Vuï AÙn Thô Cuõ - Thô Môùi

Phan Vaên Huøm pheâ bình nhaø thô Xuaân Giang, töùc Ñoâng Hoà

Phan Vaên Huøm ñaõ ví thô môùi cuûa Xuaân Giang vôùi thô cuûa thi haøo Sully Prud'homme cuûa Phaùp :

" Theo lôøi cuûa oâng Ñoâng Hoà ôû trong soá baùo " Vieät Daân " ra ngaøy 7 Avril 1954, thôøi moät nhaø thi só saønh veà thô cuõ, oâng Xuaân Giang coù moät taäp thô teân laø " Nguoàn thi caûm môùi " :

" Hai baøi : 1. Caùi hoân laàn ñaàu - 2. Coâ gaùi xuaân. trích taäp thô naày ñaêng ôû baùo " Daân Vieät " coù caùi gioïng thaät laø môùi meû. Toâi khoâng ngaïi gì maø khoâng thuù thaät raèng, khi ñoïc qua, ngaâm laïi, toâi ñaõ buoâng ra lôøi " in gioïng Sully Prud'homme ! ". Nhöng maø ñoù laø caùi yù rieâng cuûa toâi, khoâng ñuû khinh troïng.

" ÔÛ ñaây toâi deïp laïi nhöõng vaán ñeà lyù luaän cuøng hoïc phaùi. Toâi khoâng muoán ñoäng deán vaán ñeà thô cuõ thô môùi, daãu cho toâi heát söùc hoan nghinh loái thô sau, heát söùc hoan nghinh baøi " Baát chuû nghóa " cuûa Hoà Thích, heát söùc hoan nghinh taäp Les Douzes Poeøtes cuûa boä tuøng thô " Horizon ". Phan Vaên Huøm ñaõ coù moät loái pheâ bình thô môùi raát môùi khoâng ñöùng ôû ngoaøi ñeå khen caâu naøy hay, chöõ naøy kheùo, yù naøy maïnh. OÂng ñaõ muoán baét chöôùc moät kyõ sö, moät kieán truùc sö...ñi vaøo beân trong, hay ñuùng hôn nhìn coâng trình kieán truùc thô töø beân trong :

" Toâi chæ muoán ñöùng veà phöông dieän ngheä thuaät (art) khoâng, toâi coøn muoán thaâu heïp ranh raép hôn nöõa : toâi chæ muoán ñöùng veà phöông dieän kyõ thuaät (point de vue technique) muoán vaøo trong coâng tröôøng (atelier) vaøo trong trung ñieän maät nhieäm cuûa nhaø ngheà, ñeå xem caùi tay thô ñöông kieán truùc.

" Toâi seõ xem ñöôïc hay khoâng, toâi xem maø seõ thaáy hay khoâng ? Maëc keä, cöù böôùc saán tôùi thöû xem.

" Tröôùc heát toâi khoâng muoán ñeå chöõ quoác ngöõ noù laøm laàm toâi, vì toâi ñaõ quen vôùi söï in laàm nhieàu laém roài. Ngheà in xöù naøy, thaät laø baát tieän quaù.

" Hai baøi thô trích taäp " Nguoàn thi caûm môùi " theå chaát vaø caùch ñieäu, cuõng nhö nhau. Hai baøi cuõng chæ coù moät chuû chæ (un meâme theøme) laø cuoäc caùch maïng noåi daäy, do aùi tình phieán ñoäng, laøm khuynh ñaûo taâm hoàn ñöông yeân tónh eâm ñeàm cuûa ngöôøi con gaùi, hoaëc noùi cuûa " con ngöôøi " cuõng ñöôïc

Thöïc vaäy, qua maáy trang lieàn, cuøng vôùi vieäc trích vaên ñeå laøm chöùng, Phan Vaên Huøm ñaõ coá gaéng laáy tö caùch chuyeân moân cuûa nhaø kyõ sö hay kieán truùc sö ñeå veõ laïi caùi hoïa ñoà kieán truùc cuûa thô Xuaân Giang. Ñaây caùc baïn nghe Phan Vaên Huøm pheâ bình thô môùi cuûa Xuaân Giang Ñoâng Hoà theo con maét cuûa kieán truùc sö :

" Taùc giaû duøng loái " boài thaán " taû hai caùi hieän töôïng tieáp nhau maø khaùc nhau cuûa moät caùi baûn theå duy nhaát, ñeå laøm cho caøng bieåu loä nhöõng neùt teá vi cuûa noù ra .

" Veõ caùi baûn theå cuûa aùi tình, laø ñieàu coù phaûi deã daøng ñaâu. Taùc giaû trôû qua phía khaùc, maø cöù ôû hieän töôùng. Caùi hieän töôùng cuûa aùi tình, ôû ñaây laïi kheùo möôïn vaät cuï theå (concret) ñeå duï daãn, laøm cho ngöôøi ñoïc deã caûm xuùc. Hoaëc laáy nöôùc hoà khi baèng phaúng maø taû taâm hoàn ngöôøi chöa bieát aùi tình :

Maët hoà laëng leõ, xuaân eâm aùi...

Moät hoâm gioù giôïn maët hoà xao.
Ngoïn soùng loøng em boãng daït daøo.

Laù raäp caønh xoaøi, boùng ngaõ ngang.
Coâ em döøng böôùc nghæ beân ñöôøng.
Côûi khaên phaåy gioït moà hoâi traùn.
Gioù maùt loøng coâ cuõng nheï nhaøng.
...Voäi vaøng ñeå vôû leân bôø coû.
Thoaên thoaét theo lieàn ñaøn böôùm xinh.

Laù rôïp caønh xoaøi, boùng ngaõ ngang.
Coâ em döøng böôùc nghæ beân ñöôøng
Côûi khaên phaåy gioït moà hoâi traùn
Gioù maùt, loøng coâ nhöõng caûm thöông.
...AÙi tình naøo phaûi böôùm ngaøy xuaân
...Moät thoaûng bay qua khoâng trôû laïi

AÙnh saùng töng böøng em chaúng caûm
Maëc chuøm hoa nôû, tieáng chim keâu.

AÙnh saùng töng böøng, em hôùn hôû,
Chim keâu, hoa nôû, caûnh vui sao !

Trong xoùm laøng treân, coâ gaùi thô

Tuoåi xuaân môn môûn veû ñaøo tô

Gioù ñoâng môn môûn boâng hoa nôû
Loøng gaùi xuaân kia vaãn haãng hôø.

Löõng thöõng beân ñöôøng coâ ngaån ngô
...Coâ buoàn, coâ tieác, coâ nguøi ngaäm
Coâ nhôù ngaøy xuaân, nhôù tuoåi thô

Löûng thöûng leân ñöôøng buoåi sôùm chieàu

Voäi vaøng ñeå vôû leân bôø coû
Thoaên thoaét theo lieàn ñaøn böôùm xinh

" Moät laø duøng pheùp " boài thaán " hai laø duøng pheùp " truøng phuïc ". Pheùp naøo taùc giaû duøng, thôøi taùc giaû cuõng chuû noù ñöôïc, ñieàu khieån noù ñöôïc caû.

" Ngoaøi ra, coøn nhöõng caùi ñaëc saéc, maø toâi khoâng nôõ boû qua khoâng nhaéc ñeán. Nhö kheùo duøng aâm höôûng cho keâu caâu vaên :

Tuoåi xuaân hôn hôùn veû ñaøo tô :

Chim con naèm döôùi toå eâm ñeàm
Loøng anh aám aùp, em sung söôùng
Tình aùi eâm ñeàm nhö toå chim.

AÙnh saùng töng böøng
Hoài hoäp nhìn em ngaån ngô...
Quaàn ñen, aùo traéng khaên hoàng nheï

Vaân Tieân ñaàu ñoäi kim khoâi
Tay caàm sieâu baïc, mình ngoài ngöïa oâ

AÙo chaøng ñoû tôï raùng pha
Ngöïa chaøng saéc traéng nhö laø tuyeát in.

" Taùc giaû laïi coù caùi taøi kheùo duøng tieáng noùi chuyeän thöôøng ngaøy, maø ñeå vaøo cho haïp tình haïp tieát, thaønh ra " coù duyeân " nhö nhöõng tieáng :

Loøng em trong treûo : Em khoâng naùo nöùc ;
AÙnh saùng töng böøng : - hoài hoäp nhìn anh ;
Löûng thöûng leân tröôøng : - löûng thöûng beân
ñöôøng : - loøng em phaáp phôùi. - v.v...

Ñaày ñaën loøng em, maët nöôùc trieàu,

Ngoïn trieàu non baïc truøng truøng...

Chim non naèm döôùi toå eâm ñeàm ?

Gioù ñoâng môn trôùn boâng hoa nôû ?

Hoài hoäp nhìn anh em ngaån ngô
Löõng thöõng beân ñöôøng coâ ngaån ngô.

" Toå chim (Baéc) - moà hoâi (Nam) - gioït leä (Baéc) - roû leä (Baéc).

Sau khi phaân tích tæ mæ kyõ thuaät cuûa Xuaân Giang, Phan Vaên Huøm ñaõ ñeå nhöõng lôøi keát luaän cöïc taùn thô môùi, vaø tin vaøo thô môùi nhö sau :

" Maø ñoù chæ laø nhöõng choã sô laäu coûn con, khoâng coù nghóa gì, khoâng coù phöông haïi gì cho caùi thi taøi cuûa taùc giaû, laø ngöôøi thaät coù bieät taøi. Toâi chöa ñöôïc dòp bieát nhaø thi só naøo trong laøng vaên chöõ nho hay quoác ngöõ, maø lìa boû ñöôïc caùi phoùng töù mô maøng, ñuoåi röôït nhöõng caùi tö töôûng vu vô theo gioù traêng, non nöôùc, cuøng nhöõng caùi tö töôûng thoâng thöôøng veà nhaân tình theá söï, nghóa laø lìa boû ñöôïc caùi ngoaïi giôùi maø quay trôû veà mình, chuù löïc vaøo trong thaân trong mình, ñeå mieâu taû noäi giôùi hay khoâng ? Thaät toâi chöa töøng thaáy coù, maø cuõng coù leõ taïi kieán vaên toâi coâ laäu thaät.

Nay thaáy oâng Xuaân Giang laø moät. Caùi raùng söùc maø noäi tænh ñoù (cet effort d'introspection) caùi raùng söùc maø phaân tích (cet d'effort d'analyse) nhöõng noãi uaån trong taâm hoàn ñoù, laø moät ñieàu raát ñaùng hoan ngheânh vaø töôûng leä. Giaû thöû toâi maø coù vaên taøi theá löïc thì toâi khoâng ngaïi gì giôùi thieäu oâng Xuaân Giang moät caùch soát saéng veà phöông dieän kyõ thuaät maø thoâi. Toâi noùi " veà phöông dieän kyõ thuaät maø thoâi " laø khen kyõ thuaät vò taát laø khen ngöôøi veà phöông dieän khaùc, moät laø bôûi khoâng baèng cöù ñöôïc ôû nôi söï thaønh töïu cuûa moät ngöôøi phuïng söï moät caùi chuû nghóa ngheä thuaät naøo, maø daùm quyeát raèng ngöôøi aáy seõ thaønh töïu, khi phuïng söï moät caùi chuû nghóa ngheä thuaät khaùc, nhöùt laø caùi chuû nghóa ngheä thuaät coù haøm lyù töôûng xaõ hoäi. "

Ñoâng Hoà leân tieáng traû lôøi Phan Vaên Huøm, töï nhaän laø Xuaân Giang

Ñaây lôøi Ñoâng Hoà giaûi thích lyù do taïi sao oâng phaûi giaû thaùc nhö vaäy :

" P.N.T.V. soá 240, ngaøy 3-5-34 vöøa roài, oâng Phan Vaên Huøm ñaõ ñöùng veà phöông dieän ngheä thuaät maø pheâ bình hai baøi (1- Caùi hoân laàn ñaàu, 2- Coâ gaùi xuaân) trích ôû taäp " Nguoàn thi caûm môùi". Cuoái baøi coù maáy choã, vì Phan quaân coøn ngôø nghóa neân hoûi laïi. Nay toâi xin vieát baøi kính ñaùp naày.

" Tröôùc khi voâ baøi, toâi xin môû caùi daáu ngoaëc.

" Toâi xin chòu toäi vôùi Phan quaân vaø vôùi caû caùc baïn ñoäc giaû baùo Vieät Daân soá 6 vaø ñoäc giaû P.N.T.V. soá 240 caùi toäi ñaõ noùi doái. Noùi doái vì toâi ñaõ ñem hai chöõ Xuaân Giang maø che ñaäy caùi teân mình roài laïi giôùi thieäu thô cuûa mình laøm moät caùch aân caàn, toäi nhöùt laø trong lôøi pheâ bình ñoù coù moät ít tieáng khen, laø lôøi giôùi thieäu mình maø töï mình laïi khen mình.

Nguyeân toâi muoán ñem hai baøi thô noï ñaêng baùo khi toan gôûi ñi toâi laïi sôï ñeå trôn nhö vaäy khi ñaêng baùo, taát nhaø baùo cho ñaêng loän vuøi trong ñaùm röøng " thô nay " ñoäc giaû taát khoâng ñeå yù xem ñeán. Toâi coù caùi yù nghó ñoù vì khi laøm xong hai baøi thô, khoâng daùm nghó ñöôïc xöùng ñaùng nhö lôøi khen lao cuûa Phan quaân, chôù cuõng töï bieát laø noù coù moät ít ñænh giaù trò ñaëc bieät. Vaø ñem ñaêng baùo laø toâi coù muoán cho ñoäc giaû nhaän thaáy caùi ñaëc bieät cuûa noù ôû choã thoaùt ñöôïc caùi tö töôûng yù töù " xoâi thòt " cuûa thi ca ta, chính toâi cuõng ñaõ töøng chaâu tuaàn moät luùc laâu trong caùi phaïm vi tö töôûng yù töù " xoâi thòt " ñoù roài. Ñoù laø bôûi thaønh thöïc muoán môû moät theå theá, moät caùch laäp luaän môùi cho thi ca nöôùc nhaø, chôù quyeát khoâng phaûi bôûi loøng töï khoa töï ñaïi. Vaäy thì caàn phaûi coù moät ít lôøi giôùi thieäu. Ñaùng leõ thì vieát baøi giôùi thieäu ñoù laø veà phaàn toøa soaïn cuûa baùo V.D. Nhöng toâi ôû xa xuoâi cuõng baát tieän. Nôi gaàn thì toâi khoâng kieám ñöôïc ai - ôû moät nôi coâ laäu heûo laùnh, noù coù nhöõng söï thieät thoøi cho hoïc vaán nhö theá - nôi xa thì baát tieän. Ñaùnh baïo, toâi ñaønh phaûi duøng caùi phöông " giaû thaùc ". Giaû thaùc ra ñoù laø thô cuûa moät ngöôøi baïn maø mình ñöùng ra giôùi thieäu, neân trong lôøi giôùi thieäu toâi duøng tieáng ñeå goïi taùc giaû laø :" anh Xuaân Giang " laø caùi caùch keâu goïi thaân thieát nhö tieáng thöôøng duøng trong vaên tieåu thuyeát, chuyeän bòa ñaët, chôù khoâng daùm ngay thaúng maø goïi laø " oâng Xuaân Giang " vì theo pheùp giao teá, ñem moät nhaø thi só giôùi thieäu vôùi quoác daân treân baùo chöông thì phaûi goïi laø " oâng " chôù sao ñöôïc goïi laø " anh ".

" Nay Phan quaân ñaõ pheâ bình ñeán moät caùch nghieâm troïng thaønh thöïc thì toâi thieät khoâng daùm daáu caùi teân maø khoâng xöùng, khoâng daùm nuoâi söï giaû thaùc - hay muoán noùi laø söï giaû doái cuõng ñöôïc - aáy maõi, maø phaûi thaønh thöïc cuøng Phan quaân tieáp chuyeän baøy toû caùi duyeân côù nhö treân, ñeå tröôùc laø khoûi ñeå laøm laàm nhaø pheâ bình, sau laø ñeå khoûi laàm cho ñoäc giaû. Laïi moät söï giaû thaùc ñoù, cuõng neân caûi chính, sôùm muoän roài cuõng phaûi laøm, ñeå traùnh khoûi nhieàu ñieàu laàm laãn veà sau trong thi giôùi. "

Löu Troïng Lö ca ngôïi thô môùi

Nhö lôøi giôùi thieäu, baøi " Phong traøo thô môùi " naøy laø moät baøi dieãn vaên. Coù leõ vì vaäy maø ta thaáy, nôi baøi naøy, coù raát nhieàu yù, nhieàu ñoaïn, oâng ñaõ noùi ôû baøi göûi cho Phan Khoâi ñaõ ñaêng ôû baùo Phuï Nöõ Taân Vaên soá 153 thaùng Juin 1932 roài sau laïi ñaêng ôû Phong Hoaù soá 31 Janvier 1933, hay ôû baøi ñaêng ôû tieåu thuyeát Ngöôøi Sôn Nhaân, thaùng 5 naêm 1933 roài laïi ñaêng laïi ôû Phuï Nöõ Taân Vaên soá 216 ngaøy 14-9-1933. Coù ñieàu, ôû ñoaïn trích baøi dieãn vaên naøy, Löu Troïng Lö noùi maïnh meõ hôn, so saùnh thô cuõ thô môùi ñeå tìm ra nguyeân nhaân söï khaùc bieät cuûa ñoâi beân.

Tröôùc heát, Löu Troïng Lö nhìn nhaän boïn thanh nieân ñaõ ñöa thô môùi ñeán choã ñaët ñöôïc cô sôû roài :

" Gaàn ñaây trong hoïc vaên nöôùc nhaø thaáy coù moät caùi phong traøo meänh danh laø " Thô môùi "... Noù ñaõ thaønh moät söï hieån nhieân, duø muoán duø khoâng, noù cuõng cöù ngaøy moät baønh tröôùng. Cuõng nhö moïi caùi môùi coù ôû treân ñôøi, phong traøo aáy chia dö luaän ra hai phaùi : Phaùi hoan ngheânh vaø phaùi phaûn ñoái. Toâi khoâng caàn noùi, caùc ngaøi cuõng dö hieåu raèng phaùi hoan ngheânh laø haïng thanh nieân taây hoïc, phaùi phaûn ñoái laø caùc cuï nho hoïc. Hai beân ñöông söøng soä nhau, ñöông giaèng co nhau... Thaéng baïi veà ñaâu khoâng theå ñoaùn tröôùc ñöôïc, ñoù laø söï bí maät cuûa lòch söû vaên hoïc mai sau. Daàu sao, coù moät ñieàu chaéc chaén laø nhöõng ñieàu kieän ôû beân ngoaøi ñaõ bieán thieân thì taâm hoàn cuûa ngöôøi ta cuõng thay ñoåi. "

Sau ñoù Löu Troïng Lö phaân tích taâm lyù thi gia thôøi xöa ñeå tìm nguyeân nhaân taïi sao caùc cuï ta öa loái thô goø boù chaät heïp nhieàu giaû doái nöõa :

" Nhöõng söï thöông ñau buoàn chaùn, vui möøng, yeâu, gheùt cuûa chuùng ta khoâng coøn gioáng nhöõng söï thöông ñau, buoàn chaùn, vui möøng, yeâu, gheùt cuûa oâng cha ta nöõa ñoù laø moät söï thöïc ! Caùc cuï ta xöa soáng trong moät cuoäc ñôøi giaûn dò, eâm ñeàm, sinh hoaït deã daøng, tieáp xuùc ít oûi, cho neân taâm hoàn caùc cuï cuõng ñôn sô ngheøo naøn, phaúng laëng khoâ khan nhö cuoäc ñôøi cuûa caùc cuï, gia dó vaên hoaù Taøu traøn sang, ñöa ñeán cho ta nhöõng kyû luaät nghieâm khaéc, heïp hoøi cuûa Khoång giaùo. Caùi cheá ñoä chuyeân cheá trong chính trò cuõng coù aûnh höôûng lôùn ñeán thi vaên vì caùc thi só ta xöa ñeàu laø nhöõng nhaø nho maøi mieät möôøi naêm ñeøn saùch, laø chæ laêm le coù moät ngaøy kia xuaát chính. Thi vaên cuûa hoï laø moät thi vaên quí phaùi, beä veä, ñöôøng hoaøng, coù leà, coù loái ñeå thuø taïc vôùi nhau, hay ñeå ca tuïng nhöõng keû quyeàn theá ñöông thôøi, nhöõng coâng danh söï nghieäp cuûa ngöôøi vaø cuûa mình. Nhöõng nhaø nho aáy, neáu khoâng may thaát thôøi, lôõ vaän, hoaëc giaû coù tieâm nhieãm moät ít tö töôûng Phaät, Laõo maø ñaâm ra chaùn ñôøi, thì ñaõ ñaønh hoï khoâng theøm ca tuïng nhöõng caùi coâng danh söï nghieäp ôû ñôøi, nhöng khi döôùi boùng traêng trong, doác baàu röôïu, hoï cuõng chæ ngaâm ñöôïc moät caâu saùo :" chieác hoa taøn, boùng maây qua, ñôøi laø beå khoå "...

" Thaät theá, loøng chaùn ñôøi cuûa caùc cuï cuõng taàm thöôøng, ít oûi nhö caùi loøng yeâu ñôøi cuûa caùc cuï ! caùi tình caûm ñaõ taàm thöôøng ít oûi nhö vaäy, thì caàn gì coù moät caùi khuoân khoå roäng raõi hôn meàm maïi hôn ?

" Moät nhaø thi só coù bieät taøi, theo caùc cuï, laø keû ñaõ ñöa moät caùch kheùo leùo nhöõng caùi tình caûm cuõ rích aáy vaøo nhöõng caùi nieâm luaät khoù khaên hôn heát.

" Hoï khoâng caàn töôûng töôïng cao xa, coù tình caûm thaønh thöïc vì caùi giaù trò baøi thô khoâng phaûi ôû choã ñoù. "

Sau khi cheâ bai taâm tình caùc cuï laø chaät heïp nhoû nhen, Löu Troïng Lö chöûi bôùi, chaâm bieám caùc kyõ thuaät tieåu xaûo maø caùc cuï nghó ra ñeå goùi gheùm nhöõng tình caûm nhoû nhen cuûa caùc cuï. Döôùi con maét ngöôøi ñôøi môùi, caùi maø xöa kia caùc cuï cho laø taøi tình, teá nhò, ngaøy nay chæ laø ngaây ngoâ, taån maån :

" Hoï coù moät caùi loái ñoái ñaùp raát buoàn cöôøi laø heã khi toâi thaáy " con choù ñi ra " thì theá naøo toâi cuõng phaûi nghó ñeán " con meøo chaïy voâ " daàu luùc baáy giôø tröôùc maét toâi thaáy chieác laù ruïng. Neáu toâi khoâng noùi theá thì laø khoâng hay, khoâng hay vì ñoái khoâng chænh. Ngay ngöôøi coù taøi nhö baø Huyeän Thanh Quan cuõng vì maéc phaûi caùi beänh aáy, maø vieát ra laém caâu buoàn cöôøi. Raát ñoãi ngöôøi coù trí xeùt ñoaùn chaéc chaén nhö Phaïm Quyønh tieân sinh, khi ñoïc baøi " Ñeøo ngang " maø phaûi phuïc laø " Tuyeät buùt ". " Tuyeät buùt " theo Tieân sinh, nghóa laø khoâng theå ñaët buùt vaøo choã naøo nöõa, heát nöôùc hay, heát nöôùc ñeïp, nhöng thöa caùc ngaøi, chæ coù moät caùi loãi nhoû laø chaúng thaønh thöïc chuùt naøo heát.

" Nhôù nöôùc ñau loøng con quoác quoác
Thöông nhaø moûi mieäng caùi gia gia "

Theo Löu Troïng Lö, ngaøy nay ta chaúng neân traùch caùc cuï, nhöng ngaøy nay caùc cuï cuõng chaúng neân baét ta soáng theo caùc cuï, yeâu, gheùt theo caùc cuï. Ngöôøi giöõa theá kyû hai möôi nghó, caûm...bao la hôn caùc cuï neân phaûi ñi tìm caùi theå thöùc roäng raõi hôn ñeå maø dieãn taû taâm tình.

Löu Troïng Lö vieát :

" Ngaøy nay ta ñaõ coù caùi yù muoán laäp moät neàn vaên hoïc haún hoi cho nöôùc nhaø, thì coá nhieân khoâng coøn laø caùi luùc noùi baèng nhöõng ñieån tích mô hoà, noùi nhöõng ñieàu mình khoâng caûm, noùi maõi nhöõng ñieàu cuõ meøm saùo huû. Phaøm caùi gì maø laäp laïi hai ba laàn laø thaønh " maùy moùc ", laø maát haún söï thaønh thaät, söï soáng, laø voâ hoàn...Vaäy ta phaûi ñi tìm nhöõng tình caûm môùi meû. Maø söï thaät, thì ngaøy nay ta ñöôïc tieáp xuùc vôùi vaên hoaù aâu taây, vôùi nhöõng thöïc traïng môùi laï, khoâng phaûi tìm, ta cuõng ñaõ coù nhöõng tình caûm maø cha oâng chuùng ta khoâng coù.

" Caùc cuï ta chæ thích caùi boùng traêng vaøng gioïi ôû treân maët nöôùc ; ta laïi thích caùi aùnh maët trôøi buoåi saùng laáp laùnh, vui veû ôû ñaàu ngoïn tre xanh. Caùc cuï ta öa maàu ñoû choeùt ; ta laïi öa nhöõng maàu xanh nhaït.- Moät doøng maùu chaûy ra laøm cho caùc cuï giuøng mình.- Chæ moät caùi quan taøi phaát giaáy ñoû löõng thöõng ñi döôùi boùng maët trôøi ban tröa cuõng coù theå laøm cho ta rôûn oùc.- Caùc cuï baâng khuaâng vì tieáng truøng ñeâm khuya, ta nao nao vì tieáng gaø ñuùng ngoï.- Nhìn moät coâ gaùi xinh xaén, ngaây thô caùc cuï coi nhö ñaõ laøm moät ñieàu toäi loãi ; ta thì cho laø maùt meû ñöùng tröôùc moät caùnh ñoàng xanh ngaét, caùi aùi tình cuûa caùc cuï thì chæ laø söï hoân nhaân, nhöng ñoái vôùi ta thì traêm hình, muoân traïng, caùi tình say ñaém, caùi tình thoaûng qua, caùi tình gaàn guõi, caùi tình xa xoâi, caùi tình chaân thaät, caùi tình aûo moäng, caùi tình ngaây thô, caùi tình giaø giaën, caùi tình trong giaây phuùt, caùi tình nghìn thu...Caùc ngaøi xem ñaáy, caùi tình caûm cuûa ngöôøi ñôøi baây giôø doài daøo, phieàn phöùc nhö theá, lieäu coù kheùp vaøo trong nhöõng nieâm luaät khaéc khoå ñöôïc khoâng ? OÂng Lanson chaúng ñaõ noùi raèng : "Vôùi nhöõng caùi taâm traïng môùi, phaûi coù nhöõng vaên theå môùi " (aø des eùtats d'aâme nouveaux, des genres nouveaux), thì trong Vaên hoïc ta baây giôø maø coù caùi phong traøo " Thô môùi " cuõng laø leõ taát nhieân vaäy ". (Tieåu Thuyeát Thöù Baûy, soá 27, 1-12-1934).

Löu Troïng Lö göûi thô thöù nhaát cho Taûn Ñaø

" Taûn Ñaø Tieân sinh,

" Laàn naøy laø laàn ñaàu tieân, toâi ñöôïc bieân thô cho tieân sinh, nhöng toâi ñaõ ñöôïc haân haïnh laøm quen vôùi taùc giaû " Khoái tình con " töø ngaøy toùc coøn ñeå traùi ñaøo. Ñoái vôùi toâi, Tieân sinh khoâng phaûi laø moät ngöôøi laï ; ñaõ coù luùc Tieân sinh ñi beân caïnh toâi, ñöa quyeàn pheùp thieâng lieâng daãn toâi vaøo moät theá giôùi thaàn tieân, moäng aûo, theá giôùi cuûa Chieâu Quaân, cuûa Döông Quyù Phi, cuûa Haèng Nga...cuûa Toâ nöõ...Ñaõ ñaønh raèng luùc moäng thì phaûi coù luùc tænh, khi ra khoûi cuoäc phieâu löu kyø laï, laïi thaáy mình quaïnh queõ laïc loaøi khoâng hieåu mình, khoâng bieát ngöôøi, ngô ngaùc laï luøng giöõa moät ñaùm ngöôøi quen bieát, nhöng rieâng toâi vaãn laáy ñieàu aáy laøm thích thuù :

" Ai baûo raèng ta hay moäng töôûng ? "
" Cuoäc ñôøi aâu cuõng giaác chieâm bao ! "

" Tieân sinh aï, thì ra chuùng ta ñaõ quen nhau töï hoài naøo, maø nay môùi bieân thô cho nhau, keå cuõng ñaõ muoän laém.

" Vaäy trong böùc thô naøy vaø nhöõng böùc thô sau, Tieân sinh cho pheùp toâi gaùc heát nhöõng gioïng khaùch saùo thöôøng tình, noùi phaêng ra nhöõng ñieàu toâi thöôøng baâng khuaâng trong trí veà moät vaán ñeà quan troïng giöõa laøng thô. Toâi muoán noùi laø vaán ñeà " Thô môùi " maø thieân haï baøn taùn ñaõ nhieàu. Moät hoâm toâi ñöa vaán ñeà aáy ra chaát vaán moät oâng baïn toâi. Baïn toâi bình sinh laø ngöôøi ngay thaúng, minh baïch raát gheùt thaùi ñoä maäp môø, theá maø ñoái vôùi vaán ñeà naøy cuõng phaûi traû lôøi moät caùch luùng tuùng :" Thô môùi hay thô cuõ thô naøo hay thì toâi thích vaø ngaâm maõi ".

" Caâu traû lôøi luùng tuùng cuûa oâng baïn, sau naøy toâi xeùt laïi thaät chí lyù, ví duï : nhö toâi ñaây laø moät ngöôøi raát yeâu " Thô môùi "  maø trong laøng " Thô môùi"  daàu coù saûn xuaát ra ñöôïc moät baäc thieân taøi loãi laïc toâi khoâng vì baäc thieân taøi aáy maø reû duùng oâng Nguyeãn Du thaân yeâu cuûa toâi, oâng Nguyeãn Du baát dieät, nhaø thi só cuûa muoân ñôøi. "

Nhö vaäy, ta thaáy Löu troïng Lö chaúng coù gheùt, chaúng coù chaùn thô cuõ khi nhöõng nhaø thô cuõ aáy laø Nguyeãn Du, khi caùc vaàn thô cuõ aáy laø " khoái tình con " cuûa Taûn Ñaø. Nhöng Löu troïng Lö ñaõ thoû theû vôùi Taûn Ñaø raèng : thaèng em beù boûng laø chaøng aáy ngaøy nay lôùn khoân roài, maùi nhaø cuõ cuûa cha meï, tuy noù vaãn yeâu, vaãn quí, maø khoâng muoán ôû nöõa, noù ra ñi xaây döïng moät maùi nhaø khaùc ñeå ôû rieâng vôùi ngöôøi yeâu cuûa noù. Löu Troïng Lö ñaõ oân toàn giaûi thích cho Taûn Ñaø thaáy taïi sao oâng phaûi laøm thô môùi :

" Cuoäc ñôøi daàu coù thay ñoåi, bao giôø toâi cuõng laø ngöôøi öa ngaâm...ngaâm maõi maø khoâng bieát chaùn nhöõng baøi " Chieâu hoàn ", baøi" Maû cuõ... ". Nhöng toâi khoâng theå giaáu Tieân sinh caùi caûm tình raát naëng cuûa toâi ñoái vôùi " Thô môùi "...Tieân sinh cho pheùp toâi noùi ra ñaây caùi côù taïi sao toâi laøm " Thô môùi " toâi caàn phaûi saùng taïo ra nhöõng ñieäu môùi "...

Sau ñoù, vôùi taát caû tình trìu meán, say söa, Löu Troïng Lö ñaõ trình dieãn laïi caùc taâm traïng maø oâng traûi qua khi laøm moät baøi thô môùi, töø choã nghó ra ñeà taøi, ñeán tình töù gôïi leân ; tôùi vieäc tìm chöõ, choïn vaàn, löïa ñieäu :

" Noùi ñeán mình, toâi töôûng laø moät ñieàu khieám nhaõ, nhöng cuõng chæ coù mình mình môùi hieåu ñöôïc roõ raøng thoâi.

" Toâi coøn nhôù moät buoåi saùng veà muøa Xuaân ôû queâ nhaø, ngoài beân moät caùnh song, toâi nhìn boùng maët trôøi laáp laùnh ngoaøi vöôøn hoa, giöõa nhöõng maàu xanh, ñoû, tím...Nhöõng hoa hoaøng lan, hoa töû vi, cuùc traéng, hoàng baïch phôn phôùt rung rinh trong baàu xuaân khí aám aùp, loøng toâi boãng thaáy nhaåy nhoùt, vui veû, phe phaåy. Toâi beøn ñaët mình vaøo caûnh ngoä moät ngöôøi thieáu nöõ, beân ngöôøi tình ñeå höôûng cho heát dieãm phuùc, laøm ra baøi thô ñeà laø 

" Ngaøy xuaân "

Naêm vöøa roài
Chaøng cuøng toâi
Nôi vuøng giaùp Moä
Trong gian nhaø coû
Toâi quay tô
Chaøng ngaâm thô
Vöôøn sau, oanh giuïc giaõ
Nhìn ra hoa ñua nôû
Döøng tay toâi keâu chaøng :
" Naøy! Naøy! ; baïn ! xuaân sang "
Chaøng nhìn xuaân maët hôùn hôû
Toâi nhìn chaøng, loøng voàn vaõ...

. . . .
Roài ngaøy laïi ngaøy
Saéc maàu phai
Laù caønh ruïng
Ba gian : troáng
Xuaân ñi...
. . . .

...Xuaân kia coøn trôû laïi
Ngöôøi xöa khoâng thaáy tôùi

" Muoán taû caùi loøng hôùn hôû, caùi vui phe phaåy, khi thaáy aùnh trôøi buoåi saùng nhôûn nhô vôùi nhöõng ñoùa hoa môn môûn, ta caàn phaûi duøng moät " thi theå " rieâng, goïn gaøng, vaên vaén, vaàn traéc cuøng ngang vôùi vaàn baèng.

" Cuõng nhö khi taû söï nhanh choùng cuûa thì giôø ta phaûi ñi töø caâu daøi ñeán caâu vaén hôn ñeå ngöôøi ñoïc nhaän thaáy söï nhanh choùng aáy moät caùch roõ reät :

Roài ngaøy laïi ngaøy
Saéc maàu phai
Laù caønh ruïng
Ba gian : troáng
Xuaân ñi.

" Hoâm nay xin taïm bieät Tieân sinh ôû choã naøy ñaõ...Trong nhöõng thö sau, ta seõ coøn trôû laïi vôùi " Thô môùi " (T.T.T.B. soá 29, 15-12-1934).

Löu Troïng Lö göûi thô thöù hai cho Taûn Ñaø

" Taûn Ñaø Tieân sinh

" Trong böùc thö tröôùc, toâi coù caâu raèng :" Caùi ñieäu thô thaät quan heä ñeán yù töù cuûa baøi thô ". Böùc thô aáy vieát xong, thì tôø T.T.T.B. soá 26, mang laïi moät caùi chöùng thöïc nöõa cho lôøi toâi ñaõ noùi, baøi " Non xanh xanh " cuûa Tieân sinh ñaêng trong soá baùo aáy, ôû muïc vaên ngheä, ngoaøi caùi giaù trò töôûng töôïng, noù coøn coù moät caùi giaù trò ôû choã khaùc nöõa : ôû ñieäu thô...

" Döông Quí Phi vaø Chieâu Quaân laø hai keû ña tình coù danh tieáng ôû traàn gian, luùc veà tieân giôùi ngaøy nhìn xuoáng coõi traàn hoaøn xa thaúm, muø tòt laø choán " tình tröôøng " cuûa mình ngaøy tröôùc thì loøng thöông giaït daøo nhöõng noãi nhôù nhung, thöông tieác...Caùi tình thaät laø kyø laï, maø cuõng thaät laø gieùt giaét, naõo nuøng, meânh moâng ! chaúng ngaïi gì. Tieân sinh ñaõ töï yù taïo ra moät caùi ñieäu rieâng cho thích hôïp, töø ñaàu ñeán cuoái baøi thô. Tieân sinh gieo toaøn moät vaàn baèng ngoõ haàu dieãn cho heát caùi " gieùo giaét ", caùi naõo nuøng, caùi " meânh moâng " cuûa khoái tình kyø laï aáy !... Trong aâm höôûng cuûa ta, nhöõng tieáng " baèng " thaät laø doài daøo, uyeån chuyeån, " huyeàn dieäu " coù theå dieãn taû ñöôïc heát caùi buoàn cuûa ngöôøi ta, caùi buoàn muoân hình vaïn traïng...

" Giaû thöû Tieân sinh ñem phaû caùi tình cuûa hai baø tieân vaøo moät ñieäu thô raát boù buoäc, toaøn vaàn traéc chaúng haïn, thì caùi tình aáy seõ tieâu tan ñi maát hoaëc trôû neân buoàn cöôøi. "

Sau khi cöïc taùn thô cuûa Taûn Ñaø, Löu Troïng Lö ñoàng yù vôùi Taûn Ñaø raèng coù raát nhieàu baøi thô môùi raát dôû, cho neân maëc daàu soát saéng beânh thô môùi Löu Troïng Lö cuõng chaúng muoán beânh vöïc nhöõng thöù thô ñoù.

" Trong baøi " Phong traøo thô môùi " Tieân sinh coù caâu : "... cuõng coù xem ñeán moät vaøi baøi thô môùi ñaêng treân caùc baùo chí nhöng thöïc chöa laáy laøm xöùng yù " maø toâi ñaây cuõng laáy laøm baát maõn laém...Toâi laø moät ngöôøi yeâu " thô môùi " - xin thuù thaät vôùi Tieân sinh nhö vaäy. Nhöng toâi cöù thaønh thöïc toá caùo vôùi laøng thô raèng : phaàn nhieàu nhöõng nhaø taân thi nhaân hình nhö khoâng hieåu caùi aâm luaät huyeàn bí, caùi caùch tieát taáu töï nhieân cuûa tieáng ta...

" Ñaõ ñaønh coù khi caàn phaûi taïo ra nhöõng ñieäu môùi nhöng ngöôøi naøo nghó raèng muoán taïo ra theá naøo thì taïo, thaät laø laàm to...

Caùi " ñieäu " phaûi hôïp vôùi thi tình, thi töù, maø cuõng caàn phaûi hôïp vôùi nhöõng luaät pheùp nhaát ñònh cuûa thanh aâm. Treân caùc baùo chí ôû ñaây toâi thaáy nhieàu baøi " thô môùi " chöõ duøng raát soâi noåi vaàn ñieäu khoù khaên, laïi coù nhöõng caâu daøi daèng daëc ñoïc leân nghe loång choång ngheânh ngheânh theá naøo !

" Ñoái vôùi ngöôøi thöôøng, moät caâu thô coù theå daøi maáy cuõng ñöôïc, nhöng ñoái vôùi caùc loã tai raát saønh soûi cuûa thi nhaân söï aáy raát coù haïn ñònh...Trong theå ca truø cuõng coù laém caâu raát daøi, nhöõng caâu daøi aáy laø goàm nhieàu caâu ngaén nöông töïa vaøo nhau, caâu thô môùi deã ngaâm...

" Haõy bình tónh maø xeùt, yù töù cuûa nhöõng baøi " Thô môùi " aáy khoâng phaûi laø khoâng hay, nhöng yù töù hay maø laøm gì, neáu khoâng bieát dieãn taû ra ñöôïc moät caùch deã daøng, trôn tru, eâm aùi...Caùi " thi töù " naøo luyeän baèng moät aâm höôûng du döông, môùi hoøng ñi tôùi loøng ta ñöôïc, baèng khoâng noù seõ ñi leân trí ta vaø noù chæ laøm cho ta suy nghó maø khoâng laøm cho ta caûm xuùc ".

Tuy coù ñoàng yù vôùi Taûn Ñaø maø cheâ moät ít baøi thô môùi, Löu Troïng Lö cuõng tha thieát yeâu caàu Taûn Ñaø khoâng neân vì nhöõng söï sô xuaát ñoù maø hôø höõng aùc caûm vôùi thô môùi :

" Daàu sao cuõng khoâng neân vì ñoâi ñieåm laàm loãi cuûa nhaø Taân thi nhaân maø hôø höõng vôùi " phong traøo thô môùi "... Hình thöùc cuûa thô phaûi môùi, môùi luoân, cho hôïp vôùi taâm hoàn cuûa ta, caùi taâm hoàn phieàn phöùc cuûa ta, trong khi tieáp xuùc vôùi hoaøn caûnh môùi, laïi caøng theâm phieàn phöùc...

" Tieân sinh nghó sao ? ".

Hoaøi Thanh ca ngôïi thô môùi treân T.T.T.B.

Theo Hoaøi Thanh, xeùt cho cuøng ra, khoâng coù thô môùi cuõng nhö khoâng coù thô cuõ : chæ coù thô maø thoâi, töùc laø thô laøm ngaøy xöa vaø thô laøm ngaøy nay. Caùi hay, caùi kieät taùc khoâng leä thuoäc ôû thôøi gian maø ôû thieân taøi cuûa thi nhaân :

" Tröôùc heát moät caâu hoûi, thô môùi coù hay khoâng coù ?

" Noùi moät caùch tuyeät ñoái vaên thô khoâng coù xöa khoâng coù nay, vì voâ luaän xöa nay, heã gheùp chöõ thaønh caâu, coù yù töù, coù aâm ñieäu, gôïi ñöôïc myõ caûm cho ngöôøi nghe, ñeàu goïi laø thô caû.

" Ta ñoïc nhöõng caâu :

Döôùi doøng nöôùc chaûy trong veo
Beân caàu tô lieãu boùng chieàu thöôùt tha...
. . . .
Caûnh aáy tình naøy thoâi heát muoán
Trôøi kia ñaát noï nôõ cho ñaønh" 

Lô löûng cao ñöa taän chaân trôøi xanh ngaét
Maây bay, gioù quyeán maây bay...
Tieáng vi vuùt nhö khuyeân van nhö dìu daët
Nhö haét hiu cuøng hôi gioù heo may

Tuy nhieân neáu bình taâm maø nhaän ñònh ta vaãn thaáy coù moät caùi gì khaùc bieät giöõa hai theå thô maø ngöôøi ta goïi laø cuõ, laø môùi : " Tuy vaäy caùi muïc ñích cuûa nhaø laøm thô, caùi coâng duïng cuûa thô khoâng khaùc, maø caùch xeáp ñaët coù khaùc, coù baøi thô laøm theo loái nhaát ñònh ngaøy xöa, coù baøi laïi khoâng theo nieâm luaät naøo, nhöõng baøi thô khoâng theo nieâm luaät naøy, quaû nhö oâng Taûn Ñaø ñaõ noùi, khoâng phaûi ñôïi ñeán vaøi naêm gaàn ñaây môùi coù, song chaéc oâng Taûn Ñaø cuõng phaûi nhaän raèng chæ trong khoaûng vaøi naêm gaàn ñaây, loái thô aáy môùi thaønh phong traøo, coù ñòa vò haún hoi treân vaên ñaøn nöôùc nhaø, phong traøo thô môùi ngaøy nay ñaõ thaønh söï thöïc hieån nhieân, " thô môùi " coù vaäy.

" Thô môùi khoâng nhöõng coù, maø laïi coù nhöõng tay thi só coù taøi saûn xuaát nhieàu taùc phaåm raát giaù trò nöõa ".

Sau ñoù, Hoaøi Thanh trích cuûa Theá Löõ maø Hoaøi Thanh goïi laø nhöõng vaàn thô kieät taùc :

" Nhöõng caâu thô cuûa Theá Löõ toâi daãn treân kia hay nhöõng caâu sau naøy cuûa Löu Troïng Lö coù ñaêng trong moät kyø Tieåu Thuyeát Thöù Baûy vöøa roài. " Neáu ñem so saùnh vôùi caùc aùng vaên kieät taùc xöa nay cuûa nöôùc ta, töôûng khoâng coù gì phaûi hoå theïn.

" Ban ñeâm ñi daïo, thoaùng nghe muøi thôm cuûa moät ñoaù hoa maø töôûng töôïng :

...Kieáp tröôùc hoa laø thieáu nöõ
Soáng moät kieáp, vaïn ngöôøi thöông
Cheát voâ duyeân vuøi beân ñöôøng.
. . . . .
Moät ñaùm ñaát vaøng
Daõi naéng daàm söông...
Treân ñoáng söông laïnh
Thoåi leân moät nhaùnh
Luùc canh tröôøng
Thoaûng muøi höông...

Cuõng gioáng nhö Löu Troïng Lö, Hoaøi Thanh nhìn nhaän toaøn theå cô caáu xaõ hoäi ñang bò cuoán phaêng theo traøo löu môùi : taát caû cuoäc ñôøi daân toäc ta ñang ñoåi môùi. Taâm tình ta, tuy coù thay ñoåi chaäm hôn caû, nhöng caùi luùc noù thay ñoåi cuõng ñaõ ñeán roài :

" Nöôùc ta trong maáy ngaøn naêm soáng moät cuoäc ñôøi chaát phaùc, bình dò, tö töôûng, tình caûm, ngöôøi ta cuõng vì ñoù maø bình dò, cöù phoâ dieãn theo nhöõng qui taéc ñôøi tröôùc cuõng ñuû.

" Nhaát ñaùn, phaûi tieáp xuùc vôùi vaên minh AÂu Taây, bao nhieâu neàn taûng kieân coá veà leã nghi, veà toân giaùo, veà xaõ hoäi, veà chính trò, ñeàu bò moät phen rung rinh, ñieân ñaûo, tröôùc maét, boãng baày ra nhöõng caûnh röïc rôõ nguy nga, cuõng nhö caûnh thaûm muïc, thöông taâm chöa bao giôø thaáy. Luùc ñaàu coøn ngô ngaùc chöa hieåu ra theá naøo daàn daàn cuõng uoán mình theo cuoäc sinh hoaït môùi ñeå möu laáy söï sinh toàn, aên baän theo loái Taây, nhaø ôû xaây theo kieåu Taây, cuõng duøng oâ toâ cuõng ñi xe löûa, cuõng môû thöông ñieám, coâng tröôøng, ñoù laø cuoäc caûi caùch veà vaät chaát.

" Tieáp ñeán cuoäc caûi caùch veà tö töôûng, ngöôøi mình cuõng coù kyõ sö, cuõng coù baùc só, cuõng nghieân cöùu khoa hoïc, trieát hoïc thaùi taây ".

" Song cuoäc caûi caùch chæ ôû trong voøng vaät chaát vaø tö töôûng thì chöa ñöôïc saâu xa, hoaøn toaøn ; coøn phaûi coù moät cuoäc caûi caùch veà tình caûm nöõa. Phong traøo thô môùi laø tieâu bieåu cho cuoäc caûi caùch naøy vaäy, cuõng bôûi tình caûm laø phaàn coát yeáu trong taâm tính ngöôøi ta, khoù thay ñoåi hôn lyù trí cuøng moïi taäp quaùn sinh hoaït haøng ngaøy, neân maõi hôn nöûa theá kyû tieáp xuùc vôùi vaên hoaù AÂu Taây môùi thaáy coù söï thay ñoåi roõ reät, söï thay ñoåi naøy khoâng phaûi chæ rieâng vaøi ngöôøi maø chung cho raát nhieàu ngöôøi. Caùc thi só trong laøng thô môùi ñaõ ñöôïc hoan ngheânh moät caùch ñaëc bieät cuõng vì hôïp vôùi loøng khaùt voïng cuûa phaàn ñoâng.

" Ngöôøi ta thöôøng noùi " Nguoàn thi caûm ", maø quaû theá, thi caûm laø moät doøng nöôùc voâ hình chaûy ngaàm ngaàm töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc trong taâm hoàn daân toäc. Luùc thöôøng doøng soâng phaúng laëng ñi theo loái coù saün töø ngaøn xöa, gaëp luùc gioâng toá, naêm baåy nguoàn nhoùm laïi, söùc nöôùc quaù maïnh, tung bôø, vôõ ñeâ, chaûy traøn lan khaép ñoàng ruoäng. Nhöng traøn lan moät luùc roài cuõng phaûi tìm loái ñi, nhaân ñoù seõ coù theâm nhieàu doøng soâng môùi, daàn daàn laïi cuøng phaúng laëng chaûy hoaøi nhö xöa cho ñeán ngaøy coù moät côn gioâng toá khaùc.

" Toâi muoán doøng soâng kia nhö khuoân pheùp maø laøng thô môùi seõ töï taïo ra vaø buoäc mình vaøo trong vì moät loái thô môùi toàn taïi khoâng theå coù qui taéc nhaát ñònh. Ngöôøi coù thieân taøi thì töï nhieân seõ löïa ñöôïc nhöõng aâm ñieäu coù theå laøm rung ñoäng loøng ngöôøi nhöng thieân taøi hieám, leõ taát nhieân laøm cho khoâng phaûi ai cuõng coù thieân taøi, moät ngöôøi tìm ra ñöôïc aâm ñieäu hay, naêm ngaøn ngöôøi cuøng laøm theo aâm ñieäu aáy ñaõ thaønh ra qui taéc roài ñoù.

" Vaäy baây giôø thô môùi ñaõ coù qui taéc gì chöa ? Hieån nhieân laø chöa coù. Khoâng theo pheùp taéc khuoân khoå xöa thì ngöôøi ta goïi laø môùi, hai chöõ thô môùi hieän nay chæ coù theå ñònh nghóa moät caùch tieâu cöïc nhö vaäy, maø thoâi, loái thô sau naøy, caâu thô seõ daøi hay ngaén theå naøo, ñieäu thô seõ theå naøo, chöa ai bieát ñöôïc, song coù ñieàu chaéc chaén, laø thô thì phaûi coù vaàn. Nhöõng baøi Nguyeãn Du, Nietzche cuûa Thaùi Can trong quyeån Nhöõng Neùt Ñan Thanh, yù töù doài daøo ñeàu laø nhöõng baøi vaên xuoâi raát hay, nhöng khoâng theå xem laø thô ñöôïc, thô phaûi coù vaàn, phaûi chuù troïng veà aâm ñieäu, phaûi möôïn theâm aâm ñieäu trao moái caûm cho ngöôøi ta nhieàu hôn laø möôïn yù töù ly kyø hay saâu saéc ".

Sau cuøng, cuõng gioáng nhö Löu Troïng Lö, Hoaøi Thanh daàu coù traùch moät ít sô suoát cuûa laøng thô môùi vaãn beânh vöïc thô môùi, vaãn chòu raèng thô môùi ñaõ coù nhöõng thieân taøi xöùng ñaùng :

" Caùc oâng trong laøng thô cuõ thöôøng hay coù aùc caûm vôùi thô môùi ñoù laø leõ taát nhieân. Hoï laïi coøn noùi xaáu nöõa " maáy anh treû con khoâng coù nho hoïc, khoâng bieát nieâm luaät thô laø theá naøo cuõng muoán kieám moät choã ngoài giöõa ñình laøng thô, neân môùi phaûi baøy ra loái thô môùi. " Ñieàu naøy quaû laø moät ñieàu vu oan. Toâi thaáy phaàn nhieàu caùc oâng laøm thô môùi ñeàu coù bieát laøm thô cuõ, chæ vì qui taéc thô cuõ quaù chaät heïp khoâng ñuû phoâ dieãn nhöõng moái caûm xuùc, nhöõng tính tình môùi meû phöùc taïp cuûa hoï neân hoï phaûi ñi tìm nhöõng pheùp taéc roäng raõi hôn ñoù thoâi. Moät ñoâi khi vui vui, hoï cuõng laøm thöû loái thô cuõ thì thô hoï hay laém. Nhöõng baøi " Hoïc troø ñi hoïc ñaõ veà " (1), " Hoa aùi tình " (2), cuûa Thaùi Can ; " Tuùp leàu coû " " Nhôù laïi ngaøy " (3) cuûa Löu Troïng Lö ;baøi " Naêm qua " (4) cuûa Leiba, baøi " Than thôû cuûa naøng Myõ Thuaän " (5) cuøng nhieàu baøi khaùc cuûa Theá Löõ ñeàu laø nhöõng baøi thô coù giaù trò, cuøng vôùi maáy baøi naøy ta coù theå keå luoân maáy baøi thô cuûa Ñoâng Hoà : " Boán caùi hoân " (6), " Coâ gaùi xuaân ", " Caùi hoân laàn ñaàu " (7) tuy oâng Ñoâng Hoà khoâng töï nhaän mình laø moät nhaø thô môùi.

" Coù moät ñieàu, nguoàn thi caûm môùi ñaàu coù ñi theo nhöõng pheùp taéc xöa vaãn giöõ tính caùch rieâng cuûa noù ; maø nhöõng baøi thô toâi vöøa keå treân naøy neáu goïi laø thô môùi coù leõ ñuùng hôn laø thô cuõ. " (Tieåu Thuyeát Thöù Baûy, soá 31, 29-12-1934).

Vaên Thöùc treân baùo Loa ca ngôïi thô môùi

Cuõng treân Loa soá 79, 22-8-1935, nôi muïc Vaên Hoïc Vieät Nam hieän ñaïi, Tröông Töûu ñaõ ñem so saùnh taøi ngheä cuûa ba nhaø vaên taû caûnh Theá Löõ, Lan Khai, Löu Troïng Lö vôùi caùc ñaïi vaên haøo thôøi xöa nhö Nguyeãn Du, Baø Huyeän Thanh Quan, Hoà Xuaân Höông roài oâng ghi nhaän raèng ngheä thuaät cuûa ba nhaø vaên môùi hôn haún caùc nhaø vaên xöa.

Tröông Töûu ñaõ phaân tích ngheä thuaät taû caûnh xöa kia cuûa baøi Ñeøo ngang cuûa Hoà Xuaân Höông. Baøi thô tuy coù taøi tình, nhöng khoâng ñaëc saéc, khoâng bao la nhö thô môùi, töùc thô baét chöôùc cuûa Phaùp :

" Thöù taû caûnh naøy vaãn coù trong thô Vieät Nam töø ngaøy thaønh laäp neàn vaên hoïc. Nhöõng truyeän coù giaù trò nhö Thuyù Kieàu, Hoa Tieân, nhöõng ngaâm khuùc tuyeät buùt nhö Chinh Phuï, Cung Oaùn vaø phaàn nhieàu nhöõng baøi thô hay cuûa Hoà Xuaân Höông, Thanh Quan nöõ só, cuûa Nguyeãn Khuyeán, Nguyeãn Coâng Tröù...ñeàu laø nhöõng böùc tranh ñaäm ñaø, lyù thuù cuûa maàu saéc thieân nhieân.

" Nhöng ta phaûi nhaän raèng loái taû caûnh hoài xöa, thieáu ba tính caùch caàn yeáu :

1 - Roõ raøng.
2 - Ñaày ñuû.
3 - Linh hoaït.

Moät ñeøo, moät ñeøo, laïi moät ñeøo
Khen ai kheùo taïo caûnh cheo leo.
Cöûa son ñoû toeùt buøm tum noùc
Hoøn ñaù xanh rì luùn phuùn reâu
Laét leûo caønh thoâng côn gioù daät
Ñaàm ñìa laù lieãu haït söông gieo
Hieàn nhaân quaân töû ai maø chaúng
Moûi goái choàn chaân vaãn muoán treøo

" Duøng nhöõng danh töø : ñeøo, cöûa, noùc, ñaù, reâu, thoâng, lieãu, gioù, söông, nhöõng phaåm töø : cheo leo, ñoû toeùt, xanh rì...khoâng phaûi laø taû, chæ laø daùn treân moãi vaät moät maàu giaáy keâ tính chaát (ce n'est pas prendre c'est poser des eùtiquettes).

"Ö Ø, ñeøo cheo leo, nhöng cheo leo ra laøm sao ? Cöûa ñoû toeùt nhöng ñoû gioáng maàu gì ? Phaûi taû theá naøo maø ngöôøi xem vaên troâng roõ caûnh saéc aáy nhö ôû tröôùc maét, khoâng caàn duøng ñeán nhöõng chöõ cheo leo, ñoû toeùt...maø ai cuõng coù caûm giaùc töông ñöông...

" Taû caûnh khoâng ñöôïc noùi trôn tính chaát, maàu saéc cuûa vaät chæ caàn baøy ra taát caû nhöõng ñieàu kieän thaønh laäp cuûa tính chaát, maàu saéc aáy.

" Moät caùi nhaän xeùt naøy coù theå öùng duïng vaøo caû baøi thô.

" Laáy moät vaøi neùt ñôn sô ñeå thu toùm ñaïi theå, moät caûnh saéc, chuû yù kyù thaùc vaøo thieân nhieân, moät caûm tình toång quaùt, ñoù laø nguyeân lyù (le principe) cuûa loái vaên taû caûnh ngaøy xöa ".

Sau khi ñaõ giôùi thieäu vaø laáy thí duï ñeå moâ taû ngheä thuaät moät phaàn naøo giaû taïo, tieåu xaûo cuûa thô cuõ, Tröông Töûu ñaõ phaân tích vaø trình baày caùi ngheä thuaät uyeån chuyeån, bao la cuûa thi ca Phaùp maø thi nhaân Vieät Nam caàn baét chöôùc :

" Toâi noùi : hoài xöa, vì töø khi chòu aûnh höôûng cuûa Phaùp vaên, noù ñaõ thay ñoåi nhieàu, nghóa laø tieán boä nhieàu.

" Döôùi ngoøi buùt caùc nhaø vaên Phaùp, caûnh vaät trôû thaønh roõ reät, linh hoaït. Hoï taû caën keõ, tæ mæ maø khoâng beà boän. Moãi neùt veõ hoï ñaët treân tôø giaáy laø moät caûm giaùc in vaøo hoàn ngöôøi ñoïc.

" Muoán coù thí duï thì phaûi vaøi möôi pho saùch môùi cheùp heát ñuôïc.

" Cuõng moät caûnh ñaêng sôn maø trong baøi thô cuûa baø Huyeän Thanh Quan ta chæ thaáy hình boùng lôø môø : coû caây, vaùch ñaù, tieàu phu, chôï...Vôùi thi só Phaùp Leùonce Deùpont ta ñöôïc nhìn roõ nhöõng vöïc saâu, hang thaúm nhöõng " ñaàu ngöôøi ñoäi muõ ñaù, moïc söøng thoâng, maøn söông nhö taám luïa ñaøo che phuû caû baàu trôøi traùi ñaát. Nhöõng ñaøn boø vöøa ñi vöøa keâu döôùi aùnh xieân khoai cuûa taø döông ". Ta coøn ñöôïc nghe tieáng chuoâng, tieáng suoái laøm rung ñoäng caû thinh khoâng tieáng nhaïc rung vang khaép söôøn nuùi trô vô...( !)

" Nöõ só cuûa chuùng ta, tröôùc caûnh thaàn tieân cuûa Ñeøo ngang, chæ coù caûm töôûng nhôù queâ höông, trô troïi. Leùonce Deùpont laøm ta " cao höùng, say meâ, khoaùt ñaït, thaáy mình trôû laïi caùi thôøi kyø aáu tró mang moät taâm hoàn trong saïch, thôm tho ". Thi só truyeàn cho ta caûm giaùc cuûa " moät con ong nôû ra giöõa muøa maät, tha hoà maø huùt nhöõng boâng hoa aûo töôûng... "

" Moät ñaèng taû sô saøi, moät ñaèng taû kyõ löôõng.

" Moät ñaèng caûm noâng noåi, moät ñaèng caûm saâu xa.

" Ñoù laø hai caùi sai bieät cuûa hai loái vaên taû caûnh Phaùp Nam. So saùnh hai vaên chöông, toâi thaáy raèng duø taû caûnh hay taû tình, nhaø vaên Phaùp cuõng chuoäng söï phaân taùch tinh vi. Coøn ta chæ sôû tröôøng söï toång hôïp xaûo thuû.

" Nhö vaäy, laø vì hai vaên hoaù khaùc nhau.

" Moät beân toân suøng ñaïo lyù, xaõ hoäi neân khinh boû vaø toaû chieát caùi sinh hoaït cuûa thaân, taâm (Nam).

" Moät beân phuïng söï ngheä thuaät, caù nhaân neân quyù troïng vaø hoã trôï söï phaùt trieån töï do cuûa giaùc quan, tình caûm (Phaùp).

" Ngaøy nay muoán gaây moät vaên hoïc xöùng ñaùng cho daân toäc, chuùng ta phaûi phaù ñoå caùi giaùo lyù khoâ khan toå truyeàn ñeå vun troàng chuû nghóa caù nhaân cho ñaâm boâng naåy quaû ".

Leâ Traøng Kieàu tính soå thô môùi

Ngaøy moàng 8 thaùng 4 naêm 1936, Haønoäi baùo 14, Leâ Traøng Kieàu vieát baøi " Thô môùi " ñeå kieåm ñieåm veà thaønh tích cuûa thô môùi qua ba naêm soùng gioù baõo taùp. Leâ Traøng Kieàu ñaõ ví ba naêm thi ca cuûa theá heä 1932-1936 nhö moät theá kyû :" Caùch ñaây hôn ba naêm, trong Phong Hoaù soá muøa xuaân (1933), oâng Löu Troïng Lö ruït reø, giaáu mình döôùi moät caùi maät hieäu, laàn ñaàu tieân gieo moät caùch maïnh meõ haït gioáng thô môùi, vaøo ñaát Baéc...

. . . . . . . . . . .

" Ba naêm qua...

" Caùi loái " thô môùi " maø oâng Löu baáy giôø coøn cho laø moät söï bí maät cuûa lòch söû vaên hoïc, nay ñaõ thaønh söï thaät ai cuõng coâng nhaän, hôn theá nöõa, moät söï thaønh coâng veû vang.

. . . . . . . . . . .

" Ba naêm qua, vaên hoïc ta ñaõ böôùc ñöôïc moät böôùc daøi. Moät söï may maén khoâng ngôø ! chæ trong voøng ba naêm maø laàn löôït ñua nhau xuaát hieän ra khoâng bieát bao nhieâu taùc phaåm coù giaù trò, maø trong caùi dó vaõng raát baèng phaúng maáy ngaøn naêm chæ lô thô moät vaøi caùi.

" Töø bao giôø ñeán baây giôø, nguôøi ta ñaõ coù maáy laàn moät taâm hoàn

- Huøng traùng nhö Huy Thoâng
- Doài daøo nhö Theá Löõ
- Huyeàn dieäu nhö Thaùi Can
- AÂm thaàm nhö Ñoâng Hoà 
- Trong saùng nhö Nhöôïc Phaùp 
- Mô maøng nhö Lu Ba 
- Buoàn baõ nhö Nguyeãn Vyõ

" Ba naêm qua
" Nhö moät theá kyû ñaõ qua !

" Hai chöõ " Thô môùi " laø bieåu hieäu moät cuoäc caùch maïng ñöông boàng boät.

" Cuoäc caùch maïng veà thi ca aáy, ngaøy nay ñaõ yeân laëng nhö maët nöôùc hoà thu.

" Thô môùi khoâng coøn laï luøng nöõa.

" Thô môùi ñaõ thuaàn thuïc roài !

" Thô môùi ñaõ trôû vaøo khuoân pheùp roài !

" Thô môùi ñaõ quen vôùi chuùng ta roài, vaø coù leõ " quen thaân " nöõa !

" Thô môùi khoâng coøn caùi gì bôõ ngôõ vaø ruït reø luùc ban ñaàu... "

Hình nhö Leâ Traøng Kieàu ñaõ hôi noùi " pheùt " thì phaûi khi vieát, vaøo khoaûng thaùng tö naêm 1936 " Cuoäc caùch maïng veà thi ca aáy, ngaøy nay ñaõ yeân laëng nhö maët nöôùc hoà thu ". Laø vì chính baøi " Thô môùi " maø Leâ Traøng Kieàu vieát töïa, cho cuoán " Nhöõng aùng thô hay ",baøi töïa maø ta vöøa phaân tích vaø trích maáy ñoaïn ôû treân ñaây khieán cho Thaùi Phæ noåi noùng, leân tieáng coâng kích Leâ Traøng Kieàu treân baùo Tin Vaên. Taøi lieäu baùo Tin Vaên toâi khoâng coù. Nhöng bieát ñöôïc sô qua yù cuûa Thaùi Phæ qua baøi traû lôøi Thaùi Phæ cuûa Leâ Traøng Kieàu (Haønoäi baùo soá 17, 29-4-1936). Leâ Traøng Kieàu phaûi coâng nhaän raèng Thaùi Phæ " phaùt bieåu toaøn laø nhöõng yù kieán ngôø vöïc ñoái vôùi phong traøo thô môùi, ñoái vôùi caùc nhaø thô môùi maø thoâi ". Nhö vaäy thì naêm 1936 chöa haún laø cuoäc caùch maïng veà thô môùi ñaõ chìm xuoáng.

Chaúng nhöõng coù nhöõng caù nhaân nhö oâng Thaùi Phæ coøn choáng thô môùi, maø Leâ Traøng Kieàu cuõng coøn phaûi nhaän raèng coøn coù caû nhöõng cô quan ngoân luaän ôû Baéc cuõng nhö ôû Nam hieän ñang choáng thô môùi.

" Khoâng heïn maø neân tôø Vaên Hoïc tuaàn san ôû trong Nam vaø tôø Tin Vaên ngoaøi Baéc, ñoái vôùi thô môùi cuøng ñoàng moät yù kieán vôùi nhau, moãi khi nhaéc ñeán " Thô môùi " laø hoï bæu moâi vôùi nhau moät caùch khinh khænh.

" Toâi coù theå noùi moät caùch caû quyeát raèng : moät cô quan vaên hoïc maø khoâng nhìn nhaän giaù trò cuûa " Thô môùi " laø moät cô quan vaên hoïc khoâng xöùng ñaùng ñaïi bieåu cho neàn vaên hoïc moät nöôùc ! vì khoâng nhìn nhaän giaù trò cuûa " Thô môùi "- Toâi caàn phaûi noùi caû quyeát theâm ñieàu naøy nöõa - töùc laø khoâng hieåu gì veà thô môùi caû.

" Khoâng traùch, nhöõng tôø baùo vaên hoïc maø toâi vöøa noùi ñoù, khoâng ñöôïc caùc baïn thanh nieân hoan ngheânh moät caùch xöùng ñaùng.

" Moãi laàn toâi ñoïc nhöõng baøi coâng kích " thô môùi " ôû trong Vaên Hoïc tuaàn san, hay ôû Tin Vaên toâi cöù baâng khuaâng nghó ngôïi maõi, töï hoûi moät traêm laàn " coù theå nhö theá ñöôïc ö ? boïn hoï coù theå taàm thöôøng ñeán theá ö ? hoaëc giaû laø luùc môùi loït loøng ra hoï mang moái khoâng ñoäi trôøi chung vôùi thô môùi roài (Haønoäi baùo soá 18, 6-5-36).

Nhöng Leâ Traøng Kieàu cho raèng sôû dó hoï coâng kích thô môùi chaúng qua vì thieân kieán maø thoâi. Cho neân yù oâng laø thuyeát phuïc, ñaùnh ñoå thieân kieán ñi, maø ñaùnh ñoå baèng lyù luaän caõi coï ít hôn laø baèng tình caûm, baèng söï phaân tích, giôùi thieäu caùc baøi thô môùi coù giaù trò.

" Roài toâi bieát hoï coâng kích " thô môùi " laø vì nhöõng thaønh kieán ñaõ che maét hoï. Nghó vaäy, hoâm nay toâi môùi traû lôøi cho hoï baøi naøy, coù caùi yù nhö laøm caùi coâng vieäc cuûa moät vieân y só ñi chöõa maét ngöôøi ta vaäy. Ã�

" Laøm sao hoï laïi caàn hoûi moät caâu laån thaån raèng :" Thô môùi coù khuoân pheùp khoâng, vaø khuoân pheùp thô môùi laø theå naøo ? Nhöng caâu hoûi cuûa hoï toâi seõ laàn löôït traû lôøi sau, baây giôø toâi töôûng caàn noùi ngay moät ñieàu :

" Neáu hoï thaät quaû laø coù nhaän thaáy giaù trò cuûa nhieàu baøi thô môùi, thì moät caùi keát quaû toát ñeïp nhö theá, taát nhieân ñaõ chöùng moät caùch huøng hoàn, moät coâng phu doài daøo, moät phöông tieän raïch roøi, vaø thô môùi coù moät caùi leõ soáng raát chính ñaùng vaäy ".

" Baèng nhö traùi laïi, thì caùi caâu hoûi cuûa baùo Tin Vaên ñaõ neâu leân ñoù, toâi cho laø thöøa.

" Moät oâng baïn cuûa toâi thöôøng noùi :" Muoán cho ngöôøi ta nhaän caùi giaù trò cuûa thô môùi khoâng neân bieän luaän " con caø con keâ " vôùi ngöôøi ta laøm gì voâ ích, chæ neân baûo ngöôøi ta ngoài im nhö ngoài thuyeàn ñinh vaø ñeán ñoïc vaøo tai ngöôøi ta, maáy baøi thô maø mình cho laø coù giaù trò, roài baûo ngöôøi ta, moät laø gaät ñaàu, hai laø laéc ñaàu, ngöôøi ta gaät ñaàu thì caàn phaûi noùi theâm nöõa, neáu ngöôøi ta laéc ñaàu, thì mình quay löng ñi maø thoâi. Thô laø moät " gioáng thieâng lieâng " ngöôøi ta chæ ñoïc trong giôø thieâng lieâng, khi taâm trí trong treûo vaø baèng phaúng nhö moät taám göông. Noùi chuyeän thô maø chæ hoøng caõi loän nhau thì coøn bao giôø hieåu thô ñöôïc ! "

" Toâi cuõng coâng nhaän nhö oâng baïn toâi raèng :" Khoâng coù caùi lyù luaän naøo huøng hoàn ñeå beânh vöïc thô môùi cho baèng chính laïi laø nhöõng baøi thô môùi...Nhöng vôùi ngöôøi khoâng kòp hieåu, ta chôù voäi quay löng ñi, ta phaûi laøm cho taát caû moïi ngöôøi caû nhöõng ngöôøi thuø gheùt cuûa thô môùi, cuõng phaûi cuùi ñaàu tröôùc thô môùi vaø aên naên vì söï ruoàng raãy tröôùc kia cuûa mình vaäy. Moät nhaø thô nhö Theá Löõ chaúng haïn, khoâng phaûi laø cuûa anh, cuûa toâi, cuûa moät ngöôøi naøo, maø laø con coâng cuûa moät nöôùc, cuûa hieän taïi, cuûa haäu theá.

" Nhöõng baøi thô nhö baøi " Tieáng thu " " Bao la saàu " " Moät chieàu thu " khoâng phaûi laø di saûn cuûa moät gia ñình naøo, cuûa moät phaùi naøo, cuûa moät thôøi ñaïi naøo, noù ñaùng cho moïi ngöôøi trong nöôùc ngaâm nga, ñaùng dòch ra tieáng ngoaïi quoác cho ngöôøi ta thaáy raèng : caùi daân toäc cuûa ta, khoâng phaûi laø khoâng coøn coù ngöôøi hieåu caùi hay caùi ñeïp ôû ñôøi.

" Laïi nhöõng nhaø thi só coù taâm hoàn kyø dò nhö Thaùi Can, nhö Huy Thoâng, nhö Nguyeãn Vyõ khoâng phaûi gioáng thöôøng coù ôû nöôùc ta.

" Maëc ai bieåu moâi, maëc ai khinh khænh chuùng ta cuõng coù quyeàn keâu to leân raèng :" chuùng ta ngaøy nay ñaõ coù nhöõng nhaø thi só xöùng ñaùng vaäy " (Haønoäi baùo soá 18).

Thaùi Phæ coù traùch Leâ Traøng Kieàu ôû baùo Tin Vaên raèng oâng maâu thuaån thì ta cuõng chaúng laáy laøm laï. OÂng ñaõ töøng cho raèng thô môùi ñaõ laøm moät cuoäc caùch maïng soâi noåi maø nay ñaõ laëng haún ñeå roài oâng laïi nhaän thaáy noù chöa coù laëng tí naøo. Ñeán nay, ngaøy 13 thaùng 5 naêm 1936, Haønoäi baùo soá 19, oâng laïi cho nhö töø khi coù thô môùi chöa ai leân tieáng beânh vöïc thô cuõ, coâng kích thô môùi. Töôûng nhö Thaùi Phæ laø ngöôøi ñaàu tieân thì quaû thaät laø laàm chöù ñöøng noùi laø maâu thuaãn.

" Caùch ñaây ñaõ 6, 7 naêm, laàn ñaàu tieân ôû Trung Ñoâng Phaùp thôøi baùo, oâng Phan Khoâi laø moät nhaø nho (thoaùt ly) quay giaùo ñaùnh laïi ñaïo nho, vieát nhieàu baøi ñeå maït saùt ñaïo nho, hình nhö coát kheâu töùc maáy nhaø nho chôi, theá maø roài, ñaùng phuïc thay, caùc nhaø nho vaãn höõng hôø nhö khoâng, khoâng coù moät ai chaïy ra tieáp chieán, ñeán noãi beân nghòch ñaùnh maõi ôû choã khoâng, chaùn phaûi keâu : " tình ñôøi baïc beõo thay ! "

Y Ù oâng Phan baûo raèng : nhaø nho heøn nhaùt ñeán noãi moät caùi ñaïo ñaõ nuoâi soáng mình maáy nghìn naêm baây giôø bò naïn, cuõng khoâng ai ra cöùu chöõa !

" Keå thì tình ñôøi baïc beõo maø ngöôøi ñôøi heøn nhaùt thaät ! Noùi nhö trong moät vaán ñeà " thô môùi thô cuõ ñaây " ta cuõng theá thaáy caùi taâm lyù aáy moät caùch roõ reät. Thöû hoûi töø khi coù phong traøo " thô môùi " ôû Baéc kyø naøy, trong phaùi thô cuõ, bò ngöôøi ta ñöa ra coâng kích.

Coù ai daùm ñöôøng hoaøng vieát leân baùo, leân saùch moät baøi coûn con ñeå töï baøo chöõa cho mình ; coù ai daùm ñöôøng hoaøng baøi tröø thô môùi maø theo caùc oâng, laø moät caùi dòch ñaùng sôï. Caùc oâng chæ ñöôïc caùi taøi noùi sau löng ngöôøi ta ! Moãi khi caùc oâng tình côø ñoïc ñöôïc moät baøi thô môùi chaúng haïn, thì caùc oâng nhaên maët, böng muõi, laøm ñuû thöù khoù chòu vaø bæu moâi baûo moät caùch khinh khænh :" Thô môùi " coùc raùc " gì theá naøy ! luûng cuûng luûng ca.

" Ñeán ñaáy môùi thaáy moät ngöôøi : ngöôøi aáy laø oâng Thaùi Phæ, ñuïc vaøo trong buïng caùc nhaø thô cuõ, ñöa nhöõng ñieàu uaát öùc, aâm thaàm neùn ôû trong buïng hoï, vaø ñöôøng hoaøng vieát lôùn ra ôû trong cô quan vaên hoïc maø oâng chuû tröông.

" ÔÛ ñaát naøy, gioáng thô môùi ñaõ naåy nôû hôn ba naêm roài maø nay môùi coù moät ngöôøi, ôû trong oùc ngöôøi aáy môùi naåy nôû caùi yù : phaù caùi gioáng aáy ñi, vì laø moät gioáng xaáu, keå thì cuõng hôi muoän moät chuùt ! Nhöng oâng Thaùi Phæ ôi ! oâng haõy ñôïi caùi caây aáy cao hôn moät tí nöõa, roài haõy chaët, neáu nhö oâng ñuû söùc chaët ñöôïc. Caùi coâng oâng ñoái vôùi neàn vaên hoïc nöôùc nhaø môùi laïi caøng to lôùn vaäy.

" OÂng Thaùi Phæ chæ laø tieáng cuûa caû moät ñoäi taøn quaân, lieång xieång, coá thu toaøn löïc ñeå ñaùnh moät traän cuoái cuøng " (Haønoäi baùo soá 19).

Chieán thuaät cuûa Leâ Traøng Kieàu töø ñaây ñeå ñoái phoù vôùi " ñoäi taøn quaân, lieång xieång, coá thu toaøn löïc ñeå ñaùnh traän cuoái cuøng " naøy laø ñöa caùc tay ngheä só taøi danh ra chieán tröôøng.

" Xöa nay ta chæ buoàn væ ñaùnh maõi ôû choã troáng, nay môùi bieát mình cuõng coù keû ñòch ñaùng sô, thaät laø dòp toát ñeå thöû caùi oai löïc cuûa ngoïn kieám " thô môùi " cuûa mình vaäy.

" Nhöng toâi caàn phaûi phaân vua vôùi caùc baïn moät ñieàu raèng vôùi phaùi thô cuõ khoâng caàn ñeán ngöôøi nhö toâi ra tieáp chieán : ñaõ coù nhöõng ngoïn kieám huøng maïnh thay toâi, ra maø choáng cöï vôùi ñòch quaân. Moät ngöôøi nhö toâi chæ ñaùng ôû nhaø " khua chieâng, ñaùnh troáng " ñeå aåy ngöôøi khaùc ra ñaùnh thay mình maø thoâi.

" Toâi seõ aåy ra maët traän, laàn löôït : oâng Thaùi Can, oâng Nguyeãn Vyõ, oâng Nguyeãn Nhöôïc Phaùp, oâng Theá Löõ, oâng Huy Thoâng, oâng Löu Troïng Lö.

" Neáu treân maët traän vaên hoïc sau naøy, hoï caém laù côø Thô môùi thoåi khuùc khaûi hoaøn : thì coâng aáy hoaøn toaøn coâng cuûa oâng vaäy.

" Nhaø thi só tuy laø treû tuoåi maëc loøng nhöng maø...oâng Thaùi Phæ chaéc cuõng bieát caâu baát tuyeät cuûa nhaø kòch só Corneille vaäy...

" Hoï treû tuoåi nhöng maø...coù muùa göôm, môùi bieát taøi nhau " (H.B. soá 19, 13-5-1936).

Leâ Traøng Kieàu ca ngôïi Thaùi Can

Theá laø ñeán ngaøy 20-5-36 (H.B. soá 20), Leâ Traøng Kieàu tuyeân boá " aåy " Thaùi Can ra maët traän. Lyù do khieán oâng " aåy " Thaùi Can ra tröôùc tieân vì, duø coù chòu aûnh höôûng Taây, Thaùi Can vaãn gaàn guõi thô cuõ, gaàn guõi Taûn Ñaø, Chu Maïnh Trinh, Baø Huyeän Thanh Quan. Neáu ñem so vôùi Taøu thì oâng gaàn Lyù Thaùi Baïch, coøn neáu ñem so saùnh vôùi Taây, thì oâng gioâng gioáng Rignier hay Heùreùdia...

" Muoán cho cuoäc buùt chieán khoûi ñoät ngoät, kyø naøy toâi muoán " aåy " Thaùi Can ra tröôùc maët traän, vì neáu trong caùc thi só môùi, coù moät thi só gaàn Nguyeãn Khaéc Hieáu, Chu Maïnh Trinh, Baø Huyeän Thanh Quan hôn heát thi só laø Thaùi Can.

" Thaùi Can laø moät ngöôøi treû tuoåi veà phaùi Taây hoïc nhöng - ñieàu naøy môùi quí - trong thô vaên cuûa oâng khoâng chòu aûnh höôûng Taây hoïc maáy, hình nhö moät ñoâi baøi, moät ñoâi caâu ta cuõng thaáy coù phaûng phaát chuùt ít Reùgnier, hay laø Heùreùdia coøn phaàn nhieàu ôû ñaâu, trong luùc naøo, ta cuõng thaáy hoï Thaùi laø moät ñöùa con cöng cuûa Lyù Thaùi Baïch, Baïch Cö Dò, laïc loaøi vaøo thôøi ñaïi naøy vaäy.

" Thaät theá, neáu thi vaên cuûa ñôøi Ñöôøng, caùi ñôøi coù moät khoâng hai ôû trong lòch söû Trung Hoa, coøn coù daáu veát gì ôû xöù naøy, ôû thôøi ñaïi naøy, caùi daáu veát aáy khoâng theå tìm trong taâm hoàn cuûa moät nhaø nho naøo khaùc maø chính laø ôû trong taâm hoàn cuûa Thaùi Can vaäy.

" Moät oâng baïn toâi ñoïc thô Thaùi Can thöôøng baûo raèng :" Thô hoï Thaùi " Taàu " quaù, chöõ " Taàu " ñaây khoâng coù caùi nghóa cuûa ngöôøi Taây thöôøng hieåu, chöõ " Taàu " ñaây noùi baèng moät gioïng thaønh kính, xuaát töï moät taám loøng suøng baùi nhöõng caùi tinh hoa, caùi ñeïp ñeõ cuûa nöôùc Taàu coå.

" Moät hoâm toâi hoûi hoï Thaùi :" Coù nhieàu ngöôøi lieät anh vaøo phaùi thô coå, anh coù cho vaäy laø ñuùng khoâng ? " Hoï Thaùi cöôøi vaø ñaùp :" AÁy laø hoï chöù hieåu nghóa chöõ môùi ñoù maø thoâi ".

" Y Ù hoï Thaùi cho raèng : nhöõng baøi thô cuûa Lyù Thaùi Baïch bao giôø cuõng laø " môùi ".

" Noùi veà vaên thô Thaùi Can, toâi töôûng phaûi hieåu chöõ " môùi " moät caùch heát söùc roäng raõi.

Sau ñaáy Leâ Traøng Kieàu phaân tích vaø moâ taû caùi môùi caùi cuõ trong thô Thaùi Can. Rieâng veà caùi cuõ, caùi coå ñieån ôû Thaùi Can, Leâ Traøng Kieàu ñaõ haï nhöõng lôøi pheâ bình raát to taùt :

" Nhaát laø neân hieåu chöõ " môùi " veà phöông dieän tinh thaàn maø thoâi. Veà hình thöùc, thì ta thaáy Thaùi Can chæ " môùi " moät caùch ruït reø, nhöng thöïc ra saùnh vôùi caùc nhaø thô cuõ khaùc, thì Thaùi Can cuõng ñaõ laø taùo baïo laém, coù ñuû nhöõng caùi taùo baïo ñeå cho boïn naøy buoäc toäi, noäi choã hoï Thaùi nhaát thieát khoâng duøng loái goø chöõ " ñoái ngaãu " laø caùi loái sôû tröôøng cuûa moät oâng Traàn Tuaán Khaûi, cuõng ñuû cho phaùi thô cuõ, hoï khoâng coâng nhaän mình. Maø ngay caùi loái töù tuyeät laø loái Thaùi Can thöôøng duøng, cuõng khaùc caùi loái töù tuyeät cuûa nhaø nho. Noù roäng raõi vaø phoùng tuùng hôn nhieàu.

" Nhöng ôû Thaùi Can, coøn coù nhieàu caùi gì khaùc ñeå laäp cho hoï Thaùi moät caùi ñòa vò rieâng ôû trong vaên hoïc söû nöôùc nhaø.

" Nhöõng nhaø nho ôû nöôùc ta gaàn ñaây - ngay nhöõng ngöôøi nhö Yeân Ñoã, Tuù Xöông ñeàu laø nhöõng ngöôøi hoïc troø ñaõ laïc böôùc cuûa thaày. Toâi muoán noùi raèng : trong söï caûm höùng cuûa hoï, khoâng thaáy phaûng phaát moät tí daáu veát naøo cuûa Lyù, Ñoã, laø nhöõng böïc thi thaùnh maø hoï heát böïc toân suøng, coù leõ nhöõng nhaø thi só naøy chæ gioáng hoï Lyù, hoï Ñoã ôû choã " uoáng ba traêm cheùn maø khoâng heà ngöøng " chæ theá thoâi ; ñieàu naøy hình nhö voâ lyù, nhöng maø söï thöïc laø nhö theá.

" Vôùi Thaùi Can ñôøi Ñöôøng seõ soáng laïi, noùi theá khoâng phaûi laø coù yù baûo raèng : Thaùi Can chæ laø moät keû hoïc troø trung thaønh nhai laïi moät caùch voâ yù thöùc, caùi hay, caùi ñeïp cuûa hoï Lyù, hoï Ñoã ñaõ phun ra moät laàn roài ".

Khen Thaùi Can laø caùi caàu baùc vaøo dó vaõng roài, Leâ Traøng Kieàu ca ngôïi oâng ñaõ ñi vaøo saâu trong theá giôùi môùi, laøm coâng vieäc saùng taïo, cheá bieán ra caùi môùi.

" Khoâng, Thaùi Can chæ tìm caùi nguoàn caûm höùng cuûa mình trong thô Ñöôøng maø thoâi, chöù Thaùi Can vaãn rieâng coù moät caùi tinh thaàn saùng taïo raát roõ reät, raát chaéc chaén.

Maø noùi " saùng taïo " töùc laø noùi " môùi " vaäy trong baøi töïa cuoái " Nhöõng aùng thô hay " toâi coù baøn raèng : ñaõ ñeán luùc neân xoaù boû hai chöõ thô môùi ñi thoâi.

Ñoïc thô Thaùi Can ta thaáy söï caàn xoaù boû aáy ; laïi caøng tha thieát, vì moät baøi thô coù saùng taïo töùc laø moät baøi thô " môùi " vaäy.

" Söï thay ñoåi thi theå chæ laø moät vieäc nhoû, ñöa laïi cho thi vaên ta moät caùi tinh thaàn saùng taïo ñoù môùi laø caùi coâng lôùn cuûa caùc nhaø thô môùi vaäy. Hoï ñaõ saùng taïo, hoï ñaõ ñöa laïi cho thi vaên ta moät caùi tinh thaàn saùng taïo, vaên hoïc söû coøn ñôïi gì nöõa môùi ghi chuù teân tuoåi hoï.

" Nhöng toâi cöù thuyeát lyù maõi nhö theá naøy thì ai tin ? Caùc baïn ñoïc haõy laëng im maáy phuùt. Trong caùi im laëng cuûa taâm hoàn caùc baïn haõy ñeå yeân cho rôi vaøo töøng gioït thaùnh thoùt, nhöõng taám vôõ cuûa taâm hoàn nhaø thi só. Laëng im : vì nhöõng chò aáy laø tieáng noùi cuûa naøng hoa, tieáng chaân ñi cuûa caùi xaùc thòt daõ bieán thaønh linh hoàn, caùi boùng thaáp thoaùng cuûa aùnh saùng ".

Sang phaàn hai, Leâ Traøng Kieàu trích thô cuûa Thaùi Can ñeå bieän minh cho nhöõng ñieàu oâng ñaõ noùi ôû treân.

Leâ Traøng Kieàu ca ngôïi Nguyeãn Nhöôïc Phaùp

" Vieát xong Thaùi Can, thì toâi lieàn nghó ñeán Nhöôïc Phaùp, cuõng vì toâi khoâng muoán ñi töø söï ñoät ngoät naøy qua söï ñoät ngoät khaùc. Toâi chöa muoán noùi veà noäi dung, veà hình thöùc, toâi ñaõ thaáy Nhöôïc Phaùp vaø Thaùi Can gaàn nhau laém : hai ngöôøi ñeàu " môùi " moät caùch ruït reø nhö nhau, Thaùi Can thì thích loái thaát ngoân, maø Nhöôïc Phaùp thì bình dò hôn nöõa raát thích loái " nguõ ngoân ".

" Moät söï bình dò veà hình thöùc, tieâu bieåu moät söï bình dò veà tinh thaàn " (H.B. soá 21, 27-5-36).

Sau ñaáy, Leâ Traøng Kieàu laïi cuõng phaân tích vaø moâ taû nhöõng ñaëc tính cuûa thô Nguyeãn Nhöôïc Phaùp, goàm coù söï bình dò, trong saùng, nhí nhoûm, ngoä nghónh, hoàn nhieân :

" Nhöôïc Phaùp laø moät taâm hoàn bình dò.

" Hôn theá nöõa, moät taâm hoàn trong saùng, nhí nhoûm, ngoä nghónh, hoàn nhieân, trong saùng nhö maây muøa Thu, nhí nhoûm nhö ñoâi chim nhaåy truyeàn ôû treân caønh, ngoä nghónh nhö coâ gaùi Saigon, hoàn nhieân nhö raàu saéng môùi haùi ôû nguoàn.

" Vôùi moät taøi ngheä khoâng coù gì, Nhöôïc Phaùp ñaõ döïng laïi moät theá giôùi : Ngaøy xöa.

" Ngaøy xöa, caùi teân noù naëng neà bieát bao ñoái vôùi oâng ñoà nho ! Ta haõy töôûng töôïng moät theá giôùi maø töø nam chí baéc, töø giaø ñeán treû, töø keû ñaïi phu ñeán keû daân caày, töø taâm hoàn voâ tri cuûa caäu hoïc troø nhoû ñeán caùi ngoïn tre voâ giaùc keâu keõo keït ôû beân soâng, cuõng nhö nhuoäm moät tö töôûng naëng neà, aâm u ñen xaùm nhö caûnh tang vaäy, caùi tö töôûng aáy, laø caùi tö töôûng Khoång giaùo, linh hoàn caùi theá giôùi ngaøy xöa...

" Theá giôùi aáy gaëp Phöông Taây, ñaõ tan nhö moät giaác moäng chæ coøn löu laïi nhöõng daáu veát raát mô hoà caøng ngaøy caøng nhaït ñeå moät ngaøy kia maát haún.

" Giöõa luùc aáy, coù moät ngöôøi treû tuoåi...- coá nhieân khoâng phaûi moät oâng ñoà nho - vaøo caùi theá giôùi cuõ aáy noàng naøn tha thieát nhö moät keû phöông xa nay trôû veà vôùi coá höông.

" Ngöôøi treû tuoåi aáy laø moät nhaø thi só.

" Vì laø thi só cho neân chaøng chæ laø ... thi só vôùi nhöõng vaät lieäu cuûa moät nhaø thi só chaøng döïng laïi caùi theá giôùi " ngaøy xöa ".

" Ngaøy xöa, ñöùng daäy.

" Ngaøy xöa " ñaõ côûi boû caùi boä ñoà tang phuïc cuûa mình.

" Ngaøy xöa " ñaõ ruõ saïch nhöõng tö töôûng naëng neà cuûa Khoång giaùo.

" Vôùi Nhöôïc Phaùp, coâ gaùi " ngaøy xöa " ñaõ bieát cöôøi, moät nuï cöôøi nöûa mieäng. OÂ, duyeân thaàm teä !

...Ta ngoài beân taûng ñaù
Mô leàu chieáu ngaøy xöa
Mô quan ngheø, quan Thaùm
Ñi coù côø loïng ñöa.
Roài bao naøng yeåu ñieäu
Ngaáp ngheù bay treân laàu,
Vöøa leng keng tieáng ngöïa,
Leï goùt tieán gieo caàu.
Tay vô caàu nguõ saéc
Maù quan Ngeø haây haây
Quaân haàu reo chuyeån ñaát
Tung caùn loïng vöøa quay.
Treân laàu maáy thò nöõ
Cuøng nhau ruùc rích cöôøi,
" Thöa coâ ñöøng theïn nöõa
Quan Ngheø troâng leân roài.
                   (Tay ngaø)" 

" Ngaây thô khoâng phaûi laø khôø daïi, khoâng bieát gì ; bieát nhöng maø vaãn ngaây thô nhö thöôøng ".

Leâ Traøng Kieàu ca ngôïi Ñoâng Hoà

Leâ Traøng Kieàu ñaõ moâ taû raát tæ mæ söï loät xaùc cuûa nhaø thô cuõ Ñoâng Hoà, moät söï loät xaùc kyø dieäu, quaùi gôû :

" Ñoïc heát thô Ñoâng Hoà, töø quyeån " Thô Ñoâng Hoà " do Nam Kyø xuaát baûn cho ñeán nhöõng baøi thô raûi raùc ñaêng caùc baùo gaàn ñaây, ta nhaän thaáy söï thay ñoåi laï luøng - toâi toan noùi moät cuoäc caùch meänh vó ñaïi - ôû trong taâm trí, ôû trong taâm tình, ôû caùi caùch caûm xuùc cuõng nhö ôû caùi caùch phoâ dieãn cuûa nhaø thi só.

" Thaät coù theå nhö theá ñöôïc ö ?

" Caùi maø ngöôøi ta goïi laø caùi taøi ñoù - caùi phaàn thieâng maø trôøi rieâng phuù cho nhöõng con cöng cuûa mình laø caùc nhaø thi só ñoù - caùi aáy nhaát ñaùn coù theå thay ñoåi, coù theå chòu aûnh höôûng moät söùc maïnh naøo maø thay ñoåi ñöôïc ö ? nhö vaäy töùc laø töï mình taïo ra cho mình moät caùi " taøi " ñöôïc ö ? Nhö vaäy laø khoâng coù caùi quyeàn naøo laø caùi quyeàn cuûa taïo hoaù nöõa ö ?

" Thaät laø moät ñieàu khoâng theå tin ñöôïc.

" Nhöng khi ta theo beân caïnh Ñoâng Hoà, doø xeùt töøng ly, töøng tyù, nhöõng caùi trieäu chöùng phaùt ra ngoaøi, ta thaáy ngay coù moät söï thay ñoåi ôû trong, söï thay ñoåi gioáng nhö söï bieán hoaù cuûa moät con taèm, con taèm " Ñoâng Hoà " ñaõ aên doái, ñaõ nhaû tô, ñaõ " keùo keùn ", ñaõ hoaù thaønh " nhoäng " vaø töôûng ñaõ voâ duïng roài. Nhöng khoâng ngôø con " nhoäng " aáy, moät ngaøy kia, treân löng moïc leân nhöõng chieác caùnh nheï : noù bay ñöôïc. Noù laø laø ôû giöõa vuøng hoa laù xanh töôi, nhôûn nhô döôùi boùng naéng. Noù laø con böôm böôùm cuûa caùc coâ thieáu nöõ thaân yeâu...

" Nhaø thi só Ñoâng Hoà ñaõ treû laïi.

" Ñoâng Hoà ngaøy tröôùc laø moät oâng (cuï non) luï khuï, beä veä, ñaïo maïo - chæ coøn thieáu moät boä raâu nöõa, thì nhaø thi só cuûa chuùng ta ñaõ laø moät oâng laõo hoaøn toaøn.

" Caùi oâng Ñoâng Hoà aáy, trong chuùng ta ai laø chaúng bieát. Ai coù ñoïc qua nhöõng baøi thô cuûa oâng ôû taïp chí Nam Phong, ai coù ñoïc qua cuoán thô Ñoâng Hoàchaéc cuõng phaûi nhaän ñieàu toâi noùi ñaây, quaû khoâng ngoa chuùt naøo. Noùi ra thì maát loøng, chôù söï nghieäp cuûa oâng veà tröôùc, chæ laø con zeùro to ".

Leâ Traøng Kieàu ñaõ cheâ bai, khinh thöôøng nhaø thô cuõ Ñoâng Hoà bao nhieâu thì laïi say meâ nhaø thô môùi Ñoâng Hoà baáy nhieâu :

" Thöû hoûi oâng ñaõ laøm ñöôïc caùi gì, oâng ñaõ saùng taïo ra ñöôïc caùi gì goïi laø ñaëc saéc cuûa oâng, khaû dó sau naøy coøn coù ngöôøi nhaéc ñeán teân oâng ? Ngoaøi nhöõng baøi thô thuø taïc, ñi laïi, nay taëng cho oâng Ñoà Nam, mai taëng cho oâng Tuøng Vaân. Ngoaøi nhöõng caâu saùo veà thôøi theá, veà nhaân sinh, veà vuõ truï maø oâng " phoûng " cuûa Toâ Ñoâng Pha, cuûa Baïch Cö Dò vaân vaân...Ngoaøi nhöõng thöù khoâng ñaùng keå aáy, maø toâi khoâng nhaéc laïi ñaây, oâng ñaõ laøm ñöôïc gì ? Thænh thoaûng cuõng coù moät ñoâi caâu " ñöôïc " maø ñoâi caâu " ñöôïc " aáy, khoâng ñuû toû ra raèng : oâng laø moät thi só coù taøi. Coù ngöôøi baûo " thô Ñoâng Hoà " khoâng coù hoàn, vaø Ñoâng Hoà chæ laø moät anh thôï gheùp vaàn kheùo. Thaät tröôùc kia, toâi cuõng khoâng nghó khaùc ngöôøi aáy. Muoán chöùng ñieàu aáy ra ñaây, toâi töôûng khoâng khoù gì. Nhöng ta haõy ñeå yeân cho dó vaõng, hôi ñaâu xôùi laïi ñoáng tro taøn.

" Vì Ñoâng Hoà ngaøy nay laø moät ngöôøi khaùc roài ! "

Nhö vaäy, döôùi maét Leâ Traøng Kieàu, Ñoâng Hoà chaúng phaûi chæ ñoåi khaùc maø coøn ñoåi gioáng : ñang laø moät oâng laõo, Ñoâng Hoà ñaõ ñöôïc giaûi phaãu thaønh moät coâ gaùi treû ñaày duyeân daùn ; chính Thô Môùi ñaõ laøm cuoäc giaûi phaãu thaønh coâng aáy. Coøn gì chua chaùt cho thô cuõ hôn nöõa !

" Ñoâng Hoà ngaøy nay laø muøa xuaân, laø " coâ gaùi xuaân ", laø con böôùm traéng, laø " caùi hoân ñaàu tieân ", laø tình yeâu, tình yeâu treû trung, ñeïp ñeõ, ngaây thô vôùi bao nhieâu caùi ñöùc tính vaø ñaëc tính cuûa tuoåi treû.

" Baùc só Voronofb ñaõ " gheùp haïch " cho thi só Ñoâng Hoà.

" Baùc só Voronofb aáy chaúng ai khaùc laø caùi Phong traøo maø ngöôøi ta ñaõ quen goïi laø " thô môùi ". " Thô môùi " nhö moät laøn khí xuaân nhuoäm töôi caùi huyeát ñen chaïy ôû trong toaøn thaân nhaø thi só... " thô môùi " seõ thaønh moät danh töø thöøa, nhöng coù luùc noù ñaõ bieåu hieäu cho moät cuoäc caùch meänh coù thöïc, cuoäc caùch meänh aáy ñaõ ñöa laïi cho ta nhöõng baøi thô coù giaù trò, hôn theá nöõa, noù ñöa laïi cho ta moät tinh thaàn saùng taïo môùi, moät caùch caûm xuùc môùi, moät caùch phoâ dieãn môùi - noùi toùm laïi, laø : moät quan nieäm môùi vaø moät ngheä thuaät môùi. Caùi quan nieäm môùi aáy veà thi ca, ñaõ giuùp cho bieát bao thi só bieåu loä ñöôïc heát caùi taøi cuûa mình - neáu nhö quaû laø coù taøi thaät.

" Traùi laïi, thô cuõ, vôùi nhöõng khuoân khoå boù buoäc vôùi moät quan nieäm heïp hoøi ñaõ dìm bieát bao laø caùi taøi.

" Bieát bao thi só ñaõ ngaång ñaàu khoâng noåi döôùi caùi laøn khoâng khí naëng neà aáy.

" Baûo raèng : Ñoâng Hoà laø moät ngöôøi khoâng coù taøi thì thaät laø voâ lyù, nhöng baûo raèng caùi taøi aáy khoâng naåy nôû ñöôïc ôû trong caùi hoaøn caûnh cuõ, thì ñoù quaû laø moät söï hieån nhieân khoâng moät nhaø pheâ bình naøo, maø ngay caû taùc giaû nöõa cuõng khoâng theå choái ñöôïc...

" Caùi taøi cuûa Ñoâng Hoà ñeán nay môùi phaùt trieån keå cuõng ñaõ chaäm laém. Nhöng laø moät söï raát hieám coù ôû trong lòch söû thi ca, vaø coøn caùi thuù naøo hôn, laø khi ngöôøi ta quaù thì roài maø boãng ñöôïc " xuaân " laïi nhö gaùi 15, 16, ñoù, toâi töôûng laø moät caùch laøm cho caùi ngaøy Xuaân theâm daøi, caùi ngaøy xuaân maø bieát bao thi só thöông hay tieác. Vì moãi khi ngaøy aáy ñi qua, nhaø thi só ñöông nhaém maét laïi ñeå laëng höôûng cho heát caùi thanh thuù, thì noù ñaõ vuït ñaâu roài... khi böøng môû maét ra.

" Caùi " ngaøy xuaân " aáy ñaõ trôû veà vôùi nhaø thi só " (H.B. soá 22).

Thaät laø vôùi tröôøng hôïp Ñoâng Hoà, Leâ Traøng Kieàu ñaõ ñaùnh vaøo thô cuõ moät ñoøn naëng neà : taùc giaû baøi thô môùi Ñoâng Hoà xem ra khoaùi traù veà vieäc ñieàu khieån maët traän choáng thô cuõ maø coù Ñoâng Hoà trôï chieán.

Leâ Traøng Kieàu ca ngôïi Nguyeãn Vyõ

Ngaøy 10-6-36 (H.B. soá 23), vieát baøi thô môùi Nguyeãn Vyõ, Leâ Traøng Kieàu ñaõ phaûn ñoái Theá Löõ ñeå beânh Nguyeãn Vyõ. Leâ Traøng Kieàu baûo Nguyeãn Vyõ coù nhieàu caâu thô khoâng hay, nhieàu baøi thô khoâng ra gì, nhöng taát caû söï nghieäp thô môùi cuûa Nguyeãn Vyõ chaúng phaûi chæ coù nhö vaäy maø thoâi...

" Keå baây giôø maø môùi noùi Nguyeãn Vyõ ñaõ laø chaäm laém roài, ngöôøi ta noùi ñeán Nguyeãn Vyõ nhieàu laém, nhieàu quaù...

" Chæ moät caùi ñöôïc ngöôøi ta noùi tôùi nhieàu, cuõng ñuû vinh döï cho nhaø thi vaên, vì voâ duyeân nhaát, ñau ñôùn nhaát cho keû hao toån khoâng bieát bao taâm trí, bieát bao thôøi giôø, ñeå laøm neân moät baøi thô, in leân moät cuoán saùch maø khoâng ai noùi tôùi. Ñaõ ñaønh raèng nhöõng lôøi noùi tôùi ñoù, chaúng ñeïp loøng oâng Nguyeãn Vyõ, nhöng...ngöôøi ta coâng kích oâng ta, chæ chöùng raèng oâng ta soáng...

" Thô oâng Nguyeãn Vyõ ñaõ laø moät caùi ñaàu ñeà ñeå cho ngöôøi ta vieát, moät caâu chuyeän cho ngöôøi ta baøn, thô Nguyeãn Vyõ ñaõ soáng moät caùch ñaày ñuû ôû treân maët caùc tôø baùo "...(H.B. soá 23, 10-6-36).

Theo Leâ Traøng Kieàu, Theá Löõ coâng kích Nguyeãn Vyõ coù leõ chæ vì loøng ganh gheùt vì cuøng laø thi só nhö nhau :

" Quyeån " Taäp thô ñaàu " môùi loù ñaàu ra ñaõ bò oâng Leâ Ta ôû baùo Phong Hoaù, coâng kích moät caùch taøn teä...cuõng laïi chæ vì caùi leõ oâng Leâ Ta (Theá Löõ) cuõng laøm thô maø oâng Nguyeãn Vyõ cuõng laøm thô ñoù thoâi. Chöù coâng kích nhö kieåu oâng Leâ Ta trong caùi thôøi kyø vaên hoïc ñöông phoâi pha naøy, coù nhaø vaên naøo, coù taùc giaû naøo laø khoâng ñaùng coâng kích ? Cöù theo caùi phöông phaùp pheâ bình cuûa oâng Leâ Ta, thì oâng Thaùi Can, oâng Leâ Troïng Lö, oâng Huy Thoâng, oâng Theá Löõ trong caùc vaên thô cuûa caùc oâng aáy, ta cuõng thaáy nhan nhaûn nhöõng ñieàu ñaùng coâng kích. Pheâ bình maø chæ tìm caùi keùm, caùi dôû, chöa haún laø pheâ bình. Moät nhaø pheâ bình coù tieáng ñaõ noùi :" Coá yù ñeå maø hieåu laáy taùc giaû...Vì leõ raèng : khoâng coù caùi gì hoaøn toaøn ôû ñôøi naøy, ta haõy tìm laáy ôû trong caùi thieáu keùm moät vieân gaïch, moät mieáng voâi ñeå maø goùp vaøo söï xaây döïng caùi toaø laàu Ngheä thuaät, caùi toaø laàu aáy khoâng theå do ñoäc löïc moät ngöôøi maø xaây noåi, vì noù phaûi daàu daõi nhieàu möa gioù, chòu söï vuøi daäp cuûa bao theá kyû. Caùi toaø laàu aáy phaûi laø coâng xaây döïng cuûa Quaù khöù, cuûa Hieän taïi, cuûa Töông lai ".

" OÂng Nguyeãn Vyõ chaúng haïn, ñöa laïi cho söï xaây ñaép aáy, moät maûnh voâi nhoû, cuõng ñaõ laø nhieàu laém roài. Ta coù caàn gì hôn nöõa ôû hoï moät söï hoaøn toaøn khoâng bao giôø coù. Thaät laø khoâng bieát ngöôøi bieát cuûa vaäy ! Giaû nhö toâi ñöa maáy quyeån " Maáy vaàn thô " cuûa oâng Theá Löõ, toâi boû ra ngoaøi vaøi ba baøi " ñöôïc ", roài toâi cöù ñöa nhöõng baøi " luûng cuûng luûng ca " ñaày daãy ôû trong saùch, ra maø baét maø beû (ñieàu aáy khoù gì maø khoâng laøm ñöôïc), thì chöøng aáy oâng Theá Löõ coøn gì maø leân maët " thi só " vôùi ñôøi.

" Ai ñaõ thaáy Nguyeãn Vyõ moät laàn roài, ñaõ coù gaëp oâng aáy moät laàn naøo ôû trong caùi nhaø aáy, thì seõ khoâng ngaïc nhieân chuùt naøo, khi thaáy vaên thô cuûa oâng aáy nhieãm ñaày moät veû buoàn thaûm naõo nuøng ! caùi cuoäc ñôøi buoàn thaûm cuûa oâng ñi qua, ñeå laïi ôû treân caùi maët oâng cuõng nhö ôû trong thô vaên cuûa oâng, nhöõng neáp raên, nhöõng neáp raên ñaõ thaønh caùi daáu hieäu cho oâng ôû trong ñaùm ngöôøi chen chuùc ôû chôï traàn ñaùm ngöôøi maø oâng ñem loøng khinh thò khoâng bôø beán...

" Cöù moät hoâm, loái 9-10 giôø ñi qua xoùm Khaâm Thieân, vöøa khoûi phoá coâ ñaøo röïc rôõ aùnh ñieän, vaø loäng laãy nhö coâ tieân, gaàn ñeán OÂ chôï döøa, ta ngaång leân seõ thaáy coù moät caùi gaùc nhoû...muø môø ôû döôùi moät ngoïn ñeøn liu hiu, trong caùi gaùc aáy coù moät caùi boùng ñen ñi ñi laïi laïi, caàm moät caùi que goõ vaøo töôøng nhö muoán laøm naåy ôû trong caùi vaät voâ tri, moät caùi tö töôûng linh ñoäng, maáy caâu thô, maáy caùi linh hoàn.

" Caùi boùng aáy laø caùi boùng cuûa moät thi só.

" Caùi que aáy laø caùi quaûn buùt thaân yeâu cuûa thi só.

" Caùi gaùc nöûa saùng nöûa toái aáy laø caùi taâm hoàn thi só.

" Caùi taâm hoàn aáy laø moät beå saàu naõo, nhöõng " gioït thô "töø ñaáy rôi ra laø nhöõng gioït saàu naõo, nhöõng tö töôûng ôû ñaáy bay ra ñeàu coù ñoâi caùch ñen, ñen moät maàu ñen thaûm ñaïm, nhö ñoâi caùnh quaï.

" Con quaï ñen aáy ñaõ hôn moät laàn, ñöa söï buoàn naõo cho thi só, chính ngay luùc thi só ñöông trieàn mieân trong giaác moäng aùi tình,

Laàn ñaàu hai ta hoân nhau
Ñöùng so ñoâi treân caønh daâu
Moät caëp boà caâu traéng gaùy
Em buoàn...vaø em ngaån ngô
Hoûi anh... " mình yeâu em ôi
Ngaøy ta yeâu nhau ñöôïc maáy ?
Hai ta yeâu nhau laàn ñaàu
Laàn ñaàu hai ta hoân nhau.
Moät caëp boà caâu traéng gaùy.
AÙi tình ru beân tai ta.
Ta seõ yeâu nhau ñeán giaø.
Nhö caëp boà caâu traéng aáy...
                 (Tieáng quaï keâu)

Leâ Traøng Kieàu ca ngôïi Theá Löõ

" Tröôùc ñaây, pheâ bình ôû trong baùo Traøng An, coù ngöôøi noùi moät caâu raèng :" Taøi ngheä cuûa hai ngöôøi (Nguyeãn Du vaø Nguyeãn Theá Löõ) vò taát ñaõ coù hôn keùm " laøm cho nhieàu nhaø thô coå phaûi bæu moâi...

" Coá nhieân laø Nguyeãn Theá Löõ khoâng theå phun ra ñöôïc nhöõng caâu :

Lô thô tô lieãu buoâng maønh
Con oanh hoïc noùi treân caønh mæa mai...

Döôùi caàu nöôùc chaûy trong veo
Beân caàu tô lieãu boùng chieàu thöôùt tha...

" Coá nhieân laø ta khoâng bao giôø khôø khaïo ñeán noãi ñaët oâng Nguyeãn Theá Löõ ngang haøng vôùi oâng Nguyeãn Du, nhöng ta coù theå so saùnh maø khoâng ngöôïng, oâng Theá Löõ vaø Nguyeãn Du ít nhaát veà moät phöông dieän " (H.B. soá 24, 17-6-36).

Leâ Traøng Kieàu muoán so saùnh vôùi Nguyeãn Du ngheä thuaät taû tieáng, baét chöôùc aâm thanh töï nhieân cuûa Theá Löõ. OÂng trích vaø ñoái chieáu thô taû aâm thanh cuûa hai nhaø thô :

" ÔÛ ñaây, toâi muoán so saùnh nhöõng caâu thô taû " tieáng " ôû trong maáy vaàn thô vaø ôû trong " truyeän Kieàu ". Toâi xin cheùp heát ra ñaây ñeå cho ñoäc giaû ñoái chieáu :

Trong nhö tieáng haïc bay qua
Ñuïc nhö nöôùc suoái môùi sa nöûa vôøi
Tieáng khoan nhö gioù thoaûng ngoaøi
Tieáng mau saàm saäp nhö trôøi ñoå möa.
                   (Kieàu)

Moät cung gioù thaûm möa saàu
Boán giaây ñoå maùu, naêm ñaàu ngoùn tay
Ve keâu vöôïn hoùt vaøo tay...
. . . .
Phím ñaøn dìu daët tay tieân
Khoùi traàm cao thaáp, tieáng huyeàn gaàn xa
Khuùc ñaâu ñöôïm aám döông hoaø
AÁy laø Hoà Ñieäp hay laø Trang Sinh
Khuùc ñaâu eâm aùi xuaân tình
AÁy hoàn Thuïc Ñeá, hay mình Ñoã Quyeân
Trong sao chaâu roõ gheành quyeân
AÁm sao haït ngoïc Lam ñieàn môùi ñoâng.
                   (Kieàu)

Theo chim tieáng saùo leân khôi
Laïi theo gioøng suoái beân ngöôøi tieân nga
Khi cao vuùt taän maây môø
Khi gaàn vaét veûo beân bôø caây xanh
EÂm nhö loït tieáng tô tình
Ñeïp nhö Ngoïc Nöõ uoán mình trong khoâng
Thieân Thai thoaûng gioù mô moøng
Ngoïc Traân buoàn töôûng tieáng loøng xa bay...
                   (Tieáng saùo Thieân Thai)

Lô löûng cao ñöa taän löng trôøi xanh ngaét
Maây bay...gioù quyeán...maây bay...
Tieáng vi vuùt nhö khuyeân van, nhö dìu daët
Nhö haét hiu cuøng hôi gioù heo may...
                   (Tieáng truùc tuyeät vôøi)

Trong khi laät ñaät reûo soâng Meâ
Traän gioù heo may, ñuoåi nhaïn veà...
Buïi cuoán, ñöôøng xa, chinh khaùch moûi
Boãng nghe tieáng haùt vaúng beân kia
Tieáng haùt trong nhö nöôùc Ngoïc Tuyeàn
EÂm nhö hôi gioù thoaûng cung tieân
Cao nhö thoâng vuùt buoàn nhö lieãu
Nöôùc laëng, maây ngöøng, ta ñöùng yeân...
                   (Tieáng haùt beân soâng)" 

" Neáu tieáng saùo cuûa Theá Löõ keùm thaâm traàm reùo raét, thì noù laïi " lô löûng " " veùo von " hôn...ta ñoïc nhöõng caâu :

Khi cao vuùt taän maây môø
Khi buoàn vaét veûo beân bôø caây xanh

Cao nhö thoâng vuùt, buoàn nhö lieãu.
. . . . . . .

" Thì ta thaáy caùi " tieáng " laø caùi voâ hình, trôû neân coù hình coù boùng, khi bay vuït leân cao, khi löôûn vöôûn giöõa ñaùm caây beân bôø...Thô nhö theá môùi thaät laø hoaït...vaäy.

" Khoâng nhöõng " tieáng " coû caây, maây nöôùc, nhöõng vaät voâ tri voâ giaùc, thì seõ ñaõ kheùo laøm cho linh ñoäng nhö con ngöôøi ta.

" Nhöng caâu :

Maây hoàng döøng laïi sau ñeøo
Mình caây naéng nhuoäm, boùng chieàu khoâng ñi.

Sau khi maûi meâ ñi theo Theá Löõ ngöôøi tieán daãn mình vaøo theá giôùi tieân, Leâ Traøng Kieàu ñaõ quay trôû laïi traàn ñeå ñi theo Vuõ Ñình Lieân daãn oâng ñi vaøo dó vaõng, vuøi mình trong nhöõng caûnh ñoå vôõ hoang taøn. Thaät vaäy, Leâ Traøng Kieàu ñaõ giôùi thieäu thieân taøi môùi Vuõ Ñình Lieân trong vieäc laøm soáng laïi dó vaõng, laøm soáng laïi nhöõng hình aûnh ñieâu taøn.

Leâ Traøng Kieàu ca ngôïi Vuõ Ñình Lieân

" Neáu coù nhaø thi só kheâu gôïi laïi nhöõng caùi nhí nhoûm, ngoä nghónh cuûa caùi theá giôùi cuõ nhö Nguyeãn Nhöôïc Phaùp thì cuõng phaûi coù moät nhaø thi só nhö Vuõ Ñình Lieân ñöa ta veà caùi dó vaõng thaân yeâu, ñaày tuyeát ñeïp söông trong, ñaày laù thu vaø hoa xuaân, ñaày nhöõng dòu daøng vaø eâm aùi.

" Nhöõng böùc tranh xöa aáy do nhaø thi só phaùc hoïa ra treo treân vaùch trong caùi toøa laàu môùi meû ngaøy nay ñeå laøm gì, - neáu khoâng phaûi ñeå cho ngöôøi ta nhöõng noãi nhôù nhung, meán tieác, meán tieác haõo huyeàn, maø ñaõ töøng phaûi toån hao bieát bao gioït leä thaém.

" Vôùi Nhöôïc phaùp, mieäng ta chæ muoán mæm moät nuï cöôøi hoàn nhieân.

" Vôùi Vuõ Ñình Lieân...thì thaáy buoàn buoàn moät caùch buoàn man maùc, coù khi reùo raét nöõa, nhö buoåi chôùp choaùng ta nhìn nhöõng nuùi soâng lôø môø ôû treân trôøi xa, ñöông bieán hình ñoåi daïng.

" Ta thaáy ta nhôù nhöõng caûnh cuõ nieàm xöa...Ta thaáy ta laø moät keû maõi böôùc giang hoà, chôït nhôù ñeán caûnh queâ höông.

" Queâ höông ! caû moät dó vaõng ôû trong aáy ñaõ eâm ñeàm soáng nhöõng taâm hoàn moäc maïc vaø hoàn nhieân caû caùi theá giôùi cuûa cha oâng ta ñoù chaúng phaûi môùi thöïc laø caùi queâ höông cuûa nhöõng boïn chuùng ta coøn soáng soùt ngaøy nay. Soáng moät caùch chaät vaät giöõa nhöõng caùi thöïc traïng môùi meû maø khoâ khan töïa hoà nhö laø ty tieän nöõa, vì laø vaät chaát, nhöõng caùi thöïc traïng do AÂu taây mang laïi.

" Trong luùc taâm hoàn ta cuoán theo laøn soùng AÂu taây, laøn soùng, than oâi ! khoâng bieát coøn ñaåy ta ñeán choã naøo nöõa, maø ñöôïc trong giaây laùt, ñöùng im laëng ñeå hoài töôûng caùi dó vaõng ñaõ xa môø thì caùi giaây laùt aáy noù thaønh kính, noù long troïng, noù yù nghóa bieát bao, hôn theá nöõa, noù cho ta moät luoàng maùt meû laøm rôi caû taâm hoàn,

Nhöng moãi naêm moãi vaéng
Ngöôøi thueâ vieát ñi ñaâu ?
Giaáy ñoû, buoàn khoâng thaém
Möïc ñoïng trong nghieân saàu.
OÂng Ñoà vaãn ngoài ñaáy
Qua ñöôøng khoâng ai hay.
Laù vaøng rôi treân giaáy.
Ngoaøi giôøi möa buïi bay.
                    (OÂng Ñoà)" 

Leâ Traøng Kieàu ca ngôïi Löu Troïng Lö

" Nhöõng ngöôøi phaûn ñoái thô môùi ñeàu noùi moät caùch hoà ñoà : " Thô môùi laø moät thöù thô khoâng nieâm, khoâng luaät, ñoïc leân nghe " luûng ca luûng cuûng ", roài hoï keát luaän : Thô maø khoâng coù aâm ñieäu laø thô boû ñi, vaâng, thaät coù theá ! Nhöng " thô môùi " ñaâu phaûi nhö lôøi hoï noùi - laø thöù thô khoâng coù aâm ñieäu. " Thô môùi " coù aâm ñieäu laém chôù. Nhöng laø moät thöù aâm ñieäu rieâng, khaùc haún aâm ñieäu cuûa thô Ñöôøng, cuûa Luïc baùt, cuûa Song thaát luïc baùt. AÂm luaät cuûa moät thöù tieáng raát laø doài daøo, vaø huyeàn dieäu, ai baûo raèng ngoaøi ñieäu Ñöôøng luaät, Luïc baùt, Song thaát luïc baùt, khoâng coøn coù nhieàu ñieäu khaùc nöõa, nhöõng ñieäu voâ danh maø höõu thöïc, laïi raát hôïp vôùi söï tieát taáu thieân nhieân cuûa thanh aâm ?...

Chaúng qua vì tröôùc kia ngöôøi ta khoâng nghó tôùi, cho neân ngöôøi ta baûo laø khoâng coù maø thoâi ".

Leâ Traøng Kieàu cho raèng muoán chöùng toû thô môùi coù aâm ñieäu haún hoi, maø thöôøng khi coøn laø aâm ñieäu du döông, reùo raét, khoâng gì baèng laáy thô Löu Troïng Lö ra maø laøm chöùng. Vì khoâng quaù khích neân Löu Troïng Lö ñaõ dung hoaø vaø thöøa höôûng taát caû aâm ñieäu cuõ môùi, coå kim, Leâ Traøng Kieàu vieát :

"Löu Troïng Lö chính laø moät ngöôøi ñaàu tieân gieo haït.... " Thô môùi "  vaøo ñaát Baéc. Trong moät soá muøa xuaân cuûa baùo Phong Hoaù laàn ñaàu Löu quaân cho ñaêng maáy baøi thô cuûa mình...roài töø ñoù, moãi kyø luoân luoân treân maët baùo aáy ngöôøi ta thaáy ñaêng nhöõng baøi cuûa Nguyeãn Theá Löõ, cuûa Taân Vieät vaø cuûa Vuõ Ñình Lieân. Ñoäc giaû laøm quen vôùi Theá Löõ daàn daàn queân laõng Troïng Lö. Ñieàu aáy raát deã hieåu, vì bao giôø ngöôøi ta cuõng thích nhöõng caùi thaùi quaù hôn laø nhöõng caùi vöøa chöøng...Ngöôøi ta öa " thô môùi " ngöôøi ta laïi öa cho thaät " môùi ". Cöù bình tónh maø xeùt thô Troïng Lö khoâng phaûi laø khoâng môùi, nhöng caùi môùi ôû trong thô " Troïng Lö " raát khoù nhaän vì noù môùi ôû tình caûm, ôû aâm ñieäu, ôû hình aûnh (images), thô Theá Löõ, thô Huy Thoâng thì phaàn nhieàu " môùi " ôû tö töôûng, ôû yù töù " môùi " moät caùch roõ raøng hôn, " môùi " moät caùch taùo baïo.

" Thô Troïng Lö thì nhöõng yù töôûng cuõ bieát pha vaøo ñieäu môùi, noù cuõng coøn coù nghóa vaø caûm ngöôøi ta moät caùch môùi meû. Vì theá Löu Troïng Lö chuù troïng phöông dieän aâm ñieäu hôn caùc phöông dieän khaùc ví duï nhö baøi " Beân thaønh " maø toâi cheùp laïi ñaây :

Beân thaønh con chim con
Haùt næ non.
Giuïc loøng em boàn choàn
Buoåi hoaøng hoân.
Em traùch gì con chim con ?
Em oaùn gì con chim con ?
Em chæ haän
Sao em ngôù ngaån
Ñaõ ñeå tình lang em laän ñaän
Choán xa xoâi...
Nôi tuyeät vôøi...
Trong luùc con chim giôøi
Beân em noù hoùt nhöõng lôøi
...nöôùc non...

" Caùi ñieäu ngoä aáy, ta thaáy haàu heát trong nhöõng baøi thô cuûa Löu Troïng Lö (H.B. soá 30).

" Thöôøng thöôøng ngöôøi ta khoâng hieåu ñöôïc hoï Löu laø vì hoàn nhaø thi só nhö chæ baøng baïc, phöôûng phaát trong caùi theá giôùi voâ hình : trong moät hôi thôû, trong boùng traêng môø, trong moät vaøi vong hoàn hay laø nhöõng caùi nhoû nhaët quaù maø maét ngöôøi thöôøng boû qua...anh böôùc naëng, anh haùt lôùn, anh seõ khoâng bao giôø tìm nhaø thi só ñoäng maïnh, laø hoàn nhaø thi só seõ tan ngay.

" Cuõng ñoàng taû tieáng, moïi thi só thì thích nhöõng tieáng ñaøn saùo thaâm traàm, reùo raét, laøm rung chuyeån caû taâm hoàn. Troïng Lö thì rieâng thích " nhöõng tieáng " raïo röïc, ríu rít nhöõng tieáng maø ngöôøi thöôøng khoâng nghe thaáy...

Em khoâng nghe muøa thu
Döôùi traêng môø thoån thöùc ?
Em khoâng nghe raïo röïc :
Hình aûnh keû chinh phu
Trong loøng ngöôøi coâ phuï ?
Em khoâng nghe röøng thu
Laù thu keâu xaøo xaïc :
Con nai vaøng ngô ngaùc
Ñaïp treân laù vaøng khoâ ?
               (Tieáng thu -I.H.)" 

" Ai daùm baûo raèng :" Caùi hình aûnh cuûa ngöôøi chinh phuï laïi " keâu raïo röïc " ôû trong loøng ngöôøi coâ phuï ? Ai daùm taû muøa thu, baèng " tieáng keâu xaøo xaïc " cuûa chaân moät con nai ngô ngaùc ñaïp leân treân nhöõng laù khoâ ?

" Ta coù theå noùi raèng : ñaây laø moät böùc tranh phaû vaøo moät khuùc nhaïc, hay laø moät khuùc nhaïc veõ thaønh moät böùc tranh...Ñoïc baøi thô naøy, ta khoâng coøn phaân bieät ñöôïc Thô...Hoaï vaø Nhaïc...nöõa ? "