Ñeå toùm taét, chuùng ta coù theå ghi nhaän sinh hoaït pheâ bình vaên hoïc, hoài ñaàu theá heä 1932 nhö laø nhöõng vuï aùn vaên hoïc.

1 - Vuï AÙn Baùo Chí

Chöa bao giôø baùo chí Vieät Nam buùt chieán vôùi nhau döõ doäi nhö ta thaáy ôû chöông ba ôû treân ñaây. Caùc cuoäc buùt chieán naøy, troïng taâm coù leõ laø söï caïnh tranh ngheà nghieäp, tranh daønh ñoäc giaû, nhöng cuõng giaùn tieáp ñaët ra ñöôïc nhieàu vaán ñeà, laøm saùng toû nhieàu laäp tröôøng vaên ngheä, söûa chöõa ñöôïc nhieàu loän xoän trong ngheà vieát vaên. Caùc baùo chia thaønh haún boán khoái nhö toâi ñaõ trình baày ôû treân : khoái A cuûa caùc nhaø meänh danh laø Cöïu hoïc vôùi caùc tôø baùo ra ñôøi töø 1932 hay tröôùc naêm 1932 maø coøn hoaït ñoäng cho tôùi naêm 1934 ; khoái B cuûa nhoùm Töï Löïc Vaên Ñoaøn vôùi Phong Hoaù vaø Ngaøy Nay ; khoái C cuûa caùc baùo ra ñôøi töø 1934 trôû ñi, ñoái laäp, phaûn khaùng laïi Töï Löïc Vaên Ñoaøn ; khoái D cuûa nhoùm maùc-xít vôùi caùc oâng Haûi Trieàu, Hoà Xanh, Buøi Coâng Tröøng…
 

2 - Vuï AÙn Cuõ vaø Môùi

Maëc daàu ñöôïc Ñoâng Döông taïp chí vaø Nam Phong taïp chí coá gaéng ñöùng ra giaøn hoaø trong moät thôøi gian khaù laâu, phe môùi cuõ cuõng baát ñaéc dó phaûi cuïng nhau. Cuoäc ñuïng ñoä baét ñaàu khai maøo vaøo khoaûng töø 1931 trôû ñi. Phan Khoâi, töø khoaûng 1931 trôû ñi, ñaõ laùi Phuï Nöõ taân vaên, ñi vaøo con ñöôøng canh taân. Nhieàu caây buùt, maø ñaëc bieät laø caây buùt Phan Khoâi, baét ñaàu taán coâng neàn cöïu hoïc, taán coâng Nho giaùo, keát aùn cheá ñoä ñaïi gia ñình, coâng kích kòch lieät cheá ñoä Tam Cöông. An Nam taïp chí cuûa Taûn Ñaø nhaûy vaøo chieán tröôøng. Hai nhaø nho, nhaø nho Nguyeãn Khaéc Hieáu vaø nhaø nho Phan Khoâi, giao tranh aùc lieät trong moät thôøi gian khaù laâu. Sau naøy, naêm 1932, xem ra Ñoâng Thanh taïp chí vaø Vaên Hoïc taïp chí, nhö coù veû ñöùng veà phe Taûn Ñaø, ñeå phaûn ñoái nhöõng keát aùn cuûa Phan Khoâi ñoái vôùi neàn ñaïo ñöùc Ñoâng phöông, neáu khoâng baèng caùc baøi buùt chieán tröïc tieáp thì cuõng baèng caùc baøi trình baøy caùi hay caùi ñeïp cuûa ñaïo ñöùc Ñoâng phöông.

Nhöng töø khi Phong Hoaù ra ñôøi, thì moät maët traän ñaõ giaøn ra, ñaåy maïnh chieán dòch maø Phan Khoâi chæ môùi khai maøo. Cuoäc tranh luaän môùi cuõ ñöôïc Phong Hoaù ñaët leân laøm toân chæ cho cô quan ngoân luaän, vaø laø meänh leänh maø moïi nhaø vaên thuoäc vaên phaùi Töï Löïc phaûi tuaân theo. Chaúng nhöõng ngöôøi ta duøng nghò luaän ñeå keát aùn ñaïo ñöùc cuõ maø coøn duøng tranh khoâi haøi, thô traøo phuùng, kòch hí loäng, tieåu thuyeát tranh ñaáu ñeå ñaùnh thaúng vaøo neàn cöïu hoïc, vôùi yù chí quyeát lieät laø haï beä ñöôïc neàn cöïu hoïc.

3 - Vuï AÙn Phan Khoâi - Traàn Troïng Kim

Phan Khoâi pheâ bình Nho giaùo

Phan Khoâi ñaõ ñoïc Nho giaùo cuûa Traàn Troïng Kim raát kyõ löôõng vaø treân Phuï Nöõ taân vaên soá 54, ngaøy 29-5-1930, sau khi ca ngôïi coâng lao cuûa Traàn Troïng Kim, ñaõ coâng kích oâng naøy laàm laãn Khoång Hoïc vôùi Toáng Nho.

Sau baøi ñaû kích treân, khoâng coøn ñôïi Traàn Troïng Kim traû lôøi, Phan Khoâi vieát moät thoâi moät hoài veà nho giaùo, khi xa khi gaàn, vaãn coù veû coâng kích taùc giaû Traàn Troïng Kim nhö ta thaáy trong nhöõng baøi nhö : Cuoán saùch nho giaùo gôïi yù cho chuùng toâi, noù baûo raèng : ngöôøi Vieät Nam phaûi vieát chöõ quoác ngöõ cho ñuùng (P.N.T.V. soá 56, 12-6-1930), Ngöôøi môû ñöôøng cho luaân lyù hoïc AÙ Ñoâng, Khoång Töû vaø caùi thuyeát " chaùnh saùch " cuûa Ngaøi (P.N.T.V. soá 57, 19-6-1930). Thuyeát chaùnh danh ñính chính laïi caùi teân xöng hoâ cuûa ngöôøi Vieät Nam (P.N.T.V. soá 58, 28-6-1930 vaø soá 59, 3-7-1930).

Traàn Troïng Kim traû lôøi Phan Khoâi

Phan Khoâi vieát baøi caûnh caùo caùc nhaø hoïc phieät

Phan Khoâi môøi Traàn Troïng Kim ñeán chôi nhaø Mr Logique

Traàn Troïng Kim môøi Phan Khoâi trôû veà nhaø hoïc ta maø noùi truyeän

Vaán ñeà Phan Khoâi neâu ra naêm 1930, vaø ñeán naêm 1932, khi cho taùi baûn Nho giaùo, Traàn Troïng Kim ñaõ cho söûa chöõa, thì Ngoâ Taát Toá laïi khôi laïi ñeå coâng kích Traàn Troïng Kim naêm 1940.

Cuoäc tranh luaän naøy cho ta thaáy hai nhaø hoïc giaû hoï Phan vaø hoï Traàn ñaõ coù thaùi ñoä trí thöùc raát ñaùng phuïc. Chính thaùi ñoä trí thöùc aáy ñaõ giuùp laøm saùng toû nhieàu vaán ñeà trieát hoïc baáy laâu bò thieân haï hieåu raát mu mô.
 

Phan Khoâi coâng kích " Caùi cöôøi cuûa Con Roàng Chaùu Tieân "

" Boä " Cay ñaéng muøi ñôøi " haún ñaõ coù nhieàu ngöôøi noùi ñeán vaø thaáy trong ñoù taû nhöõng gì, khi toâi ñoïc chaéc toâi cuõng thaáy nhö ngöôøi ta. Moät boä tieåu thuyeát veõ ra nhaân tình theá thaùi. Nhaát laø söï khoán naïn cuûa keû ngheøo, thaät laø coù yù vò thaâm traàm laém. Vaäy maø nhöõng ñieàu ñoù toâi ñeå ra ngoaøi heát, khi toâi ñoïc noù toâi chæ coù moät caùi caûm töôûng veà caùi cöôøi trong truyeän maø thoâi. Haún taùc giaû " Cay ñaéng muøi ñôøi " laø oâng Hoà Bieåu Chaùnh cuõng phaûi nöïc cöôøi maø cho toâi laø toïc maïch ". (P.N.T.V. soá 84, 28-5-1931). Trong raát nhieàu thí duï veà tröôøng hôïp loá bòch cuûa caùi cöôøi Vieät Nam mình, Phan Khoâi ñaõ ñöa ra moät so saùnh :

" Coù moät phaàn ñoâng ngöôøi Phaùp ôû ñaây ta haèng ngaøy thaáy hoï cuõng coù theå chieâm nghieäm ñöôïc moät daân toäc Phaùp. Ví duï nhö gaëp khi trôøi möa, ñöôøng trôn, coù ngöôøi naøo ñoù baát kyø ñi voâ yù maø trôït teù, baáy giôø coù naêm ba ngöôøi Phaùp ñöùng ñoù hoï coù cöôøi hay khoâng ? Toâi, vaø nhieàu ngöôøi nhö toâi nöõa daùm chaéc raèng hoï chaúng nhöõng khoâng cöôøi maø coøn chaïy laïi ñeå ñôõ ngöôøi bò teù aáy leân nöõa. Coøn nhö Con Roàng chaùu Tieân ta, ai khoâng bieát chôù toâi, toâi caàm chaéc raèng tröôùc khi chaïy laïi ñôõ, hoï phaûi cöôøi moät chaëp cho no neâ ñaõ ". (P.N.T.V. soá 84, 28-5-1931).

Phan Khoâi coâng kích Toáng Nho

Theo Phan Khoâi, caùi luaät baét ngöôøi ñaøn baø goùa choàng, ôû vaäy, thuû tieát thôø choàng laø moät luaät raát man rôï, thoaùi hoaù, ngöôøi Trung Hoa ñaõ boû noù töø laâu roài maø ngöôøi Vieät Nam mình cöù giöõ noù khö khö ñeå ñaøn aùp ngöôøi ñaøn baø. YUØ Phan Khoâi muoán ñoå caùi loãi aáy cho Toáng nho, chöù thöïc tình Khoång nho chaúng coù daïy " caùi ñieàu xaèng baäy " aáy…Maø ngay ñeán Toáng nho hoài ñaàu beân Trung Hoa cuõng chaúng ai coi caùi luaät thuû tieát laø quan troïng. Phan Khoâi keå :

" Caùc nho gia nhaø Toáng tröôùc Trình Hy ñoái vôùi phuï nöõ coù yù raát khoan thöù, nghóa laø khoâng baét buoäc hoï phaûi thuû tieát, chòu thieät thoøi caû ñôøi nhö Phaïm Troïng Yeâm (sanh naêm 989) coù laäp ra caùi nghóa trung trang, trong tôø khoaùn öôùc coù trích ra moät phaàn ruoäng ñeå giuùp ñaøn baø caûi giaù, coøn ñaøn oâng taùi thuù laïi khoâng giuùp. OÂng coù con trai laø Phaïm Thuaän Höïu cheát non ñeå laïi moät ngöôøi vôï goùa, sau ñoù, hoïc troø oâng laø Vöông Ñaøo goùa vôï, oâng beøn ñem ngöôøi daâu cuûa mình maø gaû cho, vaû laïi meï oâng Phaïm Troïng Yeâm tröôùc kia cuõng caûi giaù cho moät ngöôøi hoï Chu. OÂng theo meï veà ôû vôùi cha gheû, ñoåi hoï teân laø Chu Thuyeát ñeán sau ñoã ñaït roài oâng môùi laïi theo hoï Phaïm. Phaïm Troïng Yeâm laø moät baäc danh hieàn buoåi Toáng sô, moät nhaân vaät lôùn trong lòch söû maø cuõng khoâng heà cho söï caûi giaù laø phi leä, khoâng heà baét ñaøn baø goaù thuû tieát; cho ñeán meï oâng caûi giaù, oâng cuõng chaúng heà laáy laøm sæ nhuïc gì. " (P.N.T.V. soá 95, 13-8-1391).

Chính vì vaäy, maø Phan Khoâi xem ra coù thuø vôùi Toáng Nho, neân heã coù dòp laø oâng ñaû kích boïn hoï. Laàn naøy chaúng hieåu laø laàn thöù maáy. Chaúng theá maø ngay ôû ñoaïn ñaàu soá baùo naøy (P.N.T.V. soá 95, 13-8-1391) oâng phaûi nhaéc ñeán vieäc oâng ñaõ töøng hoâ haøo choáng Toáng Nho ôû soá 89 Phuï Nöõ taân vaên :

" Trong baøi " Laïi noùi veà tam cang vôùi nguõ luaân " ôû Phuï Nöõ taân vaên soá 89, toâi coù noùi raèng : " Trong caùi voøng luaân lyù ñaïo ñöùc toâi muoán laáy Khoång Maïnh laøm thaày, maø ñoàng thôøi toâi cuõng muoán pheá truaát Haùn Nho vaø Toáng Nho ". Toâi noùi theá khoâng phaûi noùi baäy ñaâu. Haùn nho nhö caùi thuyeát tam cang cuûa hoï maø toâi ñaõ baùc ñi trong maáy baøi tröôùc ñoù, ñaùng pheá truaát laø ñöôøng naøo. Toáng Nho laïi coøn nhieàu ñieàu khoâng hieäp vôùi Khoång Maïnh maø laøm haïi cho ta hôn nöõa töùc nhö caùi luaät caám caûi giaù laø baát coâng, voâ ñaïo, cöôùp maát quyeàn lôïi cuûa ñaøn baø maø khoâng boå ích gì cho phong hoaù, ta neân pheá tröø ñi laø phaûi. "

Theá roài, trong phaàn keát cuûa baøi Toáng nho naøy, oâng hoâ haøo chò em phuï nöõ haõy neân " pheá tröø " caùi tuïc " traùi tính trôøi " aáy ñi :

" Toâi laáy laøm laï, caùi keâu baèng caùi " tieát ñoù " khoâng phaûi taùnh trôøi sanh thì sao laïi ñem noù ñeå caøn leân treân caùi do tính trôøi sanh ? Toâi thì cöù giöõ möïc queâ queâ thieät thieät, caên cöù ôû caâu : " Thöïc saéc thieân taùnh " cuûa Maïnh Töû maø noùi raèng : Heå ñaøn oâng cheát vôï thì laáy vôï khaùc, ñaøn baø cheát choàng thì laáy choàng khaùc. Coøn nhö caëp vôï choàng naøo coù caùi aùi tình ñaëc bieät, moät ngöôøi cheát ñi moät ngöôøi ñaønh ôû vaäy, caùi thì tuyø yù hoï, xaõ hoäi khoâng eùp buoäc gì. Ñeán nhö noùi caùi thöù hai cuûa taùnh trôøi, gaëp luùc ñaùng boû phaûi boû, thì, ñaõ caám ñaøn baø caûi giaù xin cuõng caám ñaøn oâng taùi thuù luoân.

"  Trong phuï nöõ ta coù nhieàu ngöôøi choàng cheát, ôû trong caûnh ngoä raát ñaùng thöông, buoàn raàu ñuû moïi traêm thöù, vaäy maø noùi ñeán truyeän caûi giaù, sôï mang tieáng, nhaát ñònh khoâng thì thoâi. Coù ngöôøi boùp buïng caén raêng cuõng giöõ ñöôïc troùt ñôøi ; nhöng coù ngöôøi khoân ba naêm daïi moät giôø, thì ra mang caùi xaáu laïi coøn hôn caûi giaù. Laïi thöôøng thaáy baø goaù naøo coù maùu maët thì boïn ñieâu thoa trong laøng trong hoï laäp möu maø vu haõm cho, ñeå mong ñoaït laáy gia taøi. Nhöõng söï ñoù ñeàu laø chòu aûnh höôûng cuûa caùi luaät caám caûi giaù maø ra ; vaäy thì noù chæ laøm haïi cho phong hoaù thì coù chôù coù boå ích gì ñaâu ? Bôûi vaäy ta neân pheá tröø caùi luaät aáy ñi ; töø raøy veà sau, trong oùc chuùng ta, caû ñaøn baø vaø ñaøn oâng Vieät Nam ñöøng coù caùi quan nieäm aáy nöõa " (P.N.T.V. soá 95,13-8-1931).

Taûn Ñaø khai chieán vôùi Phan Khoâi

Nôi ñaây, ta khoâng coøn thaáy Taûn Ñaø nhaø thô laõng maïn, ñoân haäu, mô maøng nöõa, maø ta thaáy oâng khi thì laø moät quan toaø, khi thì laø moät ñao phuû nöõa. Chính vì vaäy, maø ta thaáy ngay ôû phaàn môû baøi thöù nhaát trong loaït baøi ñöôïc choïn baèng moät tieâu ñeà raát ñaëc bieät " Moät caùi tai naïn löu haønh ôû Nam Kyø : Phan Khoâi ", Taûn Ñaø môû ñaàu cuoäc chieán cuûa oâng nhö theá naøy :

" Cöù nhöõng lôøi cuûa oâng Khoâi vieát ôû trong tôø Taân Vaên coù nhieàu nhöõng tính chaát taàm baäy. (nhö baøi " Caùi cöôøi cuûa Con Roàng Chaùu Tieân) ; maø haïi cho phuï nöõ veà phaàn nhieàu ( nhö lôøi baøi kích Toáng Nho veà caâu " ngaï töû söï thaäm tieåu, thaát tieát söï thaäm ñaïi "). Söï haïi ñoù, khoâng phaûi laø oâng Khoâi coù ñònh chí laøm haïi ; chæ laø oâng quaù duïng söùc veà nheõ " aên caây naøo raøo caây aáy " vieát baøi cho Taân Vaên phuï nöõ thôøi chieàu theo taâm chí cuûa phaàn nhieàu phuï nöõ ñoù maø thoâi. Phaàn nhieàu phuï nöõ taân thôøi nay muoán töï do, muoán giaûi phoùng, oâng Khoâi phun giaûi phoùng, phun töï do. Ñoái vôùi caùc ñoäc giaû coù ñöôïc loøng thôøi tôø Taân Vaên môùi phaùt ñaït ; tôø Taân Vaên coù phaùt daït thôøi giaù mua baùn baøi môùi cao. Tôø Taân Vaên ñöôïc loøng ñoäc giaû vì ai, thôøi giaù baøi ngöôøi aáy taát phaûi ñaét. Huoáng chi chuû nhaân laø Mme Nguyeãn Ñöùc Nhuaän töùc cuõng laïi laø moät vò ñoäc giaû phuï nöõ taân thôøi. Ngoaøi chieàu yù ngöôøi mua baùo, trong chieàu yù ngöôøi mua baøi, oâng Phan Khoâi môùi heát söùc vieát nhöõng lôøi taàm baäy. Lôøi taàm baäy ñaõ in leân baùo, thôøi chieàu ai maø töùc thò haïi ai. Ñoù laø do taâm tình maø nhöõng lôøi vieát baùo cuûa oâng Khoâi thaønh ra laøm haïi cho phuï nöõ löu vaäy " (An Nam taïp chí soá 26, 23-1-1932).

Theo Taûn Ñaø, vieäc baøi tröø, " gieát boû " Phan Khoâi, chaúng phaûi laø ñieàu thích laøm thì laøm maø laø moät boån phaän cuûa " anh em só phu trong phaùi taân hoïc " :

" Thuoäc veà phaàn rieâng cuûa töøng ngöôøi, thôøi nghó nhö oâng tuù Khoâi cuøng toâi, coù theå cuõng keå laø haïng só phu veà beân Haùn hoïc trong nöôùc ta ôû caùi thôøi kyø hieän taïi ; neáu oâng Khoâi maø coù laøm ñieàu khoâng phaûi vôùi coâng chuùng, toâi cuøng caùc ngöôøi khaùc trong Haùn hoïc ñeàu khoâng ñöôïc töï baûo mình laø voâ can. Cho neân muoán baøi tröø nhöõng loãi taàm baäy cuûa oâng Khoâi , töùc laø toâi khoâng coù töï vì moät phaàn rieâng, maø vì caû caùc anh em só phu trong phaùi Haùn hoïc.

Nay xin haõy coù lôøi baùo caùo ñeå Phuï Nöõ taân vaên vaø caùc baïn phuï nöõ trong Nam cuøng bieát tröôùc, coâng vieäc baøi tröø coøn nhieàu, caàn phaûi tra xeùt töôøng baïch, vaø cuõng khoâng phaûi vieäc caáp baùch ; xin ai naáy ung dung chôø coi ". (An Nam taïp chí soá 26, 23-1-1932).

Sau khi ñaõ höùa nhö vaäy ôû soá 26, ra ngaøy 23-1-1932, Taûn Ñaø ñaõ giöõ lôøi höùa. OÂng vieát moät thoâi ba baûn caùo traïng raát gay gaét ñeå buoäc toäi Phan Khoâi tröôùc toaø aùn coâng luaän : baûn caùo traïng thöù nhaát ñaêng treân An Nam taïp chí soá 29, 20-2-1932, buoäc toäi Phan Khoâi ñaõ xuùc phaïm ñeán caû toå tieân trong baøi " Caùi cöôøi cuûa Con Roàng Chaùu Tieân ", hai baûn caùo traïng sau, cuõng ñaêng treân taïp chí treân, ôû caùc soá 34, ngaøy 26-4-1932 vaø soá 37, ngaøy 16-4-1932) (1).

OÂng töï laäp laáy toøa aùn : " Nay toâi xin, tröôùc maët quoác daân, ñôõ lôøi coâng chuùng, quyeàn laøm söï thaåm aùn thuoäc veà toaø sô caáp, mong ai naáy cuøng nghe " (An Nam taïp chí soá 29, 20-2-1932).

Taûn Ñaø döïa vaøo lai lòch boán chöõ " Con Roàng Chaùu Tieân " laø boán chöõ cöïc cao, cöïc quí chæ caû toå tieân cuûa moät daân toäc vaø chæ caû quoác daân coù moät lòch söû oai huøng ñeå maø keát aùn. Phan Khoâi nhuïc maï chaúng rieâng gì ngöôøi ta ñôøi nay, maø coøn nhuïc maï caû noøi gioáng toå tieân ta xöa kia nöõa. OÂng tuyeân aùn Phan Khoâi ñaùng xöû traûm ; nhöng ñeå Phan Khoâi ñöôïc quyeàn minh oan, neân Taûn Ñaø taïm cho oâng ñöôïc höôûng baûn aùn " traûm giam haäu ".

Nhöng ñaáy chæ môùi laø moät toäi. Phan Khoâi coøn nhieàu toäi khaùc maø Taûn Ñaø tieáp tuïc ñöa ra toaø, ñaëc bieät laø caùi toäi laøm ñoài truïy phong hoaù, Taûn Ñaø môû ñaàu baûn xöû aùn thöù hai :

" Trong Phuï Nöõ taân vaên soá 95, ra ngaøy 13 Aout 1931, oâng Phan Khoâi coù vieát baøi " Toáng Nho vôùi phuï nöõ " vieát ñaïi yù ôû döôùi ñeà muïc raèng :

" Caùi luaät caám caûi giaù laø baát coâng, voâ ñaïo, cöôùp maát quyeàn lôïi ñaøn baø maø khoâng boå ích gì cho phong hoaù neân pheá tröø ñi laø phaûi ".

" Xin cöù nhöõng lôøi taàm baäy trong baøi aáy, chæ trích vaø thuyeát minh ra, ñeå phuï nöõ trong Nam vaø chö vò ñoäc giaû cuøng nghe , roài seõ keát toäi aùn Phan Khoâi ôû cuoái " (An Nam taïp chí soá 34, 26-4-1932).

Taûn Ñaø cho raèng vieäc thuû tieát cuûa ngöôøi ñaøn baø laø moät phong tuïc cao caû coù töø ñôøi Khoång Töû chöù ñaâu phaûi chæ môùi coù töø ñôøi Toáng :

" Cöù vaäy ngaãm ra, töï thaáy raèng moät ñaïo trinh tieát cuûa ñaøn baø AÙ ñoâng, thöïc do thöôïng coå truyeàn laïi, goác ôû moät chöõ trong kinh Dòch naåy maàm ra, ñôøi ñôøi noái tieáp vun boài, gaây thaønh caùi phong hoaù tuyeät thanh quí trong nhaân loaïi. Nay Phan Khoâi daùm cho nhöõng söï ñoù laø ñaøn baø chòu söï thieät thoøi, maø laïi qui caùi aûnh höôûng tröïc tieáp laø chòu cuûa Toáng nho. Thöïc laø loaïn ngoân hoaëc chuùng vaäy " (An Nam taïp chí soá 34, 26-4-1932).

Taûn Ñaø keát aùn Phan Khoâi laø ñoài truïy phong hoaù vaø ví Phan Khoâi vôùi boïn haï löu ñaõ daùm noùi ra nhöõng lôøi xaøm xôõ , Taûn Ñaø vieát :

" Gian thay ! oâng Phan Khoâi, aùc thay ! oâng Phan Khoâi, tieåu nhaân thay ! oâng Phan Khoâi.

" Cöù maáy lôøi luaän lyù cuûa oâng Khoâi, neáu khoâng heát söùc baøi tröø, maø ñeå cho oâng ñöôïc haønh nhöõng caùi gian, caùi aùc, caùi tieåu nhaân, thôøi nay oâng ñaõ vieát ra baøi naøy, thôøi mai oâng chaéc vieát ra baøi khaùc, ngaám ngaàm truyeàn baù vaøo trong taâm lyù moät soá ngöôøi trong xaõ hoäi, xui khieán cho gaùi boû trinh tieát, giai boû trung hieáu ; phaøm nhöõng caùi toát ñeïp trong ñaïo laøm ngöôøi , nhö nhaân, töø, tín, haäu, leã, nghóa, lieâm, sæ ñeàu bò nhöõng lôøi luaän lyù voâ ñaïo aáy laøm cho ñeán maát heát giaù trò. Neáu lo cho quaù, thôøi moät phaàn nhaân ñaïo chaúng seõ do ñoù maø daàn daàn laán luùn ñeán trôû ra caàm thuù caåu cheä sao ? Nguy thaät thay !

" Cuøng hai caâu thöïc yù cuûa oâng Khoâi.

" OÂng Khoâi noùi :

" Heã ñaøn oâng cheát vôï thì laáy vôï khaùc ; ñaøn baø cheát choàng thì laáy choàng khaùc ".

" Xöa nay, ñaøn oâng cheát vôï maø hoï laáy vôï khaùc, ñaøn baø cheát choàng maø laáy choàng khaùc, vaãn laø söï thöôøng trong theá tuïc ; coù caàn chi ñeán nhöõng nhaø hoïc vaán phaûi ra coâng luaän lyù maø khuyeân baûo cho chuùng ru ?

" Ñaøn oâng hoaù vôï maø ôû yeân khoâng laáy vôï khaùc nöõa, haïng ngöôøi aáy goïi laø nghóa phu, töø xöa ñeán nay thaät ít thaáy trong söû saùch. Ñaøn baø hoaù choàng maø ôû yeân khoâng ñi laáy choàng khaùc nöõa (ngöôøi coøn treû tuoåi) haïng ngöôøi aáy goïi laø tieát phuï, so vôùi nghóa phu thöïc coù soá nhieàu hôn. Song toùm töï nghìn xöa, neáu coù theå coäng ñöôïc toaøn soá ñaøn baø hoaù choàng coøn treû tuoåi maø tính xem, chöa deã nghìn ai mong coù moät. Vaäy thôøi nhöõng ngöôøi tieát phuï kia sinh ôû nhaân gian theá, daãu chöa haún nhö phuïng hoaøng, kyø laân trong phi caàm caåu thuù, thôøi cuõng laø hoøn ngoïc ôû nuùi ñaù haït chaâu nôi beå chai. Ñôøi ñôøi vua chuùa ôn ban " Tieát haïnh khaû phong ". Cuõng vì laø vaät quí cuûa ñôøi, ñôøi neân bieát quí vaäy.

" Tuïc thuaàn haäu moãi ngaøy caøng keùm xöa, giaù trinh tieát moãi ngaøy caøng hieám coù ; vaät quí cuûa ñôøi laïi ñeán luùc ñôøi khoâng bieát quí, phong dao lyù ngöõ, nhieàu caâu nghe thaáy ñaõ thöông taâm :

" Laúng lô cheát cuõng ra ma
Chính truyeân cheát cuõng khieâng ra ñaày ñoàng "
-" OÂng cheát thì thieät thaân oâng,
" Baø toâi saép söûa laáy choàng nay mai "
-" Baø cheát thì thieät thaân baø,
" OÂng toâi saép söûa laáy ba naøng haàu "

-" Ñaøn oâng cheát vôï thì laáy vôï khaùc.

"  Ñaøn baø cheát choàng thì laáy choàng khaùc "

" Hai chöõ " thì " ñoù, ngaãm ra cho kyõ khoâng coù tình nghóa, chuùt tô vöông ; chính cuõng nhö trong xoùm Bình Khang thöôøng coù caâu " Cuoán chieáu nhaân tình saïch " vaäy ! Hai caâu ñoù tröôùc luùc chöa ñem ñaêng baùo, oâng Khoâi hoaëc coù cuøng ngoài ñaøm luaän vôùi hai vò chuû nhaân vaø chuû nhieäm tôø baùo Phuï Nöõ taân vaên maø ñem ra cuøng ñoïc, thì khoâng bieát caùi caûm töôûng cuûa nhöõng ngöôøi nghe kia nhö sao ?

" Nghó cho phong hoaù ñeán luùc ñaõ suy ñoài, chaúng ai coù söùc naøo giöõ ñöôïc. Song thuoäc haønh vi rieâng cuûa caù nhaân, ai coù muoán sao cöù töï, thöïc cuõng chöa maáy ai nhaãn taâm duïng löïc mong toài hoaïi cho caùi neàn huû cöïu ñoù choùng ñoå ñi laøm chi. Coù chaêng, thôøi laø oâng Tuù Phan Khoâi vaäy ". (An Nam taïp chí soá 37, 16-4-1932).

Sau khi ñaõ buoäc toäi Phan Khoâi nhö treân, Taûn Ñaø long troïng tuyeân baûn aùn Phan Khoâi nhö caùc baïn ñoïc sau ñaây :

" Hôïp hai baøi " Baøi tröø " An Nam taïp chí soá 34 vaø 37 ñaây, thôøi Phan Khoâi vieát baøi " Toáng Nho vôùi Phuï nöõ " ñaêng trong Phuï Nöõ taân vaên soá 95 ra ngaøy 13 Aout 1931 töùc laø keû coù toäi vôùi danh giaùo :

– Vu haõm tieân hieàn.

– Loaïn ngoân hoaëc chuùng.

– Baïi hoaïi phong hoaù.

" Nay, chieáu theo hình luaät AÙ Ñoâng töø ñôøi vua Thuaán môùi ñaët, coù minh vaên trong kinh thö raèng : " Phoác taùc giaùo hình ". Nghóa laø : " Caùi roi, duøng laøm hình phaït thuoäc veà söï giaùo huaán ". Cöù Phan Khoâi phaïm veà toäi danh giaùo, vaäy neân duøng roi ñeå chöøng.

" Chieáu theo caùc tröôøng daïy nho ta kia xöa, phaøm hoïc troø hoïc doát, ñoïc khoâng thuoäc, hoaëc coù toäi voâ leã thôøi baét phaûi naèm saáp xuoáng ñaát, ñaùnh ba roi. Cöù Phan Khoâi can phaïm ba ñieàu nhö ñaõ yeát treân ñaây so vôùi nhöõng toäi hoïc doát, ñoïc khoâng thuoäc vaø voâ leã thöïc lôùn hôn gaáp traêm. Vaäy neân ñaùnh ñoøn ba traêm roi.

" Chieáu theo phaùp lyù AÙ ñoâng, laøm toäi ngöôøi ñem ra ôû chôï, ñeå cuøng coù coâng chuùng döï bieát. Cöù Phan Khoâi phaïm veà toäi danh giaùo neân ñaùnh ñoøn ôû tröôùc saân Vaên mieáu, ñeå treân coù caùc vò Tieân Thaùnh, Tieân Hieàn cuøng giaùm laõm, döôùi coù caùc só phu trong phaùi Haùn hoïc cuõng ñöôïc döï bieát.

" Cöù caùc nheõ ñaõ sô thaåm nhö treân, xin nghó keát Phan Khoâi phaûi chòu ba traêm roi ñoøn, chia ñaùnh ôû ba nôi :

- Ñaùnh ôû tröôùc saân Vaên Mieáu Thaêng Long laø nôi goác vaên vaät cuûa söï hoïc nho cuûa nöôùc ta töø trieàu nhaø Lyù.

– Ñaùnh ôû Hueá, laø nôi thuû phuû xöù Trung kyø.

– ÔÛ Quaûng Nam, laø nôi choán cuûa toäi nhaân sinh tröôûng hoïc taäp.

" Ngoaøi caùi toäi aùn Phan Khoâi ñaõ nghó keát, chieáu theo thöôøng luaät coù baét toäi oa chuû ; vaäy nhöõng tieàn phí giaûi Phan Khoâi töø Nam ra Baéc, cho laïi veà ñeán Hueá, veà ñeán Quaûng Nam do Ban Trò Söï cuûa Phuï Nöõ taân vaên phaûi trích tieàn quó cuûa baùo aáy cung naïp.

" Giôû leân caùc ñieàu aùn nghò theo nhö leä nghò keát veà baøi Phan Khoâi vieát : " Caùi cöôøi cuûa Con Roàng Chaùu Tieân " ; rieâng baûn aùn naøy, treân coù Toaø Thöôïng Thaåm rieâng xeùt veà danh giaùo laø toaøn theå só phu phaùi Haùn hoïc trong nuôùc seõ cuøng phuùc thaåm, döôùi coù toäi nhaân vaø oa chuû, ai coù muoán thaân oan, cöù ñöôïc heát lôøi thaân oan ". (An Nam taïp chí soá 37, 16-4-1932)

Nguyeãn Tieán Laõng ñaû kích Phan Khoâi

Thöïc vaäy, Nguyeãn Tieán Laõng leân tieáng coâng kích Phan Khoâi trong hai baøi ñaêng trong baùo Trung Baéc, vieát baèng tieáng Phaùp, ñeà laø Autour d’une Poleùmique.

Vì bò Nguyeãn Tieán Laõng coâng kích, Phan Khoâi leân tieáng trong baøi " Caùi hoïc vaøo loã tai ra loã mieäng " ñaêng treân Ñoâng Taây soá 160, ngaøy 6-4-32, trong ñoù Phan Khoâi cheâ Nguyeãn Tieán Laõng laø doát, duøng sai tieáng Phaùp, khoâng hieåu nghóa chöõ Poleùmique laø gì caû.

Nguyeãn Tieán Laõng vieát baøi keå toäi Phan Khoâi göûi cho baùo Ñoâng Taây, nhöng vì baùo Ñoâng Taây khoâng ñaêng, cho neân Nguyeãn Tieán Laõng göûi ñaêng treân An Nam taïp chí soá 38, 23-4-1932, traû lôøi ít ñieåm maø Nguyeãn Tieán Laõng cho raèng Phan Khoâi ñaõ xuyeân taïc oâng. Ñaây lôøi Nguyeãn Tieán Laõng :

" Nay toâi giaû nhôøi cho Khoâi roõ :

" 1) – Phan Khoâi hoûi : " OÂng Laõng coù thöû ñoïc qua nhöõng baøi aáy cuûa toâi khoâng ? …Theo nhôøi oâng Laõng, ñuû bieát raèng trong khi vieát baøi aáy, oâng Laõng khoâng coù döôùi maét oâng taäp baùo kia coù baøi cuûa toâi, nhöng tröôùc kia, thì oâng coù ñoïc caû, neân baây giôø môùi nhôù maø nhaéc laïi cho ".

" Phaûi, toâi cheùp nguyeân vaên ñoù " nhôøi vaên " oâng Phan Khoâi hoûi toâi. Nhôøi vaên cuûa Phan Khoâi laø ngöôøi cheâ vaên quoác ngöõ cuûa toâi " coøn chöa xuoâi ". Nhöng thoâi…Noùi laøm chi. Toâi chæ ñaùp caâu hoûi kia ; vaäy toâi ñaùp.

" Chính phaûi theá Phan Khoâi nghe ! Maø toâi khoâng coù Phuï Nöõ taân vaên ñeå giöõ luoân ôû trong nhaø, vaø khoâng goái vaên Phan Khoâi ôû döôùi giöôøng ñeå xem ñi xem laïi luoân luoân, söï aáy Phan Khoâi laáy laøm laï du ? Xaõ hoäi thì hieåu roài, hieåu cho toâi raèng toâi coøn coù vieäc khaùc vaø vaên khaùc ñeå xem chôù sao ? "

" 2) – Caùc caâu hoûi cuûa Phan Khoâi coù yù baét buoäc toâi phaûi ñoïc laïi vaên (!) cuûa Phan Khoâi roài vieát theâm cho baùo Ñoâng Taây maáy coät baùo, maø veà vaên (!) aáy, toâi khoâng ñaùp ; bôûi vì oâng Taûn Ñaø ñaõ coù caùi chöông trình baøi tröø caùi naïn vaên (!) vaø tö töôûng (!) Phan Khoâi, maø chöông trình aáy ñaõ ñang thöïc haønh trong An Nam taïp chí roài. Vieäc ñôøi coøn nhieàu, caùc böïc só phu trong xaõ hoäi neân chia nhau moãi ngöôøi laøm moät vieäc. Huoáng chi " baøi tröø Phan Khoâi " toâi caàn gì phaûi laøm nöõa, vì ñaõ coù oâng Taûn Ñaø.

" 3) – Caâu keát cuûa Phan Khoâi : " Ai khoâng bieát ñeán ñaàu ñeán ñuoâi heát, thaáy baøi Nguyeãn Tieán Laõng noùi nhö vaäy roài tin ñi, aét phaûi cho Phan Khoâi laø ngöôøi baäy baï. Hoaëc giaû oâng Nguyeãn Tieán Laõng duïng taâm nhö theá chaêng ? OÂng Nguyeãn Tieán Laõng neân hoái ngoä lieàn. Ñöøng coøn nhoû tuoåi maø laäp taâm baát chaùnh nhö vaäy veà sau seõ hoûng ! "

" Nguyeãn Tieán Laõng  toâi ñaùp : " Phan Khoâi baäy baï hay khoâng baäy baï, xaõ hoäi ñaõ thöøa roõ, cho neân Laõng naøy khoâng caàn phaûi noùi theâm ; neáu chæ vì moät nhôøi noùi cuûa Laõng maø xaõ hoäi töø tröôùc vaãn nhaàm vì Khoâi, ñeán nay môùi bieát Khoâi laø ngöôøi theá naøo, thì Khoâi duø uaát bôûi ngoøi buùt naøy maø ñaõ phaûi lôùn tieáng nhöng Nguyeãn Tieán Laõng  cuõng raát vui loøng vì ñaõ laøm ñöôïc moät vieäc ích. OÂng Phan Khoâi neân hoái ngoä lieàn ! Tuy ñaõ giaø ñôøi, nhung cuõng coøn thì giôø caûi taø quy chaùnh, moät ñôøi chöa ñeán noãi hoûng taát caû !

" Ñoái vôùi toâi noùi theá laø ñuû ; sau naøy maëc cho Khoâi lôùn tieáng xin ñeå xaõ hoäi nghe caùo traïng cuûa thi só Taûn Ñaø maø cuøng cöôøi vôùi toâi ". (An Nam taïp chí soá 38).

Nhö caùc baïn thaáy ôû ñaây, gioïng ñieäu cuûa Nguyeãn Tieán Laõng ñoái vôùi Phan Khoâi quaû thöïc gay gaét, phuõ phaøng.

Vaân Baèng ñaû kích Phan Khoâi

Tröôùc heát Vaân Baèng toá caùo Phan Khoâi nhö laø ngöôøi hieáu chieán, gaây goã vôùi moïi ngöôøi, laäp dò muoán laøm khaùc ngöôøi ta :

" Thaät vaäy, OÂng Phan ñaõ coù phen khai cuoäc " buùt chieán " - caùi naøy môùi thaät laø " buùt chieán " chöù – cuøng oâng Traàn Troïng Kim veà saùch Nho giaùo. " Ñình chieán " ñöôïc ít laâu oâng laïi khôûi " theá coâng ", khai moät cuoäc " buùt chieán " khaùc – caùi naøy cuõng thaät laø cuoäc " buùt chieán " nöõa chöù – cuøng oâng Leâ Dö veà vaán ñeà quoác hoïc.

" OÂng ñaõ coù phen hoâ haøo caûnh caùo nhöõng nhaø " hoïc phieät " (xin môû töï vò Khang Hi) laøm cho quoác daân ñaõ ñöôïc höôûng caùi thuù ñoïc baøi traû lôøi " maùt meû " cuûa oâng Phaïm Quyønh.

" OÂng ñaõ coù phen ñem caùi taøi huøng bieän ra tröôùc Toaø aùn dö luaän laøm traïng sö caõi " thí " ñeå " thaân oan " cho " baø vua Voõ Haäu, ñaõ choïn cung nhaân baèng ñaøn oâng, ñeå mua vui trong luùc vaïn cô chi haï " (theo lôøi oâng).

" OÂng ñaõ coù phen thuyeát lyù veà caùi moân " Loâ dích " (logique) laø moân oâng raát sôû tröôøng, vaø oâng cuõng ñaõ ñem caùi thuyeát " xöng hoâ " ra daïy ñôøi nöõa.

" Vöøa ñaây, oâng laïi ra coâng " saùng cheá " ra moät loái thô " taân thôøi, töï do ñaëc bieät " khoâng caàn nieâm luaät, töï yù vaén daøi laøm cho nhieàu ngöôøi " Hoaøi coå " phaûi ngaäm nguøi thöông tieác " Taùm veá " Luaät Ñöôøng ! ! ! Coù leõ vì söï phaùt minh loái thô môùi naøy maø phaûi mai moät ñi chaêng ?

" Ñoù, caùi coâng trình vó ñaïi cuûa oâng Phan Khoâi ñoái vôùi quoác vaên laø nhö theá. Cho neân vaên taøi oâng ñöôïc nhieàu ngöôøi baùi phuïc, nhö lôøi OÂng chuû buùt baùo Ñoâng Taây Hoaøng Tích Chu ñaõ noùi raèng : " baïn Phan Khoâi " cuûa oâng coù moät beân (xin hieåu laø moät soá ngöôøi) coi laø " Leùon Daudet " cuûa Vieät Nam. Sau khi ñaõ voâ tình ñeà cao taùn döông Phan Khoâi nhö vaäy, Vaân Baèng traùch Phan Khoâi laø thoâ loã, boû caû phong thaùi nhaø nho ñeå duøng nhöõng ngoân ngöõ tuïc taèn khi traû lôøi oâng Nguyeãn Tieán Laõng :

" Vaäy maø traùi ñaát xoay mình ñaâu chöøng hai möôi voøng, nghóa laø keå töø ngaøy toâi ñoïc baøi cuûa oâng Phan Khoâi ñaêng treân baùo Ñoâng Taây soá 160 (6-4-32) ñeán nay chöøng ba tuaàn leã, thì boãng ñaõ laøm cho toâi thaát voïng ! Toâi hay vaäy, daïo tröôùc ñöøng coi baùo Ñoâng Taây laø hôn

maø cuõng ñöøng möøng chi veà taøi oâng Phan Khoâi laø hôn !

" Xin ñoäc giaû chòu khoù giôû tôø Ñoâng Taây soá 160 ra ngaøy 6-4-32 maø ñoïc laïi baøi cuûa oâng Phan Khoâi nôi coät naêm ôû trang nhaát thì lieàn thaáy söï thaát voïng cuûa toâi laø coù caên cöù. Söï thaát voïng cuûa toâi veà oâng Phan Khoâi laø do ôû caùi caùi caùch " xöng hoâ " baát lòch söï cuûa oâng ñoái vôùi oâng Nguyeãn Tieán Laõng, caùi caùch xöng hoâ ñoù daõ toû ra raèng oâng Phan Khoâi khoâng nhôù caùi leã ñoä caûa ñoäc giaû vaø queân maát caùi thuyeát " voâ baát kính " cuûa laøng nho !

" Vaäy, toâi cöù theo nhö caùi " söï ngay thaät ngöôøi luaän bieän phaûi giöõ " maø keå caùi caùch xöng hoâ cuûa oâng Phan treân tôø Ñoâng Taây soá 160 nhö sau naøy : baét ñaàu oâng vieát " oâng Nguyeãn Tieán Laõng ", sau ñeán " Laõng ta " sau ñeán " Va " ! sau ñeán " Tieán Laõng " sau laïi " OÂng Nguyeãn Tieán Laõng ", Nguyeãn Tieán Laõng, vaø Laõng troáng trôn vaân vaân…

" Khoâng nhöõng rieâng caùch xöng hoâ baát lòch ñoù, oâng laïi coøn môû cuoán " töï vò rieâng " maø duøng nhöõng tieáng " Xoû laù, ba que " (xin loãi ñoäc giaû toâi cuõng khoâng hieåu nghóa roõ) treân baøi luaän thuyeát " traøng giang ñaïi haûi " cuûa oâng (Ñoâng Taây soá 160 coät 5 trang 1) nhö vaäy thaät laø thieáu caùi veû leã ñoä  vôùi coâng chuùng nöõa ".

Ñeå ra ngoaøi nhöõng lôøi naëng tieáng nheï maø ngöôøi ta taëng cho nhau trong luùc tranh luaän noùng naûy, ta nhaän thaáy cuoäc buùt chieán naøy cuõng ñaõ ñaët ra nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi raát ñaùng chuù yù. Cuoäc tranh luaän naøy coøn cho ta thaáy Phan Khoâi môùi laém. Chaúng nhöõng Taûn Ñaø khoâng chòu ñöôïc caùi môùi cuûa oâng maø caû ñeán Nguyeãn Tieán Laõng moät tieán só Phaùp cuõng chaúng öa caùi môùi meû cuûa Phan Khoâi.

Nhaân vuï raéc roái ñoái vôùi Taûn Ñaø naøy, ta nhaän thaáy Phan Khoâi laø ngöôøi coù tö töôûng raát môùi. OÂng muoán xaõ hoäi Vieät Nam phaûi ñoåi môùi. Maø theo oâng muoán tieán tôùi phaûi ñaùnh ñoå moïi thöù maëc caûm töï toân, yû laïi vaøo nhöõng laø boán ngaøn naêm vaên hieán, nhöõng laø Con Roàng Chaùu Tieân. Ngoaøi ra oâng coøn ñi tröôùc caû caùc nhaø vaên trong Töï Löïc Vaên Ñoaøn trong chieán dòch haï beä Nho giaùo, choáng cheá ñoä ñaïi gia ñình, choáng tuïc caûn trôû ñaøn baø goaù caûi giaù.

Leâ Dö ñaët vaán ñeà Quoác Hoïc

Naêm 1930, Leâ Dö cho xuaát baûn taäp nghieân cöùu ñaàu tieân cuûa oâng trong boä Quoác hoïc tuøng san, ñeà laø " Baïch Vaân Am thi vaên taäp " vôùi lôøi ghi chuù " giaät söû vaø vaên thô saám kyù cuûa cuï Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm ".

Raát tieác laø hieän giôø toâi khoâng coù taäp naøy trong tay. Nhöng toâi nghe raèng trong Baïch Vaân Am thi vaên taäp, Leâ Dö ñaõ ñeà cao Nguyeãn Bænh Khieâm nhö laø ngöôøi coù coâng nhaát trong vieäc xaây döïng neàn quoác hoïc.

Trònh Ñình Rö baùc lyù thuyeát veà Quoác Hoïc cuûa Leâ Dö

Cöù theo Phan Khoâi thì vì Trònh Ñình Rö vaø Phaïm Quyønh ñaõ coù yù kieán nhö vaäy veà quoác hoïc cho neân Leâ Dö ñaõ vieát baøi " Caâu chuyeän ñoïc thô cuûa oâng Traïng " trong ñoù oâng Leâ Dö leân aùn ñích danh Trònh Ñình Rö vaø aùm chæ oâng Phaïm Quyønh baèng vieäc trích vaên cuûa oâng naøy nhö Phan Khoâi toá caùo maø khoâng goïi teân ñích danh Phaïm Quyønh. Trong baøi ñoù Leâ Dö keát aùn Trònh Ñình Rö vaø Phaïm Quyønh raát gaét gao maø oâng goïi laø voâ ôn vaø nhuïc maï toå tieân. Phan Khoâi coù trích maáy doøng sau ñaây cuûa Leâ Dö : " OÂi ! caùc oâng chöa xeùt cho kyõ, maø daùm to gan daïn mieäng boäi baïc tieàn nhaân nhö vaäy ! Sao caùc oâng vuï nhuïc neàn vaên hoaù nöôùc nhaø nhö vaäy ? " (Trích theo Phan Khoâi trong baøi Luaän veà quoác hoïc).

Phaïm Quyønh baøy toû laäp tröôøng uûng hoä Trònh Ñình Rö

" AÁy caùi hieåm töôïng cuûa hoïc giôùi ta ôû ñoù, ôû caùi taùnh noâ leä cuûa ngöôøi mình ñoù, chôù khoâng phaûi laø loãi taïi ngöôøi naày hay ngöôøi noï…

" Phaûi neân cuøng nhau hieäp löïc, coá gaây döïng cho nöôùc nhaø moät neàn " quoác hoïc " ñích ñaùng, khoâng Taây maø khoâng Nho, coù caùi tính caùch ñaëc bieät, tieâu bieåu ñöôïc cho caùi tinh thaàn coá höõu cuûa noøi gioáng. Caùi yù töôûng ñoù ngaøy nay Phan tieân sanh môùi ñeà xöôùng, maø veà phaàn toâi chuû tröông ñaõ laâu laém roài.

" Vaäy ngaøy nay chuùng ta coù neân coå ñoäng laäp moät hoäi " Chaán höng quoác hoïc ", hoïp taäp nhöõng ngöôøi coù chí hoïc vaán trong Nam ngoaøi Baéc, moãi naêm hoäi nghò moät laàn ñeå baøn caùc keá hoaïch neân thi haønh cho nöôùc nhaø coù moät neàn quoác hoïc xöùng ñaùng khoâng ?

" Thieát töôûng theá coøn hôn laø caõi vaõ nhau voâ ích. Phan tieân sanh nghó sao ? (Phuï Nöõ taân vaên, soá 67, 23-8-1930).

Phan Khoâi coâng kích Phaïm Quyønh

Trong baøi naøy, sau khi thöông xaùc vôùi Phaïm Quyønh nhieàu vaán ñeà, Phan Khoâi toû yù khoâng taùn thaønh vieäc thaønh laäp caùi hoäi goïi laø hoäi " Chaán höng quoác hoïc ". Theo Phan Khoâi chuùng ta daõ coù quoác hoïc bao giôø ñaâu maø noùi ñeán maát hay ñeán suy vi khieán phaûi chaán höng. Phan Khoâi vieát :

" Caùi yù kieán cuûa tieân sanh muoán laäp moät hoäi keâu baèng " Chaán höng quoác hoïc " ñoù, theo toâi, toâi töôûng ta chöa laøm ñöôïc, maø caùi hoäi aáy hình nhö cuõng khoâng caàn coù nöõa. Nhôn roát baøi cuûa tieân sanh, coù lôøi haï vaán deán toâi, toâi phaûi tröïc traàn yù kieán, xin chôù ai thaáy maø traùch toâi : Laøm khoâng laøm, lo phaù ñaùm !

" Tröôùc heát xin gaïn hoûi caùi teân hoäi maø tieân sanh phoûng ñònh ra ñoù. Phaøm caùi gì töø tröôùc ñaõ coù saün roài maø sau suy baïi ñi, mình muoán laøm cho noù hoài phuïc laïi caùi quang caûnh cuõ, vaäy môùi noùi laø chaán höng ñöôïc. Caùi naày neàn " quoác hoïc " cuûa nöôùc ta tieân sanh ñaõ nhaän raèng töø xöa chöa coù, maø toâi cuõng töøng nhaän nhö vaäy, thì sao goïi ñöôïc laø " chaán höng " ?

AÁy ngay töø hoài naøy, nhö caùc baïn thaáy, chaúng phaûi chæ coù Trònh Ñình Rö hay Phaïm Quyønh choái ta khoâng coù quoác hoïc maø caû Phan Khoâi nöõa. Phan Khoâi coøn choái maïnh hôn caû hai oâng Rö vaø oâng Quyønh. Vaäy maø trong baøi " Caâu chuyeän ñoïc thô cuûa oâng Traïng " Leâ Dö chæ ñaû kích coù Trònh Ñình Rö vaø Phaïm Quyønh maø khoâng noùi gì ñeán Phan Khoâi. Chính söï yeân laëng ñoù cuûa Leâ Dö ñaõ ñöôïc Phan Khoâi nhaéc tôùi trong baøi Luaän veà quoác hoïc cuûa oâng khi oâng vieát :

" Coøn toâi ai khaûo maø xöng " Laïy oâng toâi ôû buïi naøy ", caùi khoâng nhöõng laø daïi maø laø dôûm. Nhöng vì neáu toâi coù thuù khai toâi ra ñaây thì caùi yù nghóa baøi naøy môùi caøng ñích xaùc hôn vaäy.

" Caùi gioïng phuû nhaän nhö oâng Trònh Ñình Rö vaø oâng Phaïm Quyønh ñoù, thöa thieät, toâi cuõng coù thoát ra nhieàu laàn roài…

Moät laàn sau môùi ñaây, lôøi caøng thoáng thieát hôn, laø trong baøi " Haùn hoïc ôû beân Taây " ñaêng ôû baùo Ñoâng Taây caùch vaøi thaùng tröôùc. Trong baøi aáy ñeán noãi toâi muoán noùi raèng nöôùc ta töø xöa ñeán nay khoâng coù caùi gì ñaùng goïi laø caùi hoïc nöõa kia. Nhöõng caùi luaän ñieäu cuûa toâi ñoù töôûng ít nöõa oâng Leâ Dö cuõng coù thaáy qua, song oâng chöøa toâi ra, laø vì oâng cuøng toâi coù tình anh em rieâng, vôùi toâi, oâng caøng khoâng muoán raéc roái hôn vôùi oâng Phaïm nöõa.

OÂng Leâ coù loøng toát ñoái vôùi toâi nhö vaäy toâi nôõ naøo ñi phuï caùi loøng aáy cuûa oâng ? Song toâi nghó, caùi chaân lyù giöõa coõi hoïc noù baét phaûi ñeå rieâng caùi tình anh em trong moät nhaø. Bôûi vaäy, trong vieäc naøy, toâi phaûi ñeå mình veà beân hai oâng Phaïm vaø Trònh kia, vieát baøi naøy cuøng oâng Leâ thöông xaùc laïi vaán ñeà aáy ". (Phuï Nöõ taân vaên soá 94, 6-8-1931).

Cuoäc chieán buøng ra gay gaét töø ñaáy. Nhöng tröôùc khi ñi vaøo vieäc trình baày tieáp cuoäc tranh luaän naøy, chuùng ta caàn tìm xem quan ñieåm Leâ Dö töø ñaáy trôû veà tröôùc ñoái vôùi vaán ñeà quoác hoïc nhö theá naøo.

Toâi khoâng ñöôïc ñoïc Baïch Vaân Am thi vaên taäp laø taäp I trong boä Quoác hoïc tuøng san cuûa Leâ Dö in naêm 1930, nhöng toâi ñöôïc ñoïc Vò Xuyeân thi vaên taäp laø taäp II cuûa boä Quoác hoïc tuøng san, in naêm 1931. Nôi ñaàu taäp saùch naøy coù hai baøi giôùi thieäu ngaén moät cuûa nhaø xuaát baûn Nam Kyù thö quaùn laø nhaø xuaát baûn ñöùng ra in taát caû saùch vôû cuûa Leâ Dö, moät cuûa Sôû Cuoàng Vaên Khoá. Theo choã toâi phoûng ñoaùn thì hai baøi giôùi thieäu naøy cuõng ñaõ in ôû ñaàu saùch " Baïch Vaân Am thi vaên taäp " roài nay laïi ñöôïc giôùi thieäu laïi ôû Vò Xuyeân thi vaên taäp. Baøi giôùi thieäu cuûa Nam Kyù thö quaùn mang töïa ñeà laø " Lôøi baù caùo cuûa nhaø xuaát baûn boä Quoác hoïc tuøng thö ". Vaäy lôøi baù caùo naøy môû ñaàu baèng nhöõng ñoøn sau ñaây :

" Quoác hoàn ôû ñaâu ? ôû taïi tö töôûng, tö töôûng phaùt ra laøm vaên chöông, vaên chöông cuûa caùc nhaø hoïc giaû nöôùc ta, töø xöa ñeán nay chính laø quoác hoàn ôû ñaáy neân quoác hoïc cuõng ôû ñaáy.

" OÂng Sôû Cuoàng laø moät nhaø ñoác chí hieáu hoïc, coá söùc vun boài neàn quoác hoïc, phaùt huy aùng vaên chöông rieâng cuûa nöôùc ta, ngoùt möôøi naêm nay ôû tröôøng Baùc Coå, löu lyù söu taäp nhöõng taøi lieäu thuoäc veà quoác vaên, quoác söû bieân taäp thaønh boä " Quoác hoïc tuøng san " keå hôn moät traêm taäp naøo laø lòch söû, naøo laø vaên chöông, taøi lieäu nhö nuùi nhö non, töø taûo nhö hoa nhö gaám, ñuû chöùng minh kho vaên hoïc cuûa ta phong phuù nhö vaäy, caùc baäc tieàn boái ta, coù coâng vôùi neàn quoác hoïc nhö vaäy " (Lôøi baù caùo cuûa nhaø xuaát baûn boä Quoác hoïc tuøng san, trong Vò Xuyeân thi vaên taäp 1931). Ñeán chính Sôû Cuoàng cuõng coù maáy lôøi giôùi thieäu Quoác hoïc tuøng san cuûa oâng, cuõng in ôû ñaàu cuoán Vò Xuyeân thi vaên taäp nhö theá naøy : " Baûn Vaên Khoá muoán laáy söùc moïn vun boài caùi cô sôû neàn quoác hoïc, phaùt huy aùng vaên chöông rieâng cuûa nöôùc ta, ra coâng söu taäp vaên chöông vaø lòch söû cuûa caùc nhaø hoïc giaû xöa bieân thaønh boä " Quoác hoïc tuøng san " naøy, phöông phaùp theo loái khaûo coå, coát thu thaäp ñöôïc nhieàu taøi lieäu cho tieän veà sau naøy, caùc nhaø vaên hoïc muoán khaûo cöùu veà vaán ñeà gì ñeàu saün ñuû caû, cho neân caùi noäi dung coù khaùc vôùi caùc quyeån giaùo khoa vaø caùc quyeån thi vaên tinh tuyeån khaùc, xin ñoäc giaû löôïng xeùt cho ". Baøi giôùi thieäu naøy kyù laø " Sôû Cuoàng Vaên Khoá ".

Cöù nhöõng baøi giôùi thieäu treân ñaây thì ta thaáy quan ñieåm cuûa Leâ Dö chöa ñöôïc minh baïch raïch roøi cho laém. Neáu quan ñieåm ñoù khoâng chæ cho quoác hoïc laø vaên hoïc thì ít ra quoác hoïc haàu nhö laø vaên hoïc. Thöù nhaát ta thaáy nhöõng saùch trong boä quoác hoïc cuûa Leâ Dö goàm toaøn saùch vaên chöông : nôi bìa taäp saùch Vò Xuyeân thi vaên taäp, taùc giaû lieät keâ " Saùch boä Quoác hoïc " cuûa oâng chæ goàm toaøn saùch vaên chöông nhö : Vaên ñaøn baûo giaùm, Baïch Vaân An thi vaên taäp, Baèng quaân thi vaên taäp, OÂn Nhö Haàu thi vaên taäp, Vò Xuyeân thi vaên taäp, Vieät vaên daãn giaûng…Thöù hai laø ta thaáy Leâ Dö höùa seõ vieát moät boä Vieät Nam vaên hoïc söû vôùi duïng yù minh chöùng neàn quoác hoïc Vieät Nam raát phong phuù. Thöù ba ta thaáy lôøi giôùi thieäu cuûa Nam Kyù thö quaùn cuõng hieåu quoác hoïc laø vaên hoïc nhö trong caâu : Quoác hoàn ôû ñaâu ? ÔÛ taïi tö töôûng, tö töôûng phaùt ra laøm vaên chöông, vaên chöông cuûa caùc nhaø hoïc giaû nöôùc ta töø xöa ñeán nay chính laø quoác hoàn ôû ñaáy, neân quoác hoïc cuõng ôû ñaáy ". Thöù boán ta thaáy chính Leâ Dö trong " Maáy lôøi giôùi thieäu " cuõng noùi ñeán vieäc xaây cô sôû neàn quoác hoïc baèng vieäc söu taàm vaên chöông :

" Baûn vaên khoá muoán laáy söùc moïn vun boài caùi cô sôû neàn quoác hoïc, phaùt huy aùng vaên chöông rieâng cuûa caùc nhaø hoïc giaû xöa, bieán thaønh boä quoác hoïc tuøng san naøy ".

Phan Khoâi ñaõ chaúng hieåu quoác hoïc nhö Leâ Dö, vì theá oâng môùi vieát baøi luaän veà quoác hoïc.

Phan Khoâi luaän veà Quoác Hoïc

Phan Khoâi ñònh nghóa chöõ Quoác hoïc raát raønh reõ. OÂng vieát :

" Quoác hoïc laø moät danh töø maø cuõ vaø môùi coù nghóa khaùc nhau. Hoài tröôùc ta noùi " quoác hoïc " töùc laø caùi tröôøng hoïc cho caû nöôùc ; nhö tröôøng Quoác hoïc ôû Hueá laø laáy nghóa aáy : Coøn chöõ " Quoác hoïc " ngaøy nay thöôøng duøng laø chæ veà caùi hoïc rieâng cuûa moät nöôùc, coù veû ñaëc bieät, coù choã khaùc vôùi nöôùc ngoaøi. Vaäy khi noùi " quoác hoïc " cuõng gaàn gioáng nhö " quoác phuïc " laø y phuïc rieâng cuûa moät nöôùc. Noùi " Quoác kyø " laø hieäu kyø rieâng cuûa moät nöôùc.

" Chöõ quoác hoïc trong baøi naøy chuyeân noùi veà nghóa môùi laø nghóa sau ñoù (Luaän veà Quoác hoïc).

Nhö vaäy, theo Phan Khoâi, Quoác hoïc laø neàn hoïc thuaät, töùc neàn tö töôûng, neàn trieát hoïc rieâng cuûa moät nöôùc ñaõ thöïc söï aûnh höôûng, chi phoái ñôøi soáng cuûa daân toäc nöôùc aáy khieán cho daân toäc aáy thaønh khaùc bieät nhöõng daân toäc treân theá giôùi.

Döïa theo giôùi thuyeát nhö treân veà quoác hoïc, Phan Khoâi ñoàng tình vôùi Trònh Ñình Rö vaø Phaïm Quyønh maø quaû quyeát nöôùc ta chöa coù quoác hoïc. Phan Khoâi cho raèng ñaây laø moät vaán ñeà hoïc vaán, vaán ñeà chaân lyù ; coù thì noùi coù, khoâng thì noùi khoâng, chöù ñöøng vì tình caûm, vì töï aùi daân toäc khoâng ñuùng choã maø phaûi nhaän laø coù caùi ta chöa coù :

" OÂng Leâ noùi coù, oâng laïi höùa roài ñaây oâng seõ ñem chöùng côù ra. Song, truyeän aáy ñeå laùt nöõa seõ noùi, ñaây toâi xin toû ra caùi côù taïi sao maø chuùng toâi phaûi hoâ haøo leân cho ngöôøi ta bieát raèng nöôùc ta khoâng coù quoác hoïc.

Söï hoïc töùc laø söï trí thöùc, noù chuyeân khuynh höôùng veà lyù trí maø khoâng neân xen vaøo moät chuùt tình caûm. Ñöùc Khoång cuõng daïy raèng caùi hoïc cuûa ngöôøi ñôøi xöa laø vò kyû vaø baét ñaàu töø thaønh yù nghóa laø khoâng doái mình. Khi noùi veà caùi hoïc cuûa moät ngöôøi ñaõ vaäy thì khi noùi veà caùi hoïc cuûa moät nöôùc cuõng vaäy. Neáu nöôùc ta quaû khoâng coù quoác hoïc thì daàu noù laø moät söï nhuïc cho mình ñi nöõa cuõng phaûi chòu, khoâng neân vì tình caûm maø noùi coù, cho thaønh ra doái mình. Doái mình laø moät caùi haïi lôùn laém, cho ngöôøi cuõng nhö cho nöôùc. Bôûi vì, neáu khoâng maø noùi coù, ai naáy tin raèng coù, seõ sanh ra loøng töï phuï, maø töï phuï moät caùch hö nguïy, roài khoâng lo tu taán nöõa, nhôn ñoù coõi hoïc trong nöôùc laïi caøng toái taêm theâm. Do leõ aáy tröôùc khi muoán ngöôøi nöôùc mình baét ñaàu töø ngaøy nay laäp neân moät neàn hoïc thuaät chuùng toâi phaûi khai thieät ra cho ai naáy bieát caùi tình hình trong coõi hoïc nöôùc ta töø tröôùc ra theá naøo ; thaáy khoâng coù thì chuùng toâi phaûi noùi khoâng coù, ñoù laø choã trung haäu thaønh khaån cuûa chuùng toâi, cuõng nhö moät nhaø kia oâng cha ngheøo, thì phaûi khai thieät laø ngheøo, khoâng coù moät cuïc ñaát naøo thì phaûi khai thieät laø khoâng coù moät cuïc ñaát ; haàu cho con chaùu maø lo laøm aên vaäy.

" Ñoù, neáu ai ñaõ tin buïng toâi, hoaëc chuùng toâi, thì seõ khoâng traùch söï phuû nhaän aáy laø boäi baïc, laø vuï nhuïc nöõa ; baây giôø ñaây, caùi vaán ñeà chæ coøn laø söï " coù " vôùi " khoâng " maø thoâi. Nhö ai noùi " coù " thì phaûi ñem chöùng côù ra ". (Luaän veà quoác hoïc).

Sau khi minh ñònh quan nieäm vaø thaùi ñoä thaúng thaén nhö vaäy, Phan Khoâi duyeät qua moät ít caùc nhaø hoïc giaû xöa maø Leâ Dö thöôøng naâng leân nhö laø caùc oâng toå cuûa neàn quoác hoïc Vieät Nam thì chæ thaáy hoï laø nhöõng nhaø vaên hoïc chöù khoâng ai kieán taïo ñöôïc moät heä thoáng tö töôûng rieâng bieät cho xöù sôû naøy.

Phaïm Quyønh luaän veà Quoác Hoïc

Nôi baøi soá 104 (15-10-1931) Phaïm Quyønh thöû ngöôïc doøng lòch söû duyeät qua moät voøng xem coù theå tìm ñaâu ra ñöôïc veát tích quoác hoïc khoâng thì Phaïm Quyønh ñaõ phaûi thaát voïng hoaøn toaøn.

Theo Phaïm Quyønh, anh huøng ta coù, lieät nöõ ta coù, danh só, cao taêng ta cuõng coù, nhöng trong " coõi hoïc nöôùc ta, coå kim chöa coù ngöôøi naøo coù taøi saùng khôûi, phaùt minh ra nhöõng tö töôûng môùi, thieát laäp ra nhöõng hoïc thuyeát môùi, ñuû coù caùi veû ñoäc laäp moät " nhaø " ñoái vôùi caùc " nhaø " khaùc nhö baùch gia chö töû beân Taøu ngaøy xöa " (Baøn veà quoác hoïc, P.N.T.V. soá 104). Caùi hoïc cuûa ta, Phaïm Quyønh thaáy toaøn thò laø caùi hoïc möôùn maø hoïc möôùn aáy cuõng chöa hoïc cho ñeán nôi ñeán choán… Toå tieân ta chæ chuù troïng ñeán cöû nghieäp cho neân ruùt cuïc sau haøng ngaøn naêm caùc cuï hoïc haønh maø con chaùu ngaøy nay nhìn veà caùc cuï chaúng tìm thaáy gì goïi ñöôïc laø hoïc thuaät tö töôûng ñöùng ñaén caû. Veà vieäc ñònh nghóa quoác hoïc laø gì, yù töôûng Phaïm Quyønh gioáng yù töôûng Phan Khoâi, duy coù ñieàu Phaïm Quyønh noùi sau neân coù chieàu khuùc chieác gaãy goïn hôn. OÂng noùi : " Quoác hoïc laø goàm nhöõng phong traøo veà tö töôûng hoïc thuaät trong moät nöôùc, coù ñaëc saéc khaùc vôùi nöôùc khaùc, vaø coù keát tinh thaønh ra nhöõng söï nghieäp coù tröôùc taùc löu truyeàn trong nöôùc aáy vaø aûnh höôûng ñeán caùc hoïc giaû trong nöôùc aáy " (Baøn veà quoác hoïc, P.N.T.V. soá 104).

Cöù theo ñònh nghóa aáy Phaïm Quyønh ñaõ ñoàng yù vôùi Phan Khoâi maø baûo raèng nöôùc ta chöa coù quoác hoïc. Roài töø ñoù oâng ñi tìm nguyeân nhaân ñaõ xui khieán neân tình traïng buoàn tuûi kia. Phaïm Quyønh caét nghóa söï thieáu vaéng kia baèng ba lyù do vöøa ñòa lyù, vöøa lòch söû, vöøa chính trò. Veà ñòa lyù, nöôùc ta quaù beù nhoû cho neân haàu nhö bò Trung Hoa nuoát tröûng neân bò maát haún ñoäc laäp veà tinh thaàn.

Veà lòch söû, nöôùc ta caøng bò nöôùc Taøu ñeø neùn hôn nöõa. Ngoaøi 10 theá kyû noâ leä, Vieät Nam trong suoát thôøi ñoäc laäp vaãn phaûi ñoái phoù gay go cô cöïc vôùi Taøu. AÁy laø chöa noùi ñeán vieäc ta coi caùc hoïc thuyeát truyeàn töø Taøu sang ñeàu laø toân giaùo caû cho neân khoâng khi naøo daùm baøn caõi.

Thuoäc veà chính trò, thì nöôùc ta xöa kia bò caùi naïn quaân chuû chuyeân cheá. Nhaø vua ñaõ ñaët ra moät loái hoïc raát goø boù ñeå laøm tieâu chuaån tuyeån choïn ngöôøi taøi thaønh ra bao nhieâu saùng kieán tö nhaân bò tieâu dieät daàn ñi.

Sau khi ñaõ nhìn veà dó vaõng maø nhaän ñònh vaán ñeà nhö vaäy, Phaïm Quyønh ñaõ höôùng veà töông lai maø ñaët vaán ñeà : laøm sao ñeå xaây döïng ñöôïc moät neàn quoác hoïc ? Neáu ñaõ toá caùo caùi hoïc noâ leä theo Taøu xöa kia theá naøo, thì Phaïm Quyønh laïi choáng caùi hoïc hoaø ñoàng theo Taây nhö vaäy. Caû phaàn thöù hai cuûa baøi baøn veà quoác hoïc, töùc baøi soá 105 (P.N.T.V. soá 105, 22-10-1931), Phaïm Quyønh daønh cho vieäc phaân tích nghieân cöùu vaán ñeà ñeå tìm moät loái thoaùt cho töông lai ñang luùc Taây phöông chi phoái chuùng ta naëng neà chaúng keùm gì Taøu ñoàng hoaù caùc cuï ta xöa kia. Phaïm Quyønh muoán ñeà ra moät trieát lyù vaên hoaù, noù seõ laø linh hoàn, laø cô sôû cho neàn quoác hoïc töông lai. Trieát lyù ñoù laø trieát lyù dung hoaø. OÂng vieát : " Muoán cho gaây ñöôïc thaønh moät caùi quoác hoïc rieâng cuûa mình, thì phaûi duøng phöông phaùp pheâ bình khaûo cöùu cuûa khoa hoïc maø phaân tích nhöõng hoïc thuyeát cuøng nghóa lyù cuõ cuûa AÙ ñoâng ta roài ñem ra nghieàn ngaãm, suy nghó, ñoái chieáu vôùi nhöõng ñieàu chaân lyù cuøng nhöõng söï phaùt minh cuûa khoa hoïc thaùi taây. Keát quaû cuûa söï phaân tích cuøng toång hôïp ñoù, töùc laø taøi lieäu ñeå gaây ra quoác hoïc sau naøy vaäy " (P.N.T.V. soá 105).

Leâ Dö traû lôøi caû Phaïm Quyønh laãn Phan Khoâi

Leâ Dö cuõng töï nhaän thaáy raèng söï khoâng roõ reät ñoù ñaõ xui khieán neân nhöõng cuoäc tranh luaän maø oâng cho laø voâ ích cho neân oâng vieát baøi " Vaán ñeà quoác hoïc " ghi roõ ñònh nghóa vaø noäi dung quoác hoïc (P.N.T.V. soá 107, Nov 1931).

Leâ Dö ñaõ ñònh nghóa quoác hoïc : " Quoác hoïc laø hoïc vaán, kyõ thuaät cuûa moät nöôùc : hoïc vaán kyõ thuaät aáy laø caùi coá höõu cuûa mình hay laø caùi mình hoïc cuûa ngöôøi nhöng ñaõ thay ñoåi nhieàu laém, nay trôû thaønh caùi coá höõu cuûa mình maø ngöôøi ta khoâng ai coù " (P.N.T.V. soá 107).

Sau khi ñònh nghóa, Leâ Dö moâ taû noäi dung cuûa quoác hoïc : " Quoác hoïc laø ñoái vôùi caùc hoïc vaán ngoaïi lai nhö : Haùn hoïc, Phaät hoïc, maø noùi coù choã ñaëc bieät maø töø xöa ñeán nay ñaõ coù hoïc phaùi, coù aûnh höôûng ñeán nhaân quaàn xaõ hoäi ta ; ngöôøi ngoaïi quoác baøn ñeán caùi hoïc aáy, phaûi cho laø caùi hoïc ñaëc bieät cuûa ngöôøi nöôùc Nam, khoâng gioáng nöôùc naøo heát " (Baøn veà quoác hoïc).

Roài Leâ Dö keå leå caùc yeáu toá laøm neân qua nieäm quoác hoïc theo oâng hieåu :

" Ñaõ laø quoác hoïc thì noäi dung phaûi bao haøm caû quoác vaên, quoác söû, quoác tuùy ôû trong.

" Quoác vaên – laáy nhaát ban quoác vaên hoïc laøm chuû nhö caùc hoïc thuyeát, lyù thuyeát nhöõng saùch vôû cuûa tieàn nhaân ñaõ tröù thuaät ñeå laïi vaø nhöõng quoác ca, quoác ngöõ (chöõ noâm vaø chöõ quoác ngöõ) ñaëc bieät cuûa ta.

" Quoác söû – laáy nhaát ban chính trò söû laøm chuû nhö caùch toå chöùc, caùch haønh ñoäng veà chaùnh trò vaø nhöõng phaùp luaät, cheá ñoä, phong tuïc, taäp quaùn, kyõ thuaät ñaëc bieät cuûa ta.

" Quoác tuùy – laáy nhaát thieát tröôøng sôû myõ ñieåm thuoäc veà vaät chaát, veà tinh thaàn cuûa daân toäc tính coá höõu maø do caùi tình hình ñòa lyù vaø nguyeân nhaân lòch söû ñaõ döôõng thaønh trong maáy möôi theá kyû nay.

" Ba caùi aáy, toâi ñaõ nhaän thaáy laø quoác hoïc cuûa ta vaø laø chuû nghóa cuûa toâi chuû tröông ñoù (P.N.T.V. soá 107).

Sau ñoù Leâ Dö baûo ñoù chaúng phaûi yù kieán laäp dò rieâng cuûa oâng maø laø chuû tröông cuûa caû caùi daân toäc cöïc vaên minh laø daân toäc Nhaät Baûn. Vaø chæ ai doát naùt khoâng bieát nhö vaäy môùi daùm phuû nhaän neàn quoác hoïc phong phuù cuûa ta. Ta ñoïc thaáy nhöõng doøng ñaïi khaùi nhö sau ñaây cuûa Leâ Dö aùm chæ veà nhöõng ngöôøi baûo ta chöa coù quoác hoïc : " OÂi ! sao caùc oâng khoâng xeùt ñeán söï thaät vaø tình hình hoïc vaán nöôùc nhaø xöa nay, maø ñaõ voäi maït saùt tieàn nhaân nhö vaäy ?

" OÂi ! khoâng caên cöù theo saùch vôû , thì deã noùi baäy baï, cho neân toâi thöôøng coù moät caâu caùch ngoân raèng : khoâng bieát phaùp luaät thì deã noùi ngang, khoâng xem saùch vôû thì seõ noùi caøn "  (P.N.T.V. soá 107)

Lôøi leõ cuûa Leâ Dö nhö caùc baïn thaáy treân ñaây quaû laø keát aùn boïn caùc oâng Phaïm Quyønh, Trònh Ñình Rö, Phan Khoâi laø doát naùt.

Nguyeãn Troïng Thuaät giaøn hoaø

Noùi laø hoaø giaûi, laø ñieàu ñình, nhöng thöïc ra Nguyeãn Troïng Thuaät ñöùng haún veà phe Leâ Dö, coâng kích phe Phan Khoâi, coù ñieàu laø Nguyeãn Troïng Thuaät coâng kích baèng lôøi leõ phaûi chaêng maø thoâi.

Nguyeãn Troïng Thuaät môû baøi dieãn thuyeát cuûa oâng baèng vieäc ghi nhaän noäi dung vaø lyù do vuï aùn maø oâng goïi laø " vuï aùn quoác hoïc ".

" Hieän nay trong nöôùc ta ñang coù moät cuoäc tranh luaän veà vaán ñeà quoác hoïc, laø caùi hoïc rieâng cuûa moät nöôùc. Noù khaùc vôùi nghóa quoác hoïc cuõ nghóa laø caùi nhaø tröôøng hoïc cuûa caû nöôùc nhö xöa. " Khôûi xöôùng ra hai chöõ quoác hoïc veà nghóa môùi ôû ta ñaây laø oâng Leâ Dö ; caõi laïi raèng nöôùc ta khoâng coù caùi hoïc ñaùng goïi laø quoác hoïc laø oâng Phan Khoâi. Hai beân tranh luaän ôû baùo Ñoâng Taây Haø noäi, thaønh ra moät caùi hoïc aùn cho hoïc giaû trong nöôùc ñang baøn xeùt " .

Nguyeãn Troïng Thuaät coù traùch Leâ Dö, nhöng ñieàu oâng traùch Leâ Dö laø ñieàu raát nheï. Theo oâng, caùi loãi cuûa Leâ Dö, neáu coù, chæ laø Leâ Dö " sô yù moät chuùt " maø thoâi.

Nguyeãn Troïng Thuaät vieát :

"  Nay xeùt ñeán nguyeân nhaân cuoäc tranh luaän naøy, thì chæ oâng Leâ Dö sô yù moät chuùt ñeå neân chuyeän maø thoâi. Nguyeân oâng laøm trong tröôøng Baùc Coå Haønoäi ñaõ laâu naêm, khaûo cöùu söu taäp ñöôïc nhieàu nhöõng taäp vaên thi noâm cuûa nöôùc ta, nay oâng muoán ñem in daàn ra laøm moät boä saùch tuøng thö thuaàn veà baûn quoác. OÂng laáy vieäc laøm nhö theá laø noù thuoäc vaøo moät phaàn trong khoa quoác hoïc nhö cuûa Nhaät Baûn ñoù. OÂng beøn ñaët teân cho boä saùch aáy laø " Quoác hoïc tuøng san ". Cuoán in môû ñaàu laø " Baïch Vaân Am thi taäp ", treân ñaàu bìa coù boán chöõ teân boä saùch nhö theá… "

Ngoaøi ra, cuõng theo Nguyeãn Troïng Thuaät, caùi sô yù cuûa Leâ Dö laø ôû choã duøng moät töø ngöõ vôùi moät noäi dung môùi maø khoâng minh ñònh tröôùc cho ñoäc giaû bieát caùi noäi dung môùi meû aáy.

" Ñaïi phaøm môùi phaùt minh ra moät danh töø veà chuû nghóa gì hay laø môùi thaâu thaùi noù ôû ñaâu maø ñem xöôùng leân cho xaõ hoäi thì phaûi giaûi thích cho roõ caùi tính caùch cuûa noù ra tröôùc. Bôûi vì ngaøy nay thöôøng moät danh töø maø nghóa môùi nghóa cuõ, nghóa roäng nghóa heïp nhieàu laém, theá maø oâng Leâ khoâng giaûi thích cho caùi teân quoác hoïc maø oâng môùi duøng aáy moät caâu naøo caû. Laïi quyeån " Baïch Vaân Am thi vaên taäp " oâng Leâ giöõ tính caùch bieân taäp vaø toàn coå, cho neân oâng khoâng coù bình luaän gì vaøo ñaáy moät caâu naøo. Nghóa laø chæ ñeå cho hoïc giaû ñöôïc ñuû nhieàu taøi lieäu ñeå nghieân cöùu maø thoâi. Nhöng oâng cuõng khoâng daën cho ngöôøi ta bieát theá. ÔÛ caùi ñôøi khoa hoïc thöïc nghieäm naøy, troâng ngoaøi bìa saùch thaáy hai chöõ " quoác hoïc " môùi meû to taùt, môû cuoán saùch thaáy moät ít lôøi saám, thì ai cuõng phaûi ngôø. AÁy vì theá nghò giaû nhaän sai nghóa chöõ quoác hoïc ñi maø thaønh laàm ".

Nguyeãn Troïng Thuaät cho raèng chính bôûi thieáu minh ñònh noäi dung töø ngöõ nhö vaäy maø laøm cho Phan Khoâi hieåu laàm. OÂng phaân tích vaø baøn giaûi veà söï laàm laãn cuûa Phan Khoâi moät ñaøng vì khoâng hieåu bieát noäi dung töø ngöõ quoác hoïc theo nghóa cuûa Nhaät baûn, moät ñaøng vì thieáu söï tìm toøi vaø ñoái chieáu caùc taøi lieäu cuõ cuûa ta vôùi nhau vì so saùnh chuùng vôùi caùc nöôùc khaùc. Ñoù laø yù nghóa cuûa ñoaïn vaên sau ñaây :

" Nay xeùt ra nghò giaû laàm vì hai côù naøy : moät laø khoâng bieát ñeán caùi nghóa quoác hoïc ñan thuaàn cuûa Nhaät Baûn, nhaän thaáy ôû Trung quoác ñaâu ñaàu ñôøi Daân quoác, coù moät phaùi naøo ñoù xöôùng leân laáy saùch baùch gia chö töû laøm quoác hoïc ñeå ñoái vôùi Taây hoïc ñang traøn vaøo. Quaû nhö lôøi nghò giaû thì nghóa quoác hoïc aáy laø ngoan coá khoa ñaïi ñaáy, quaû theá thì laàm. Hai laø nghò giaû khoâng ñem thôøi ñaïi hoïc thuaät cuûa nöôùc nhaø maø so saùnh vôùi xa gaàn, vaø ñoàng thôøi khoâng chòu löôïng xeùt cho hoïc giôùi ta xöa bò nhöõng trôû löïc gì maø duø coù ít nhieàu ñieàu bieät kieán cuõng phaûi tieâu traàm, roài khoâng chòu khoù bôùi moùc trong choã giaáy raùch maø nhaët nhaïnh laïi, nhaát dieän cöù caâu chaáp ôû ñoáng saùch beà boän cuûa Taøu maø keát aùn cho coå nhaân mình, keát luaän raèng : "Nöôùc ta khoâng coù caùi hoïc goïi laø quoác hoïc ". Xeùt ra thì yù nghò giaû muoán noùi veà caùi hoïc chung cuûa theá giôùi kia, maø goïi laàm laø quoác hoïc ñaáy, chöù quoác hoïc thì nöôùc naøo maø chaû coù.

" Song le duø ñoái vôùi caùi hoïc chung cuûa theá giôùi ñi nöõa, so vôùi cuï Khoång, cuï Phaät cuøng Ñoâng chaâu chö töû thì coå nhaân ta khoâng nhöõng khoâng coù maø laïi coøn laø hoïc ñoà, nhöng so vôùi baïn hoïc cuøng caùi thôøi ñaïi hoïc thuaät vôùi nhau, nghóa laø so vôùi caùc hoïc giaû Haùn, Toáng, Minh Thanh, maø ñôøi keâu laø ñaïi nho thì coå nhaân ta ñôøi naøo cuõng coù nhö theá ñaáy, chæ vì soá nhieàu khoâng bieát troïng maø ñeå traàm mai ñi, thì coøn laáy ñaâu maø thaønh laäp löu haønh ñöôïc. Chöù neáu ñeàu ñöôïc thaønh laäp löu haønh ñeán nay caû thì ñaõ chaû coù caùi caûnh töôïng hoïc thuaät khuûng hoaûng nhö baây giôø… "

Ñoaïn vaên trích treân ñaây cho ta thaáy Nguyeãn Troïng Thuaät chuû tröông raèng toå tieân ta coù thua keùm thì chæ thua keùm cuï Khoång, cuï Phaät thoâi, chöù coù thua keùm gì baùch gia chö töû cuûa Taøu vaø caùc hoïc giaû cuûa Nhaät.

Ñeå minh chöùng cho laäp tröôøng treân, Nguyeãn Troïng Thuaät phaân bieät caùi hoïc ra laøm quoác hoïc vaø theá giôùi coâng hoïc roài laàn löôït ñònh nghóa, moâ taû theá naøo laø quoác hoïc vaø theá giôùi coâng hoïc : "  Cho ñöôïc hieåu roõ hai ñieàu laàm cuûa nghò giaû treân naøy, toâi xin baøn giaûi, so saùnh vaø chöùng daãn luoân laøm moät baøi khaûo cöùu nhö sau naøy, caùc ngaøi töï suy xeùt phaùn ñoaùn laáy, chöù toâi khoâng muoán theo caùch bieän luaän tæa taùch töøng lôøi, caõi vaët töøng caâu nöõa.

" Döôùi ñaây tröôùc toâi phaân giaûi cho hai caùi hoïc ôû trong hoïc giôùi caùc nöôùc ngaøy nay laø quoác hoïc vôùi theá giôùi coâng hoïc khaùc nhau theá naøo. Roài tieán leân xem hoïc thuaät Vieät Nam ñoái vôùi hai caùi hoïc aáy ; veà quoác hoïc thì laáy nghóa cuûa Nhaät Baûn roài xem Vieät Nam seõ coù nhöõng gì, veà theá giôùi coâng hoïc thì tröôùc xeùt ôû Trung quoác, ôû Nhaät Baûn veà ñoàng thôøi xem theá naøo, roài xeùt ñeán Vieät Nam xem theá naøo.

" Hai caùi hoïc trong hoïc thuaät theá giôùi :

" Hoïc thuaät caùc nöôùc theá giôùi ñeán ngaøy nay laø hoaøn bò vaø tinh teá, song laáy quoác tính maø phaân ra thì coù hai loaøi laø quoác hoïc vaø theá giôùi coâng hoïc. Quoác hoïc laø caùi hoïc rieâng chæ moät mình nöôùc aáy coù. Theá giôùi coâng hoïc laø caùi hoïc chung cuûa caùc nöôùc hoïc laãn cuûa nhau.

" Coi ñoù thì bieát quoác hoïc töùc laø caùi hoïc baát dòch, chæ moät nöôùc aáy coù, chæ ngöôøi nöôùc aáy caàn phaûi hoïc, hoaëc laø chæ ngöôøi nöôùc aáy môùi coù theå hoïc thaâm thaáu ñöôïc, coøn nöôùc khaùc khoâng coù, ngöôøi nöôùc khaùc khoâng caàn phaûi hoïc, hoaëc laø coù hoïc cuõng khoâng thaâm thaáu ñöôïc. Ñeán nhö theá giôùi coâng hoïc thì laø caùi hoïc chung, laø caùi hoïc bieán dòch, nghóa laø tuøy thôøi maø ñoåi môùi tuøy thôøi maø khöù thuû khoâng nhaát ñònh ñöôïc.

" Ví nhö moät ngöôøi, quoác hoïc laø phaàn baûn theå ; theá giôùi coâng hoïc laø phaàn boài döôõng. Baûn theå thì caàn phaûi nuoâi cho lôùn khoân khoûe ñeïp ra maø khoâng boû vaø thay choã naøo ñöôïc, neáu boû hay laø thay choã naøo thì laø baát cuï, quaù thì cheát. Coøn boài döôõng thì neáu nhaø coù thì chôù, baèng coù maø thieáu, hoaëc coù maø xaáu, hoaëc khoâng coù ñi nöõa thì cöù laáy ôû ngoaøi…

" Xem theá thì veà theá giôùi coâng hoïc, thieáu ñaâu cöù caàu ôû ngoaøi, ñaõ huû roài thì cöù caûi laïi, hoaëc khöû caû ñi, hoaëc phaùt kieán theâm ra ñöôïc ñeå ñoùng goùp vôùi ñôøi caøng toát. Ñeán nhö quoác hoïc thì phaûi coù saün caû roài, laø cuõ kyõ tích luõy chöù khoâng phaûi laø môùi. Hoaëc coù nhaõng boû thì nay ñem ra, coù taûn maùt thì nay thu taäp laïi, chöù khoâng phaûi ñi chuoác ôû ñaâu ñem vaøo ñöôïc ".

Nhö vaäy, theo Nguyeãn Troïng Thuaät, cuõng nhö theo Leâ Dö, quoác hoïc goàm coù  " quoác söû, quoác vaên, quoác thaàn, ñòa dö chí, coå ñieån, ca dao vaø vaên thi. " Quoác söû thì goàm coù " söû kyù, lieät truyeän, gia phaû vaø bi kyù " ; Quoác vaên töùc laø " ngoân ngöõ vaên töï ", töùc cuõng laø " caùi goác cuûa coõi hoïc moät nöôùc ", quoác thaàn thì goàm " nhöõng vò thaàn töø Huøng Vöông trôû xuoáng naøo quoác toå, naøo vó nhaân cuøng nhöõng vò coù coâng ñöùc ", ñòa dö chí thì bieân cheùp caùc nôi danh thaéng trong nöôùc ; coå ñieån töùc laø " chính trò cuûa lòch trieàu " ; cheá ñoä cuûa xaõ hoäi, phong tuïc cuûa daân gian ; ngaïn ngöõ phong dao laø " caùi kho töï ñieån vaên luaät, vöøa laø moät pho kinh, ñieån cuûa caû moät daân toäc kinh nghieäm hoaëc sôû ñaéc veà luaân lyù, veà pheùp haønh vi, veà mó caûm ", vaên thi laø " kho taøng vaên hoïc thô cuûa caùc vaên nhaân thi só ".

Sau khi ñaõ phaân tích vaø moâ taû quoác hoïc vaø theá giôùi coâng hoïc laø theá naøo roài, Nguyeãn Troïng Thuaät döïa vaøo caùc quan nieäm ñoù maø duyeät laïi lòch söû cuûa Vieät Nam, cuûa Trung Hoa, cuûa Nhaät ñeå minh chöùng, ôû moïi ñòa haït, ta khoâng coù thua keùm gì Trung Hoa hay Nhaät Baûn, coù chaêng ta chæ thua keùm laø khoâng coù moät " cuï Khoång ", moät " cuï Phaät " maø thoâi.

Cuoái cuøng Nguyeãn Troïng Thuaät, caên cöù vaøo lòch söû ñeå trình baøy moät caùch cuï theå neàn quoác hoïc vaø neàn theá giôùi coâng hoïc nhö laø ñaõ coù cô sôû lieân tuïc qua suoát caû lòch söû Vieät Nam. Caùi hoïc cuûa Vieät nam döôùi con maét cuûa Nguyeãn Troïng Thuaät quaû cuõng ñaõ coù tröôøng phaùi ñaøng hoaøng. OÂng vieát :

" Toùm laïi hoïc thuaät Vieät Nam trong moät thôøi ñaïi, caû Nho hoïc Phaät hoïc ñeàu coù ba caùi tính chaát khaùc nhau laø hôïp saùng, bieät saùng vaø toaøn moâ phoûng. " Ba tính chaát aáy coù nhöõng hoïc phaùi naøy : " Veà Nho hoïc, tính chaát hôïp saùng coù Haùn nho ñích Vieät Nam hoïc phaùi, tính chaát bieät saùng coù Chu An thöïc haønh hoïc phaùi, Hoa Vieät Nho hoïc phaùi, Queá ñöôøng hoïc phaùi hay laø Leâ Nguyeãn nho hoïc phaùi, tính chaát toaøn moâ phoûng coù Toáng nho hoïc phaùi ".

Nhö vaäy, chaúng nhöõng ta khoâng thua keùm Taøu hay Nhaät maø cuõng khoâng ñeán noãi hoå theïn neáu so saùnh vôùi caùc nöôùc trong thieân haï. Nguyeãn Troïng Thuaät dieãn taû yù töôûng ñoù ôû ñoaïn sau :

" Bôûi vaäy toâi ñaõ ví quoác hoïc laø baûn chaát, ví nhöõng caùi hoïc cuõ ôû AÙ Ñoâng laø nhaø tröôøng Ñoâng phöông hoïc ; maø nhöõng caùi sôû ñaéc cuõ laø nhöõng caùi baèng toát nghieäp tröôùc vaäy. Baây giôø baïn hoïc cuõ ñaõ ñeàu leân tröôøng cao ñaúng môùi, ta duø chaäm chaïp cuõng ñaõ tìm thaáy coång tröôøng, nhöng tröôùc khi thuï giaùo, ta phaûi töï saùt haïch laïi caùi baèng toát nghieäp cuõ cuûa ta laø phaûi laém. Caùi baèng toát nghieäp cuõ cuûa ta, veà moùn quoác hoïc, nhöõng taøi lieäu veà baûn chaát, so vôùi baïn hoïc cuõ daãu chaúng ñöôïc toaøn öu ñieåm gì, nhöng cuõng öu lieät töông baùn. Veà moùn coâng hoïc duø bò noäi giôùi ngoaïi giôùi cuøng soá nhieàu ham meâ veà cöû nghieäp khieán cho coù sôû ñaéc maø khoâng ñöôïc löu haønh, coù löu haønh maø ñöôïc moät soá ít ngöôøi hoaëc ñöôïc moät thôøi kyø ngaén nguûi ; song nhöõng tinh thaàn chuû nghóa nhö laø ñieàu hoaø sieâu vieät vôùi thöïc teá, thöïc haønh minh ñaïo hoaù daân, töï tín, töï giaùc veà quoác aâm thoå saûn nhö treân aáy, thöïc ñaõ bieát ñem caùi hoïc coâng höõu cuûa theá giôùi bieán hoaù ra laøm caùi hoïc ñoäc höõu cuûa moät nöôùc roài ñoù ".

Qua söï phaân tích baøi " Ñieàu ñình caùi aùn quoác hoïc " nhö treân ñaây, caùc baïn ñaõ nhaän thaáy Nguyeãn Troïng Thuaät, tuy noùi laø khoâng beânh beân naøo, maø kyø thöïc thì ñaõ beânh Leâ Dö vaø keát aùn Phan Khoâi. Coù ñieàu laø lôøi leõ Nguyeãn Troïng Thuaät noù thanh lòch, kín ñaùo, nheï nhaøng.

Phaûi chaêng vì vaäy maø Phan Khoâi khoâng chaáp nhaän söï hoaø giaûi cuûa Nguyeãn Troïng Thuaät qua baøi " Baát ñieàu ñình " cuûa oâng ñaêng ôû baùo Ñoâng Taây soá 133. Tieác raèng baøi " Baát ñieàu ñình " cuûa Phan Khoâi toâi chöa ñöôïc ñoïc cho neân khoâng bieát Phan Khoâi ñaõ traû lôøi Nguyeãn Troïng Thuaät nhöõng gì : hieän giôø toâi chöa laøm sao tìm ra ñöôïc tôø Ñoâng Taây naøo.

Phan Khoâi choáng söï giaøn hoaø cuûa Nguyeãn Troïng Thuaät

" Ngöôøi ta maø öa laøm keû ñieàu ñình laø chæ vì coù yù sôï khoù, coù yù chieàu ñôøi, coù yù thích laøm lôùn, baèng khoâng coù yù ñoù thì boån thaân caùi thuyeát ñieàu ñình chaúng ñöùng moät mình ñöôïc vì noù vöøa ñen vöøa traéng hay laø khoâng ñen khoâng traéng, deã noùi quaù, maø chaúng coù nghóa gì " (theo baøi " Ñoïc baøi Baát ñieàu ñình cuûa oâng Phan Khoâi " trong baùo Ñoâng Taây soá 133, An Nam taïp chí soá 43, 1-6-1932).

Sau khi ñaõ trích caâu vaên cuûa Phan Khoâi, Sieâu Vieät laáy noù ñeå maø ñaû kích Phan Khoâi laø nguïy bieän thieáu tö caùch cuûa moät hoïc giaû töï xöng laø troïng luaân lyù : " OÂng Phan Khoâi thöôøng töï nhaän laø moät nhaø hoïc giaû, song ñoïc ñoaïn vaên treân vöøa ruùt ôû baøi cuûa oâng, toâi khoâng theå coi laø caùch lyù luaän cuûa hoïc giaû ñöôïc ; goïi laø caùi luaän ñieäu cuûa traïng sö thì ñuùng hôn. Caùi boån thaân cuûa söï ñieàu ñình theá naøo ? Noù coù haïi vaø voâ giaù trò khoâng, oâng Phan haõy cuøng toâi nghieân cöùu " (Sieâu Vieät, An Nam taïp chí, soá 43).

Phaûn ñoái vieäc Phan Khoâi khoâng chòu ñieàu ñình, Sieâu Vieät ñaõ ñònh nghóa theá naøo laø ñieàu ñình theo nghóa trieát hoïc. OÂng vieát : " Ñieàu ñình hay laø toång hôïp cuõng vaäy, coù khi thì laø caùi chung cuïc cuûa moät cuoäc bieán, maø coù khi laïi laø caùi maàm cuûa moät cuoäc bieán khaùc. Moät lyù thuyeát duø hay duø dôû, bao giôø cuõng coù moät phaùi taùn thaønh, heát söùc duy trì laáy noù. Ñoàng thôøi laïi coù moät phaùi khaùc phaûn ñoái laïi. Bôûi ñoù, söï xung ñoät cuûa hai lyù thuyeát maø ruùt laïi thì laø söï ñieàu ñình vaäy. Heát cuoäc bieán thieân naøy laïi keá tieáp moät cuoäc khaùc, nhaân loaïi tieán hoaù khoâng bieát tôùi ñaâu môùi laø cuøng " (An Nam taïp chí soá 43).

Sau khi ñaõ tranh luaän vôùi Phan Khoâi veà yù nghóa cuûa chöõ ñieàu ñình, Sieâu Vieät laïi thöông xaùc vôùi Phan Khoâi veà thaùi ñoä cöïc ñoan cuûa Phan Khoâi. Cuõng nhôø Sieâu Vieät maø ta bieát Phan Khoâi coù chuû tröông cöïc ñoan. Sieâu Vieät trích lôøi Phan Khoâi : " Ñaïi phaøm söï hoïc nhôø ôû söï cöïc ñoan maø môùi coù tieán boä. Noùi veà trieát hoïc, ai coù khuynh höôùng veà duy vaät thì cöù duy vaät ñi. Moãi beân ñeàu cöù theo choã mình tin töôûng döïa vaøo luaän lyù hoïc vaø phaùt huy nghóa lyù cho tôùi cuøng nhö vaäy neàn trieát hoïc môùi caøng ngaøy caøng choùi saùng theâm. Hoïc giaû beân Taây sôû dó taán tôùi mau laém laø nhôø ñi theo con ñöôøng ñoù. Con ñöôøng ñoù laø gì ? Chaúng phaûi laø söï quan ma tö ích cho nhau cuûa hai caùi thaùi cöïc duy taâm vaø duy vaät laø gì ? " (Sieâu Vieät An Nam taïp chí soá 43).

Trích lôøi Phan Khoâi roài, Sieâu Vieät laïi baøn giaûi veà vaán ñeà cöïc ñoan nhö laø moät phöông tieän treân ñöôøng khaùm phaù chaân lyù. Nhö choã toâi hieän bieát, thì hình nhö cuoäc tranh luaän ñaõ ngöøng laïi ôû ñaáy. Vaán ñeà tuy chöa ngaû nguõ haún ra ñaøng naøo, vuï aùn quoác hoïc cuõng khai maøo cho vieäc ñaët ra raát nhieàu vaán ñeà vaên hoaù xaõ hoäi vaø hoái thuùc hoïc giaû ñi vaøo con ñöôøng tìm kieám, giaûi quyeát : Vaên hoïc nhôø vaäy maø tieán boä raát nhieàu.