán, trí phuïc toøng, laáy löông tri maø xeùt ñoaùn moïi söï...Caùi tinh thaàn vò tha bao giôø cuõng soi loái cho chuùng toâi ñi.

" Tuy saün coù chöông trình phaân minh, coù phöông phaùp haún hoi, maø Phong Hoaù luùc ra ñôøi khoâng coù laáy moät baøi phi loä. Laø vì chuùng toâi e noùi ra khoâng laøm ñöôïc. Chuùng toâi sôï chöông trình cuûa chuùng toâi cuõng ñeán nhö chöông trình cuûa caùc oâng nghò, coù cuõng nhö khoâng vaäy.

" Ba naêm qua...nhöõng yù töôûng, nhöõng hoaøi voïng, chuùng toâi laàn löôït phoâ baày treân tôø baùo, ñöôïc caùc baïn ñoäc giaû moät ngaøy moät hoan ngheânh, khieán chuùng toâi nöùc loøng hôûi daï, caøng doác loøng ñi tìm chaân lyù vôùi caùc baïn.

" Ba naêm qua...söï ñoåi thay cuûa phong tuïc, leã nghi, tuy chöa roõ reät, nhöng söï thay ñoåi cuûa linh hoàn daân ta ñaõ ngaám ngaàm, töø toán maø tieán haønh khoâng coù söùc maïnh naøo ngaên caûn laïi ñöôïc nöõa. Nhöõng lyù töôûng, nhöõng quan nieäm cuõ daàn daàn maát veû uy nghi, laãm lieät, taát roài cuõng phaûi theo thôøi gian maø phaù tan, nhöôøng choã cho nhöõng quan nieäm, nhöõng lyù töôûng môùi. Linh hoàn ngöôøi ta ñaõ thay ñoåi, taát hoaøn caûnh khoâng choùng thì chaày cuõng phaûi ñoåi thay. Thay ñoåi hoaøn caûnh, ñoù laø muïc ñích cuûa chuùng toâi vaäy.

" Chuùng toâi muoán tieâu dieät ñôøi cuõ. Noù seõbò tieâu dieät. Then choát cuûa noù laø caùi ñaïo toáng nho. Vì theá maø chuùng toâi ñaõ maïnh baïo baøi baùc caùi ñaïo khoâng hôïp thôøi aáy.

" Coù ngöôøi cheâ chuùng toâi raèng khoâng phoâ baày nhöõng caùi hay cuûa nho giaùo. Hoï khoâng bieát cho raèng chuùng toâi khoâng ñöùng veà phöông dieän cuûa nhaø trieát hoïc : veà phöông dieän naøy, nho giaùo cuõng nhö toân giaùo khaùc, khoâng hôn khoâng keùm. Ñoái vôùi nhaø trieát hoïc, vaên hoaù ñoâng phöông vôùi vaên hoaù taây phöông ñeàu coù theå cho laø hay caû. Nhöng chuùng toâi chæ muoán laøm moät nhaø caûi caùch. Nguyeân lyù cuûa ñaïo nho, chuùng toâi khoâng baøn ñeán, chuùng toâi chæ nhaän ra raèng trong tröôøng thöïc teá noù ñaõ ñöa xaõ hoäi ta vaøo voøng ngöøng treä, tuø haõm, keå gì moät vaøi ngöôøi coù trí höôùng cao thöôïng, neáu vì ñaïo aáy maø phaàn ñoâng daân ta daày xeùo nhau trong söï nhoû nhen.

" Cuoäc ñôøi cuõ maát, seõ coù ngöôøi thöông tieác ngaån ngô. Nhöng tieán boä töùc laø bieán caûi khoâng cuøng, ta khoâng theå, trong luùc theá giôùi ñoåi thay, sinh soáng maõi trong cuoäc ñôøi cuõ kyõ töø ngaøn naêm xöa.

" Ba naêm qua...Baùo chí trong khoaûng thôøi gian aáy cuõng tieán boä moät caùch mau choùng. Nhöõng baøi phoùng söï, nhöõng truyeän daøi coù giaù trò thaáy daàn daàn xuaát hieän. Baùo chí khaùc tröôùc, aân caàn vôùi ñoäc giaû tìm caùch beânh vöïc keû coâ yeáu, baøi baùc nhöõng söï baát coâng...tìm phöông phaùp, caûi caùch xaõ hoäi moät caùch soát saéng hoaït ñoäng.

" Ba naêm qua...Hoâm nay taïm döøng chaân ñöùng laïi, chuùng toâi nhìn con ñöôøng ñaõ ñi ; chuùng toâi ra baùo ngaøy 22-9 naêm 1932, laø moät ngaøy raát xaáu : ngaøy töù ly. Khoâng phaûi laø moät söï voâ tình : chính laø ñònh yù cöôõng laïi caùi thuyeát soá meänh noù baét daân ta naèm dí moät nôi, ñöông luùc moïi ngöôøi cuøng tieán. Ngaøy töù ly, trong ba naêm, khoâng thaáy reo hoaï gì cho chuùng toâi. Coâng vieäc chuùng toâi laøm, caùc baïn ñaõ roõ. Coâng cuoäc chuùng toâi seõ laøm, xin ñôïi luùc coù keát quaû, chuùng toâi seõ baøn ñeán. Daàu sao, kyù vaõng cuûa chuùng toâi, xin ñem ra baûo ñaûm cho töông lai "(18).

Ngoaøi caùc vieäc treân ñaây, chuùng ta coøn phaûi ghi nhaän maáy bieán coá chöùng minh söï xoay chieàu cuûa neàn vaên hoïc môùi.

IX.- Lyù do thöù chín : söï xuaát hieän nhöõng tieåu thuyeát theo loái môùi

Chuùng ta phaûi keå ñeán moät soá tieåu thuyeát hay phoùng söï ra ñôøi naêm 32 naøy. Treân caùc taïp chí, töø naêm 32, ta thaáy xuaát hieän nhieàu truyeän ngaén cuûa Nhaát Linh, cuûa Khaùi Höng, cuûa Lan Khai, cuûa Theá Löõ, maø chieàu höôùng chuùng ta thaáy khaùc haún vôùi caùc truyeän cuûa Nguyeãn Baù Hoïc, cuûa Töông Phoá...

Nhöng ñieàu ñaùng chuù yù laø söï ra ñôøi cuûa maáy truyeän nhö Hoàn böôùm mô tieân cuûa Khaùi Höng, Keùp Tö Beàn cuûa Nguyeãn Coâng Hoan, Toâi keùo xe cuûa Tam Lang. Töø caùch xaây döïng truyeän ñeán caùch ñaët vaán ñeà, caùch moâ taû taâm lyù caùc vai truyeän maø nhaát laø lôøi vaên deã daõi, linh ñoäng, ba taùc giaû naøy nhö vaïch ra moät ñöôøng raïch lôùn phaân ñoâi hai theá heä tröôùc (13-32) vaø theá heä sau (32-45).

X.- Lyù do thöù möôøi : söï xuaát hieän thô môùi

Nhöng bieán coá ñaõ gaây xuùc ñoäng hôn heát laø söï xuaát hieän baøi " Moät loái thô môùi trình chaùnh giöõa laøng thô " (Phuï nöõ Taân vaên soá 122 ra ngaøy 10-3-1932)

Trong baøi naøy, sau khi coâng kích vaø keát aùn thô cuõ moät caùch naëng neà, Phan Khoâi ñaõ trình laøng moät baøi thô môùi. Ñaây caùc baïn nghe baøi " Moät loái thô môùi trình chaùnh giöõa laøng thô ".

" Môùi ñaây, toâi coù gaëp oâng Phaïm Quyønh ôû Saigon, trong khi noùi chuyeän oâng nhaéc ñeán maáy baøi Truùc chi Töø cuûa toâi ñaõ laøm treân soâng Höông khi gaëp ngöôøi baïn cuõ laø oâng Nguyeãn Baù Traùc ôû ngoaïi quoác môùi veà ; oâng Phaïm toû yù khen maáy baøi ñoù vaø noùi chính mình ñaõ dòch noù ra tieáng Phaùp. Sau heát oâng khuyeân toâi neân giöõ caùi thaùi ñoä ngaâm thô nhö hoài ñoù thì hôn.

" Lôøi khuyeân cuûa oâng Phaïm ñoù, daàu laø noùi giôõn ñi chaêng nöõa, ñoái vôùi toâi cuõng phaûi nhìn laø coù yù nghóa. Nhöng sau khi nghe lôøi aáy,toâi chæ coù theå gaät ñaàu maø laøm thinh khoâng daùm voäi vaøng toû ra mình ñaõ vui loøng laõnh giaùo. Vì con ngöôøi ta maø muoán thay ñoåi caùch sinh hoaït veà tinh thaàn laïi coøn khoù hôn Chaùnh phuû thay ñoåi cheá ñoä giaùo duïc hay cheá ñoä naáu röôïu nöõa khoâng phaûi vieäc chôi ñaâu maø haáp taáp.

" Duy vì coù nghe lôøi ñoù maø toâi nhôù söïc laïi söï laøm thô. Thaät, caùi ñoäng cô khieán vieát baøi naøy laø chính ôû maáy lôøi cuûa oâng vaäy.

" OÂng Phaïm baûo toâi neân laáy caùi thaùi ñoä ngaâm thô hoài tröôùc. Trong ñoù toû raèng baáy laâu toâi ñaõ boû maát hay ñaõ ñoåi caùi thaùi ñoä aáy ñi nghóa laø baáy laâu nay toâi khoâng ngaâm thô. Maø quaû theá, gaàn möôøi naêm nay toâi khoâng coù baøi thô naøo heát, thô baèng chöõ gì cuõng khoâng coù.

" Tröôùc kia toâi daàu khoâng coù teân tuoåi trong laøng thô nhö oâng Nguyeãn Khaéc Hieáu, oâng Traàn Tuaán Khaûi, song ít ra trong moät naêm, toâi cuõng coù ñöôïc naêm baûy baøi, hoaëc baèng chöõ Haùn hoaëc baèng chöõ Noâm. Maø naêm baûy baøi cuûa toâi, khoâng phaûi laø noùi phaùch, ñeàu laø naêm baûy baøi nghe ñöôïc. Vaäy maø gaàn möôøi naêm nay moùt laém chæ ñöôïc moät vaøi baøi maø thoâi, thì keå nhö laø khoâng coù.

" Xin thuù thöïc vôùi maáy oâng thôï thô. Khoâng coù, khoâng phaûi laø taïi toâi khoâng muoán laøm hay khoâng theøm laøm, nhöng taïi toâi laøm khoâng ñöôïc !

" Vaäy thì hieän nay, ñöøng noùi toâi khoâng chòu nhaän lôøi khuyeân cuûa oâng Phaïm, daàu cho toâi nhaän ñi nöõa, maø toâi khoâng coøn laøm thô ñöôïc, thì oâng môùi xöû trí cho toâi laøm sao. Ñoù chính laø caùi vaán ñeà ôû ñoù roài.

" Laâu nay, moãi khi coù höùng, toâi toan giôû ra ngaâm vònh, thì caùi hoàn thô cuûa toâi laïi luùng tuùng. Thô chöõ Haùn ö ? Thì oâng Lyù, oâng Ñoã, oâng Baïch, oâng Toâ choaùn trong ñaàu toâi roài. Thô Noâm ö ? Thì cuï Tieân Ñieàn, baø Huyeän Thanh Quan ñeø ngang ngöïc laøm cho toâi thôû khoâng ra. Caùi yù naøo mình muoán noùi laïi noùi ra ñöôïc nöõa, thì ñoïc ñi ñoïc laïi nghe nhö hoï ñaõ noùi roài. Caùi yù naøo chöa noùi mình muoán noùi ra, thì laïi bò nhöõng nieâm, nhöõng vaän, nhöõng luaät boù buoäc maø noùi khoâng ñöôïc. Teù ra mình cöù loanh quanh laån quaån trong loøng baøn tay cuûa hoï hoaøi, thaät laø deã töùc.

" Duy Taân ñi ! Caûi löông ñi !

(Bò boû moät ñoaïn daøi)

" Ñaïi phaøm thô laø ñeå taû caûnh töï tình maø hoaëc tình hoaëc caûnh cuõng phaûi quí cho Chôn. Loái thô cuõ cuûa ta, nguõ ngoân hay thaát ngoân, tuyeät cuù hay luaät theå thì noù bò caâu thuùc quaù. Maø daàu coù phoùng ra theo loái thaát coå,...cuõng vaãn coøn bò caâu thuùc. Heã bò caâu thuùc thì noù maát caùi Chôn ñi, khoâng maát heát cuõng maát giaø nöûa phaàn.

" Toâi nhìn thaáy trong thô ta coù moät ñieàu ñaùng bæ, laø baøi naøo cuõng nhö baøi naáy. Cöù ruû nhau khen hay thì noù laø hay, chôù neáu loät taän xöông ra maø xem thì chaúng bieát caùi hay noù ôû ñaâu...

" Bôûi vaäy, toâi raép toan baøy ra moät loái thô môùi. Vì chöa thaønh thuïc neân chöa coù theå ñaët teân keâu laø loái gì ñöôïc song coù theå cöû caùi ñaïi yù cuûa loái thô môùi naøy ra, laø : ñem yù thaät coù trong taâm khaûm mình taû ra baèng nhöõng caâu, coù vaàn maø khoâng phaûi boù buoäc bôûi nhöõng nieâm luaät gì heát. AÁy laø nhö :

TÌNH GIAØ
Hai möôi boán naêm xöa, moät ñeâm vöøa gioù laïi vöøa möa,
Döôùi ngoïn ñeøn môø, trong gian nhaø nhoû, hai caùi ñaàu xanh,
keà nhau than thôû !
" OÂi ñoâi ta, tình thöông nhau thì vaãn naëng, maø laáy nhau haún laø khoâng ñaëng ;
" Ñeå ñeán noãi tình tröôùc phuï sau, chi cho baèng sôùm lieäu maø buoâng nhau "
" Hay ! Noùi môùi baïc laøm sao chôù ! Buoâng nhau laøm sao cho nôõ !
" Thöông ñöôïc chöøng naøo hay chöøng naáy, chaúng qua oâng Trôøi baét ñoâi ta phaûi vaäy.
" Ta laø nhaân ngaõi, ñaâu coù phaûi vôï choàng maø tính vieäc thuûy chung ?
Hai möôi boán naêm sau, tình côø ñaát khaùch gaëp nhau ;
Ñoâi caùi ñaàu ñeàu baïc. Neáu chaúng quen lung, ñoá coù nhìn ra ñöôïc
OÂn chuyeän cuõ maø thoâi. Lieác ñöa nhau ñi roài ! Con maét coøn coù ñuoâi

Phan Khoâi ñaõ noùi hai lôøi tieân tri : tieân tri thöù nhöùt oâng baûo oâng seõ thaát baïi, lôøi thöù hai oâng baûo ngöôøi sau oâng seõ thaønh coâng. Hai lôøi ñoù ñeàu ñaõ öùng nghieäm.

Baøi thô ñoù thöïc quaû laø traùi bom neùm vaøo thaønh trì cuûa thô cuõ. Ngöôøi ta nhao leân khaép nôi : ngöôøi coâng kích khoâng ít maø keû taùn thaønh oâng cuõng khoâng thieáu. Ngöôøi ñaàu tieân höôûng öùng Phan Khoâi laø Löu Troïng Lö...OÂng naøy vieát thö ngoû uûng hoä Phan Khoâi vaø laøm thô baét chöôùc Phan Khoâi. Böùc thö cuûa Löu Troïng Lö kyù teân coâ Lieân Höông coøn maáy baøi thô thì kyù teân Löu Troïng Lö. Sau ñaây laø lôøi leõ Löu Troïng Lö, boäc loä vôùi Phan Khoâi veà thô môùi . 

" Phan tieân sinh :

" Caùch ñaây ñaõ laâu, Tieân sinh coù ñöa trình chaùnh giöõa laøng thô moät loái thô môùi. Toâi ñoïc baøi aáy roài toâi cöù ñôïi maõi maø sau tieân sinh khoâng thaáy ai noái goùt theo maø chính tieân sinh hình nhö cuõng khoâng buoàn giôû doùi vieäc aáy nöõa. Theá laø thoâi. Caùi " cuûa môùi " aáy coù leõ chöa thích hôïp vôùi ñôøi nay. Maáy muoân ñoäc giaû ñaõ yeân trí nhö vaäy. Maø haún tieân sinh cuõng töøng chau maët giaäm chaân maø noùi raèng : " Thoâi, khoâng ai öa thì ta xaáp laïi nöõa, ñôïi khi khaùc ta laïi mang ra ". Thöa tieân sinh ñôïi khi khaùc, khi naøo nöõa ? Thi ca ta ngaøy nay ñöông luùc ngaáp ngoaûi, khoâng coøn coù laáy moät chuùt sinh khí. Neáu khoâng xoay phöông cöùu chöõa gaáp, thì oâi thoâi coøn chi laø taùnh maïng cuûa thi ca. Ñöøng coù noùi laét laùy nhö vaäy tieân sinh aï ! Neáu tieân sinh cöù giöõ maõi caùi thaùi ñoä tieâu cöïc aáy thì boïn thi nhaân " roãng tueách " kia coøn cöù ca ñi haùt laïi nhöõng caâu saùo huû nghìn xöa maø khoâng thaáy nôû ra ñöôïc nhöõng baäc thi nhaân chaân chính.

" Haún tieân sinh cuõng ñuû hieåu raèng, nhöõng baäc chaân thi nhaân khoâng bao giôø chòu ñöùng trong caùi " laõnh thoå " heïp hoøi ngoät ngaït, maø coù theå ñöa taâm hoàn ngöôøi ta leân taän maây xanh phaûng phaát treân nhöõng noâm na, phaøm tuïc, vaät chaát haøng ngaøy.

" Nhöõng nhaø chaân thi nhaân, thaø laø chæ rung ñoäng (vibrer) trong mình chöù khoâng chòu xuaát phaùt ra ngoaøi, maø ñeå cho nhöõng caùi nieâm luaät khaéc khoå, laøm deïp maát caùi hoàn thô lai laùng meânh moâng. Ngöôøi ta thöôøng khen Anatole France tieân sinh troïn ñôøi giöõ ñöôïc caùi coát caùch cuûa thi nhaân, chính laø vì leõ ñoù. Trong thi giôùi ta deã thöôøng ñöôïc maáy ngöôøi nhö theá, phaàn nhieàu nhaø thi nhaân caàn phaûi xuaát phaùt ra ngoaøi ñeå cho noãi loøng ñöôïc nheï nhaøng, heå haû.

" Neáu cöù phaûi uoán naén theo khuoân khoå chaät heïp, nhö hieän tình thi ca nöôùc nhaø thì hoï phaûi thaát voïng bieát döôøng naøo !

Vaäy ta ngaàn ngöø gì nöõa, maø khoâng môû roäng caùi " Laõnh thoå " kia ra, ñeå maëc söùc cho hoï ñem nhöõng caùi thieân taøi phuù baåm ra maø ñua bôi vuøng vaãy. Laøm vaäy, hoaëc giaû coù keû hoaøi nghi maø baûo raèng : " Phoùng tuùng buoâng lung quaù roài thaønh ra loän xoän, maát caû neà thô ". Trong caùi luùc quaù ñoä, aét phaûi nhö theá, coù buoâng lung, coù phoùng tuùng môùi coù theå phaùt trieån heát nhöõng caùi raát hay, raát quí, raát ñeïp trong mình, tuy coù nhieàu loän xoän, nhöng moät ngaøy kia thaønh thuïc roài, seõ trôû vaøo trong nhöõng caùi nguyeân taéc leà loái, roäng raõi hôn, töï do hôn.

" Daùm khuyeân tieân sinh neân maïnh daïn moät laàn nöõa maø tieán leân ñöôøng.

" Caùi loái thô môùi cuûa chuùng ta ñöông ôû vaøo caùi thôøi kyø phoâi thai, thôøi kyø taäp luyeän nghieân cöùu. Khoâng bieát roài ñaây noù ñi ñöôïc ñeán choã thaønh coâng, hay laø nöûa ñöôøng bò ñaùnh ñoå ! Ñoù laø söï bí maät cuûa lòch söû vaên hoaù mai sau ! Daàu theá naøo ñi nöõa, noù cuõng coù giaù trò laø giuùp cho söï töï do phaùt trieån cuûa thi ca ñeán moät choã cao xa roäng lôùn, noù nhö thuùc giuïc, nhö khieâu khích, nhö keâu goïi nhaø thi nhaân ra laøm moät cuoäc canh taân, daàu coù thaát baïi, thaát baïi vì loøng mong öôùc quaù cao, thì noù cuõng ñaõ hieán cho ta moät caùi coâng lôùn : noù chính laø moät tieáng chuoâng caûnh tænh laøng thô giöõa luùc ñöông trieàn mieân trong coõi cheát.

" Trong luùc ban ñaàu maø ñaõ voäi mong öôùc coù nhöõng tay " thaày thôï " chôn chính (veùritables maitres) thaät laø khoâng theå naøo ñöôïc. Nhöng traùi laïi neáu coù ai xem thöôøng nhöõng ngöôøi saùng kieán ra caùi loái " thô môùi " kia, töôûng e cuõng ñaéc toäi vôùi tieàn ñoà vaên hoïc cuûa nöôùc nhaø laém vaäy " (20)
                                                                                                        Coâ LIEÂN HÖÔNG – Fai-Foo

Ñuûng ñænh moät con thuyeàn,
Traêng leân ñaàu ngoïn nuùi
Ñoái caûnh vôùi ngöôøi yeâu, 
Caàm tay toâi gaïn hoûi :
" Moäng Vaân ôi ! vuõ truï ngoù bao la
Neân cöôøi hay neân tuûi ?...
Laúng laëng töï Haèng Nga,
Vaân nhìn toâi chaúng noùi
                            LÖU TROÏNG LÖ

                     ***

Treân baõi bieån
Giaác moäng tình
Thöøa löông khaùch ñaõ vaéng ;
Trôøi nöôùc meânh moâng, duy coøn coù boán maét nhìn nhau laëng.
Treân caùt voâ tình, vaïch chöõ : Vaân
Ta vaïch vöøa xong soùng xoaù daàn...
Mæm cöôøi Vaân seõ noùi :
" Ngöôøi yeâu Vaân hôõi !
Sao ngöôøi laïi quaù ñieân,
Thaân naøy cuõng dieät, nöõa laø teân ? "
Haún töôûng nghìn thu, nhôø baõi caùt,
Tan taùc, naøo hay, vì soùng baïc
Cuoäc traêm naêm ñöøng coù ña mang,
Tình nhaân chung kieáp daï traøng
                             LÖU TROÏNG LÖ

LAÏI NHÔÙ VAÂN

Hoâm nay daï laïi baàn thaàn,
Nhìn ñaùm maây chieàu laïi nhôù Vaân
Naøy maây hôõi ! Maây chieàu hôõi !
Ñöùng laïi ñaây chôø ta vôùi
Theo loái chim xanh,
Reõ loái trôøi tình
Caäy cuøng dì gioù, 
Tìm nôi Vaân ôû, 
Chôø luùc naøng töïa song thöa
Ngang trôøi ta ñoå traän möa
Trong caùnh song, naøng ngoài uû doät,
Treân laàu tieân, möa keâu thaùnh thoùt,
Keâu raèng : " Vaân nöông hôõi Vaân nöông
Möa nay, laø leä ngöôøi thöông "
                             LÖU TROÏNG LÖ

VÌ SÖÔNG THU ÑOÅ

Theá giôùi beân mình tuyù luyù say,
Moät naøng naên næ vôùi goác caây
Laän ñaän vöøng treân coøn vöøng baïc,
OÂi ! caùi ñeïp nghìn thu, huoáng gì ai thaéc maéc ;
Laëng yeân naøng ñeám gioït söông gieo,
Cuøng vôùi söông thu leä nhoû theo...
Nöông boùng nguyeät reõ lau tìm tôùi
Tôùi taän naøng, caàm tay toâi hoûi
-Leä hôõi leä, vì ai toâi suït suøi, 
Vaân hôõi Vaân vì ai Vaân ngaäm nguøi, 
Neáu phaûi vì ta maø thoån thöùc
Ta seõ vì Vaân lau haït ngoïc,
-OÂ hay ! sao buoäc laáy mình,
Em buoàn haù chæ vì anh,
Naøy anh hôõi, keà tai em gaïn hoûi :
Hoà leä ñaây, vì söông thu ñoå " (20)

Quaû theá, cho duø coù taøi ñeán ñaâu, coù huaân nghieäp ñeán theá naøo, caùc oâng Phaïm Quyønh, Ñoâng Hoà, Hoaøng Ngoïc Phaùch, Töông Phoá, Taûn Ñaø, Nguyeãn Troïng Thuaät, Nguyeãn Vaên Vónh...cuõng laø nhöõng oâng thöôïng thö loãi thôøi trong caùi nöôùc Taân Coäng Hoaø Vaên Hoïc maø phaùi treû vöøa thaønh laäp. Bôûi vaäy, nhöõng tay ñaøn anh ñaõ töøng laøm ra luaät, ngöï trò moät caùch oai huøng trong theá heä tröôùc (1913-1932), theo nhau maø ruùt lui, vaøo haäu tröôøng : Nguyeãn Baù Hoïc, Phan Keá Bính, Phaïm Duy Toán, ñeàu ñaõ thaønh ngöôøi thieân coå tröôùc naêm 1925. Ñeán nhöõng tay cöï phaùch nhö Nguyeãn Troïng Thuaät, Nguyeãn Vaên Vónh, Traàn Tuaán Khaûi, Hoaøng Ngoïc Phaùch, Nguyeãn Höõu Tieán, nhaát laø Phaïm Quyønh tuy coøn soáng quaøng sang theá heä 32-45, nhöng haàu nhö thoâi hoaït ñoäng, hay maát aûnh höôûng, theá giaù, tröôùc söùc ñi leân cuûa moät soá nhaø vaên môùi. Böôùc vaøo " chaùnh tröôøng vaên hoïc ", boïn naøy naém ngay ñöôïc öu theá, ñöôïc quoác daân hoan hoâ nhieät lieät. Hoï coù ñuû moïi ñieàu kieän ñeå thaéng theá vaø thieát laäp uy löïc : treân, hoï döïa vaøo theá nhaø nöôùc, nhaát laø döïa vaøo theá nhaø vua treû maø ngöôøi daân Vieät Nam haõy coøn yeâu meán moät phaàn naøo, bôûi vì vua Baûo Ñaïi nhö ta thaáy, toû ra raát ham caûi caùch, boû caùc thoùi tuïc coå huû nhö tuïc laïy luïc. Laàn ñaàu tieân, moät nhaø vua Vieät Nam ñaõ daùm du tuaàn khaép nöôùc moät caùch bình dò nhö vua Baûo Ñaïi. Cuõng laàn ñaàu tieân, moät vua Vieät Nam laáy coù moät vôï maø ngöôøi vôï aáy vöøa laø con gaùi bình daân, vöøa laø ngöôøi Coâng giaùo, moät toân giaùo daàu sao vaãn chöa ñöôïc trieàu ñình, nhaát laø hoaøng toäc öa thích. Vua Baûo Ñaïi ñaõ haønh ñoäng theo sôû thích chöù khoâng haønh ñoäng theo leã giaùo, hay taäp tuïc cuõ, döôùi söï thuùc baùch cuûa Hoaøng toäc.

Ñi tröôùc caû Khaùi Höng, Nhaát Linh trong Hoàn Böôùm Mô Tieân, Nöûa Chöøng Xuaân, Ñoaïn Tuyeät, Baûo Ñaïi ñaõ tranh ñaáu thaønh coâng cho vieäc töï do keát hoân, cho cheá ñoä ñoäc theâ, maø nhaát laø trong vieäc ñaùnh thaúng vaøo cheá ñoä ñaïi gia ñình. Baûo Ñaïi ñaõ chuû tröông töï do caù nhaân ttöôùc caû Töï Löïc Vaên Ñoaøn.

Ngoaøi nhöõng ñieàu kieän chaùnh trò, caùc nhaø vaên theá heä 32 coøn môùi moät caùch haàu nhö cöôõng baùch ôû choã neáu hoï khoâng phaûi laø caùnh du hoïc töø beân Phaùp trôû veà nhö vua Baûo Ñaïi, nhö Nhaát Linh, thì cuõng laø ngöôøi xuaát thaân töø nhöõng tröôøng Phaùp – Vieät môû ra ôû trong nöôùc, hay töø tröôøng Ñaïi hoïc Haø Noäi thaønh laäp ñaõ coù treân döôùi möôøi naêm roài. Moùn aên tinh thaàn cuûa lôùp nhaø vaên naøy laø saùch vôû Phaùp ra ñôøi sau kyø ñaïi chieán thöù nhaát. Theá chieán thöù nhaát keát lieãu ñaõ ñaåy moät khuùc quaët quan heä cho lòch söû tö töôûng vaø ngheä thuaät cuûa Phaùp : taâm lyù chung cuûa caùc nhaø vaên haäu chieán thöù nhaát laø loøng hoaøi nghi moïi giaù trò coå truyeàn, moïi neàn neáp xaõ hoäi, moïi cheá ñoä chính trò : yù höôùng cuûa hoï laø muoán ñaët laïi moïi vaán ñeà, laø laøm laïi con ngöôøi ñaõ muoán soáng nhö con vaät. Caùi yù höôùng khoâi phuïc laïi con ngöôøi aáy cuûa caùc nhaø vaên Phaùp, ta gaëp thaáy tieáng vang ôû Thieáu Sôn, taùc giaû Ñôøi soáng tinh thaàn. Môû ñaàu cho cuoán saùch cuûa oâng, Thieáu Sôn vieát : " Ngöôøi maø toâi thöông tieác hôn heát laø oâng Gaston Rageot. Chaúng phaûi oâng laø ngoâi sao Baéc ñaåu ôû treân vaên ñaøn Phaùp quoác, nhöng vì oâng laø moät danh só hieän ñaïi maø toâi ñaõ hieåu bieát vaø kính yeâu. Tröôùc ñaây toâi ñaõ ñöôïc ñoïc moät caâu vaên nhö sau naøy : 

" Chuùng ta ñaõ heát soáng theo ngöôøi, chuùng ta phaûi trôû laïi vôùi caùi coát caùch nhaân loaïi (Nous avons cesseù de vivre humainement. Il faut retourner aø la condition humaine). Toâi dòch chöa heát nghóa. Toâi phaûi giaûi nghóa theâm : theá naøo laø heát bieát soáng theo ngöôøi ?

" Bôûi hoaøn caûnh vaø thôøi ñaïi ñaõ laøm tan naùt caùi linh hoàn coá höõu cuûa chuùng ta.

" Caùi linh hoàn ñoù nguyeân noù phong phuù, noù linh ñoäng, nhöng noù ñaõ bò ñaàu ñoäc bôûi nhöõng tö töôûng veà chính trò, bò meâ muoäi bôûi caùc toå chöùc cuûa xaõ hoäi maø thaønh ra taàm thöôøng, phöùc taïp, caèn coãi, ngheøo naøn "(21).

Cuõng nhö trong caùc nöôùc chính trò quaân chuû, vua Baûo Ñaïi quaû quyeát canh taân theá naøo, thì ôû trong caùi nöôùc Coäng Hoaø Vaên Hoïc, chöông trình cuûa caùc caáp laõnh ñaïo laø theo môùi hoaøn toaøn nhö vaäy.

Caùi thöù toân giaùo chieát trung – yù chí ñieàu hoaø Ñoâng phöông vaø Taây phöông – maø theá heä 1913 ñaõ töøng oâm aáp moät caùch say söa, ngaøy nay ñoät nhieân bò ñaû phaù vaø maát heát " thieän nam tín nöõ ". Chöông trình cuûa theá heä môùi laø phaù vôõ taát caû ñeå laøm laïi taát caû töø ñaàu : noù gaây neân giöõa xaõ hoäi Vieät Nam nhöõng rung chuyeån saâu xa traàm troïng, môû ñöôøng cho söï thaønh hình nhöõng thöù taâm lyù môùi, nhöõng ñöôøng loái suy tö môùi, caûm xuùc môùi, loái vieát môùi...

Nhöõng tay chæ ñaïo cuûa phong traøo môùi haàu heát laø nhöõng tay taân hoïc, xuaát thaân töø caùc tröôøng Phaùp vaø du hoïc ngoaïi quoác veà. Hoï baét ñaàu hoaït ñoäng töø moät vaøi naêm tröôùc vaø coù taùc phaåm xuaát baûn töø naêm 32.

Söï va chaïm vôùi Taây phöông ñaõ laøm thay haún nhöõng sôû thích vaø taâm tình hoï. Haàu heát hoï ñeàu khoâng coøn chuùt loøng kính troïng naøo ñoái vôùi neàn cöïu hoïc maø thöôøng hoï ít hieåu bieát. Caùi ñaëc ñieåm cuûa theá heä 1913 laø noù goàm haàu toaøn caùc nhaø hoïc giaû, caùc nhaø tö töôûng, nhöõng ngöôøi chuyeân chuù veà lyù thuyeát : hoaït ñoäng cuûa hoï vì theá thöôøng laø coâng vieäc dòch thuaät hay khaûo luaän. Hoï töï nhaän laø " Nhöõng ngöôøi thôï " muoán goùp coâng, goùp söùc vaøo coâng vieäc xaây döïng cô sôû cho chöõ quoác ngöõ maø hoï nhaän thaáy coøn ngheøo tuùng caàn phaûi laøm cho moãi ngaøy moät phong phuù theâm.

Theá heä môùi, ngöôïc laïi, goàm toaøn nhöõng ngöôøi muoán töï xöng laø " ngheä só " maø lyù töôûng laø saùng taïo ra nhöõng söï nghieäp coù baûn saéc vaø huøng maïnh. Baûn tuyeân ngoân cuûa Töï Löïc Vaên Ñoaøn ñaõ ñaëc bieät chuù yù ñeán ñieåm naøy.

Caùi hoï thaéc maéc töø ñaây laø " ngheä thuaät ", laø " caùi ñeïp ". Hoï khoâng coøn quan taâm laém ñeán ñaïo ñöùc luaân lyù nhö theá heä tröôùc. Thuyeát "ngheä thuaät vò ngheä thuaät " haàu ñöôïc toaøn theå vaên ngheä só uûng hoä. Hoï ñoøi cho ngheä só söï töï do hoaøn toaøn, nhaát laø trong vieäc côûi môû taâm hoàn ñeán choã traàn truoàng. Taát caû hoï ñeàu gaëp nhau ôû choã naøy : ñaùnh daáu cuoäc ñôøi baèng moät neáp soáng leäch laïc, böøa baõi, yeáu ñuoái. Hoï muoán chính söï leäch laïc, böøa baõi, yeáu ñuoái aáy seõ phaù tan nhöõng ñieàu maø hoï döï tính, seõ ñaùnh löøa nhöõng caùi hoï mong ñôïi vaø truøm leân soá meänh cuûa hoï veát tích cuûa söï dôû dang, söï thaát baïi. Ñaøn baø, töø ñaây, laø moùn sôû thích thöôøng ngaøy vaø yeâu meán cuûa vaên ngheä só. Hoï tin töôûng coù theå coù söï ñieàu hoaø trong chính nhöõng caùi töông phaûn ñoái laäp nhau hoaøn toaøn : moät beân laø nhöõng buøn dô nhôùp cuûa cuoäc soáng maø ngheä só ñang soáng, beân kia laø vaøng thaäp cuûa cuoäc ñôøi ñaõ ñöôïc thi vò hoaù. Ngheä só, bôûi vaäy, tin töôûng raèng taùc phaåm vaên chöông phaûi laø keát tinh do chính nhöõng maâu thuaån bi ñaùt thaûm haïi aáy, nghóa laø do nhöõng böôùc tieán, böôùc thoaùi cuõng nhö do nhöõng coá gaéng cuûa con ngöôøi vöôn tôùi, nhaân ñöùc hay tröôøn xuoáng truî laïc. Hoï luoân luoân muoán " daáy loaïn", muoán " röït ñöùt" moïi öôùc leä ñeå ñoøi töï do phoùng ñaõng hoaøn toaøn vaø höôûng thuï taát caû vôùi moät söùc cuoàng nhieät vöôït böïc.

Söùc hoaït ñoäng chính vöøa coù tính caùch bao la vöøa coù tính caùch saâu roäng cuûa vaên ngheä só theá heä môùi laø moät hoaït ñoäng thieân veà taâm lyù maø muïc ñích laø ñeå giaûi phoùng cho tinh thaàn : khuyeán khích vaên ngheä só tìm ra nhöõng nhaãn giôùi môùi, thoâi thuùc hoï ñem ñaët nhöõng giaù trò ngheä thuaät leân treân ñænh choùt moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi.

Tröôùc kia, vaên gia thöôøng laø nhöõng nhaø baùc hoïc, nhöõng tay baùch khoa, muoán laøm heát moïi coâng vieäc. Chaúng haïn nhö Phaïm Quyønh, ta thaáy oâng vöøa laø nhaø baùo, vöøa laø nhaø dòch giaû, vöøa laø nhaø khaûo luaän, vöøa laø söû gia, vöøa laø trieát gia, vöøa laø nhaø pheâ bình, vöøa laø nhaø töï ñieån...

Nhöng töø nay, vaên ngheä só coù khuynh höôùng ñi ñeán chuyeân moân vaø hoïp thaønh tröôøng, thaønh phaùi maø lyù töôûng vaø chöông trình khaùc bieät nhau hay ñoái laäp nhau.

Ñaøng khaùc, nhöõng theå vaên nhö baùo, dòch, bieân khaûo v.v...tröôùc kia giöõ moät vai troø cöïc kyø quan troïng, haàu choaùn taát caû moïi hoaït ñoäng vaên hoïc, töø nay rôi xuoáng haøng döôùi.

Ngöôïc laïi, nhöõng theå vaên môùi nhö pheâ bình, kòch ngheä, tieåu thuyeát, thô ca, seõ giöõ moät ñòa vò cöïc kyø quan troïng.

Chuùng ta choïn naêm 32, ñeå laøm khôûi ñieåm cho theá heä môùi maø chuùng ta muoán noù seõ beá maïc vaøo khoaûng thaùng 8 naêm 45, bôûi naêm 32 vaø naêm 45, laø hai " luùc lòch söû " voâ cuøng quyeát lieät. Naêm 32 xoay chieàu cho moät luoàng xuùc caûm vaø suy tö roài ñaây seõ keùo daøi cho ñeán ngaøy Ñaûo chaùnh vaøo thaùng 8 döông lòch naêm 45. Thöïc vaäy, daàu sau naøy, Vieät Minh vì theo chuû nghóa coäng saûn ñaõ laøm loøng ngöôøi ly taùn, nhöng luùc buoåi ñaàu, hoï ñaõ gaây ñöôïc haún moät phong traøo maïnh meõ, hay noùi caùch khaùc, cuoäc Ñaûo chaùnh vaøo muøa thu naêm 45 ñaõ xoay chieàu haún lòch söû Vieät Nam, coâng nhieân traû laïi cho quoác daân quyeàn töï do maø thöïc daân Phaùp ñaõ chaø ñaïp leân trong ngoùt 80 naêm. Chính phuû Traàn Troïng Kim ñaõ nhôø vaøo theá löïc cuûa Nhaät, laät ñöôïc aùch thoáng trò cuûa Phaùp ñeå tuyeân boá ñoäc laäp, nhöng neàn ñoäc laäp cuûa chaùnh theå Traàn Troïng Kim khoâng ñöôïc ai ñeå yù, thaäm chí coù ngöôøi khoâng bieát ñeán. Phaàn vì chieán tranh coøn ñang keùo daøi, phaàn vì söùc uy hieáp cuûa quaân Nhaät quaù maïnh, phaàn vì naïn ñoùi hoaønh haønh laøm cheát maáy trieäu ngöôøi. Chöù ngaøy maø Chaùnh phuû laâm thôøi ra maét quoác daân ôû Haø Noäi, coâng nhieân xeù hieäp öôùc ñaõ kyù vôùi Phaùp vaø haï beä cheá ñoä quaân chuû thì khoâng ai laø khoâng naùo nöùc tham döï. Toaøn laø nhöõng bieán coá troïng ñaïi chöa töøng coù trong lòch söû Vieät Nam. Chính bôûi theá chuùng ta choïn naêm 45 laø naêm beá maïc cho theá heä maø chuùng ta khaûo saùt naêm nay bôûi vì hình thöùc vaø noäi dung vaên hoïc töø sau 1945 ñaõ bieán ñoåi haún. Theá heä 32-45 laø moät theá heä vaên hoïc phoàn thònh vaø phong phuù nhaát trong suoát caû hai ngaøn naêm lòch söû.

A.- CAÙC HIEÄN TÖÔÃ�NG VAÊN HOÏC VÖØA BEÁ MAÏC
Ñieàu nhaän ñònh thöù nhaát laø ta troâng thaáy roõ moät böùc maøn vöøa buoâng xuoáng, moät theá heä vöøa ruùt lui, nhieàu hieän töôïng vaên hoïc vöøa beá maïc.

a)- Ñöôøng loái suy tö

Tröôùc heát, veà maët tö töôûng, töùc ñöôøng loái suy tö, ta thaáy chaám döùt caùi chuû tröông töøng ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu cho taát caû moïi hoaït ñoäng chaúng kyø laø chính trò, vaên hoaù hay ngheä thuaät : ñoù laø chuû tröông hoaø hoaõn, thoaû hieäp, ñieàu hoaø. Caùi chuû tröông Phaùp – Vieät ñeà hueà trong chaùnh trò khoâng coøn nöõa. Caùi chuû tröông vaên hoaù muoán tham baùc caû Ñoâng laãn Taây bò ñaû kích. Caùi lyù töôûng baét ngheä thuaät phuïc vuï cho luaân lyù ñaïo ñöùc bò ñaû phaù.

b)- Veà maët taâm tình :

Caùi thaùi ñoä nhu nhô, nöôùc ñoâi, nöûa chöøng bò coi laø huû hoaù, loãi thôøi.

c)- Veà chöõ vieát :

Caùc vaên theå nhö phieân dòch, bieân khaûo neáu khoâng bieán maát, thì cuõng bò gaït xuoáng haøng hai.

- Caâu vaên bieàn ngaãu, nhòp nhaøng, daøi löôït thöôït töøng ñôït boán, naêm chöõ bieán maát.

B.-CAÙC HIEÄN TÖÔÃ�NG VAÊN HOÏC MÔÙI KHAI MAÏC.
Ñoàng thôøi vôùi söï maát ñi moät soá hieän töôïng vaên hoïc, thì laïi xuaát hieän aøo aït khoâng bieát bao nhieâu hieän töôïng môùi.

a)-Loái suy nghó

Theá heä môùi, phaàn nhieàu treû, taây hoïc hoaøn toaøn ñaõ coù loái nghó môùi haún, nghó theo taây phöông. Nhöõng töø ngöõ nhö " ñoaïn tuyeät", " thoaùt ly"...khoâng phaûi chæ laø ñeà taøi cuûa moät vaøi boä tieåu thuyeát maø coøn laø chuû tröông ñöôøng loái cuûa theá heä môùi. Theá heä treû ñoøi ñoaïn tuyeät vôùi Ñoâng Phöông, quyeát thoaùt ly khoûi nho giaùo, cöông quyeát giaûi phoùng ngheä thuaät khoûi luaân lyù ñaïo ñöùc.

b)-Loái caûm xuùc :

Töø loái suy nghó vôùi laäp tröôøng döùt khoaùt, con ngöôøi cuõng coù loái caûm xuùc boäc loä : caùi loái caûm xuùc naëng tình caù nhaân manh nha töø thôøi tröôùc, nhöng coøn bò goø boù doàn eùp, ñeán thôøi kyø naøy, ñöôïc traøn lan nhö nöôùc vôõ bôø. Taát caû nhöõng gì kín ñaùo nhaát cuûa loøng ngöôøi ñöôïc phôi baøy ra cho heát.

c)- Ngheä thuaät :

Ñeå phaûn öùng laïi caùi sính laøm thô, vieát vaên vaàn cuûa maáy traêm naêm vaên hoïc, hoïc giaû theá heä tröôùc coù thaùi ñoä mieät thò vaên vaàn vaø ñeà cao quaù möùc vaên xuoâi.

Ñoái vôùi theá heä treû, vaên xuoâi, vaên vaàn khoâng thaønh vaán ñeà. Vaán ñeà thöïc ñaùng chuù yù laø ngheä thuaät. Vôùi nhaø ngheä só coù taøi, vaên vaàn hay xuoâi khoâng bao giôø laøm ngaên caûn coâng trình saùng taùc. Vaø ñoái vôùi haïng voâ taøi, thì duø coù vieát vaên xuoâi ñi nöõa, cuõng chaúng bao giôø laøm neân ñöôïc caùi gì ñaùng giaù. Ñaây laø maáy ñieåm ñaùng chuù yù cuûa thôøi ñaïi môùi.

- Caùc vaên theå nhö thô, kòch, tieåu thuyeát, phoùng söï, tuyø buùt... töùc laø caùc loaïi saùng taùc ñi vaøo con ñöôøng cöïc thònh...

- Caùc nhaø vaên hoïp thaønh moân phaùi coù laäp tröôøng vaø chöông trình rieâng.

- Lôøi vaên uyeån chuyeån muoân maët, coù vaên vaàn, coù vaên xuoâi ; vaên coù caâu daøi nhö vaên cuûa Thaùi Phi, coù caâu ngaén cuït nguûn nhö vaên cuûa Hoaøng Tích Chu. Nhöng duø daøi hay ngaén caâu vaên bao giôø cuõng saùng suûa, vaø khoâng bao giôø ñaët theo loái bieàn ngaãu nhö vaên cuûa Taûn Ñaø, Töông Phoá, hay Hoaøng Ngoïc Phaùch ôû thôøi tröôùc.

Sau khi trình baøy caùc lyù do khieán toâi choïn naêm 32 laøm naêm khôûi ñaàu cho moät theá heä môùi, toâi seõ ñi vaøo theá heä naøy ñeå ghi nhaän moät vaøi neùt chính tröôùc khi ñi vaøo chi tieát trong vieäc khaûo saùt caùc sinh hoaït vaên hoïc.

Laø moät cuoäc soáng nhö moïi cuoäc soáng, sinh hoaït vaên hoïc theá heä 32-45 cuõng coù moät dieãn trình bieán hoaù.

Vaäy möôøi ba naêm vaên hoïc, chuùng ta ñaõ noùi laø noù tham döï vaøo moät gia taøi chung, nghóa laø noù coù nhöõng loái suy nghó caûm xuùc vaø vieát vaên chung. Tuy nhieân, khoâng phaûi vì vaäy maø nhieät ñoä baét buoäc luùc naøo cuõng nhö luùc naøo.

Maø thöïc dieãn hình nhieät ñoä cuûa theá heä naøy coù theå chia laøm ba giai ñoaïn : giai ñoaïn thöù nhaát keå töø 32 ñeán 37, laø thôøi kyø môû chieán dòch ; giai ñoaïn hai töø 37 ñeán 42, laø thôøi kyø toång phaûn coâng ; giai ñoaïn thöù ba keå töø 42 ñeán 45 laø thôøi kyø caøn queùt.

ÔÛ giai ñoaïn thöù nhaát naêm 32-37, söï tranh ñaáu, daàu coù haêng haùi, nhöng töông ñoái haõy coøn do döï, caàm chöøng, vaø chæ môùi daøn traän treân moät soá bình dieän, nhö thi ca maø nhaát laø tieåu thuyeát. Muïc tieâu cuûa caùc chieán dòch ñaët troïng taâm vaøo cheá ñoä ñaïi gia ñình : ngöôøi ta muoán ñaäp vôõ cheá ñoä ñaïi gia ñình ñeå giaûi thoaùt cho caù nhaân.

Giai ñoaïn hai töø naêm 37 ñeán 42, laø thôøi kyø quyeát lieät, chieán tranh coù tính caùch toaøn dieän : ngöôøi ta muoán ñaùnh thaúng vaøo cheá ñoä cuõ, muoán taän dieät Nho giaùo vaø qui cho neàn vaên minh AÙ ñoâng thoaùi traøo taát caû toäi aùc cuûa xaõ hoäi, taát caû xaáu xa ñang daâng leân laøm ngaäp luït, chìm ñaém con ngöôøi. Khí giôùi ñeå phaûn coâng vaãn laø thi ca, tieåu thuyeát, phoùng söï maø nhaát laø pheâ bình.

Sang ñeán giai ñoaïn thöù ba, töø naêm 1942 ñeán 1945 laø thôøi kyø caøn queùt ñeå tieâu dieät nhöõng taøn tích bò coi laø phaûn ñoäng coøn rôùt laïi. Phoùng söï, tieåu thuyeát coøn ñöôïc duøng nhöng nghò luaän coù tính caùch tranh ñaáu laø hình thöùc môùi ñöôïc xöû duïng raát nhieàu.

Neáu ñaët ba giai ñoaïn treân ñaây vaøo hoaøn caûnh lòch söû cuûa chuùng ta, thì ta thaáy giai ñoaïn ñaàu (32-37) coù theå coi nhö laø phaûn öùng cuûa lôùp ngöôøi treû tröôùc nhöõng bieán coá xaåy ra chung quanh caùc naêm 32 maø ta ñaõ noùi ôû treân. Giai ñoaïn hai töø 37-42 laø do aûnh höôûng phaàn naøo cuûa Maët traàn bình daân vöøa môùi leân caàm quyeàn ôû Phaùp töø naêm 1936. Vaán ñeà yù thöùc xaõ hoäi baét ñaàu giaøy voø nhieàu taâm hoàn. Thôøi kyø naøy cuõng laø thôøi kyø chuaån bò ñaïi chieán vaø tieáp ñeán chòu ñöïng nhöõng haäu quaû cuûa ñaïi chieán thöù hai.

Giai ñoaïn thöù ba (42-45) laø thôøi kyø haäu chieán ñoái vôùi caùc daân toäc Taây phöông maø ngöôïc laïi ñoái vôùi ta noù laø thôøi kyø chieán tranh thöïc söï : Phaùp, Nhaät, Myõ, Trung Hoa... cuøng tranh giaønh nhau, giaøy xeùo leân ñaát nöôùc ta : keát cuïc ñöa ñeán naïn ñoùi cheát hôn hai trieäu ngöôøi daân naêm 1945.

Noùi toùm laïi, sau ñaây laø caùc muïc tieâu tranh ñaáu cuûa theá heä môùi :

- Choáng cheá ñoä cuõ : hoâ haøo theo cheá ñoä môùi, theo môùi moät caùch döùt khoaùt, trieät ñeå, khoâng kieâng neå, e deø, thöông tieác.

Tieâu bieåu ñaïi dieän cho cheá ñoä cuõ :

Laø nhöõng cöôøng haøo gian aùc nhö caùc oâng nghò :
Nghò Haùch trong Gioâng Toá
Nghò Quoác trong Taét ñeøn
Nghò Laïi trong Böôùc ñöôøng cuøng
Nghò Baù trong Nhöõng ngaøy vui

- Laø nhöõng quan laïi chæ nghó ñeán laøm giaøu nhö huyeän Vieát trong Gia ñình.
- Laø nhöõng baø meï chuû tröông moân ñaêng hoä ñoái nhö Baø AÙn trong Nöûa chöøng xuaân.
- Laø nhöõng ngöôøi ñaàu oùc naëng neà baèng caáp nhö baø Tuaàn trong Gia ñình.
- Laø nhöõng ngöôøi ñaøn baø quaùi aùc xui baåy boïn daâu, reå, trai gaùi, nhö baø Ba trong Thöøa töï.
- Laø nhöõng baø Meï laøm khoå con gaùi nhö baø Hai, hay laøm khoå con daâu nhö baø Phaùn trong Ñoaïn tuyeät.
- Laø nhöõng ngöôøi quyeàn theá taøn nhaãn, ñoäc aùc laøm cho Thò Mòch phaûi ñieâu ñöùng (Gioâng toá ), laøm cho vôï choàng anh Daäu giôû soáng giôû cheát (Taét ñeøn), laøm cho vôï choàng anh Pha ñieân cuoàng (Böôùc ñöôøng cuøng).

Laø hình aûnh lyù töôûng cho theá heä môùi, hoï chuû tröông :

- Ñaïp ñoå cheá ñoäi ñaïi gia ñình ñeå giaûi phoùng cho con caùi khoûi quyeàn aùp böùc cha meï, chuù baùc, phuï nöõ khoûi quyeàn ñaøn aùp cuûa nam giôùi.
- Ñaùnh vaøo neàn giaùo duïc goø boù, giaû hình, doàn eùp cuûa Ñoâng phöông.
- Toá caùo nhöõng teä ñoan xaõ hoäi : nhö naïn maõi daâm, thaát nghieäp.
Vaïch traàn nhöõng huû tuïc phaûn tieán hoaù.

Ñoù laø nhöõng nhaän ñònh toång löôïc toaøn dieän sinh hoaït vaên hoïc theá heä 32-45.

(2) - Henri Le Grauclaude, Nhöõng thôøi kyø troïng ñaïi cuûa nöôùc An Nam trong luùc hoài xuaân, 8-7-1933, tr. 8

(3) - Henri Le Grauclaude, taùc phaåm keå treân , tr.6

(4) -Henri Le Grauclaude, taùc phaåm keå treân, tr.10 

(5) - Vaên hoïc taïp chí, soá 4, thaùng 8 vaø thaùng 9 naêm 1932

(6) - Annam taïp chí, soá 4 thaùng 8 vaø 9 naêm 1932, tr. 3

(7) - Henri Le Grauclaude, taùc phaåm keå treân, tr. 229 

(8) - Vaên hoïc taïp chí, soá 1, Mai 1932, tr. 8

(9) - Phong Hoaù, soá 13, ngaøy 8-9-1932

(10) - Phong Hoaù, soá 14, ngaøy 22-9-1932

(11) - Phong Hoaù, soá 29, tr. 5

(12) - Phong Hoaù, soá 28, tr. 5

(13) - Phong Hoaù, soá 28, tr. 13

(14) - Phong Hoaù, soá 17, ngaøy 13-10-1932

(15) - Phong Hoaù, soá 16, ngaøy 6-10-1932

(16) - Phong Hoaù, soá 18, ngaøy 20-10-1932

(17) - Phong Hoaù, soá 87, ngaøy 2-3-1934

(18) - Phong Hoaù, soá 154, ngaøy 20-9-1935

(19) - Phuï nöõ Taân vaên, soá 122, ngaøy 10-3-1932

(20) - Boán baøi thô treân ñaây ñeàu ñi keøm theo laù thö Löu Troïng Lö göûi cho Phan Khoâi ñaêng ôû Phong Hoaù, soá 31, ngaøy 24-1-1933

(21) - Thieáu Sôn, Ñôøi soáng tinh thaàn, tr. 5,6