Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang chuû ]
Chöông II
Taám theû caên cöôùc ñòa caàuTöø naêm 1950 ñeán naêm 1970 nhôø vaøo söï tieán trieån ñoàng thôøi cuûa khoa vaät lyù thieân theå, ñòa caàu hoïc, sinh vaät hoïc vaø coå sinh vaät hoïc, nhöõng khaùi nieäm töôûng chöøng beàn vöõng nhaát veà baûn chaát cuûa thieân nhieân, cuûa traùi ñaát, cuûa söï soáng vaø ngay caû cuûa con ngöôøi ñaõ bò ñaùnh ñoå. Nhöõng tieán boä coù tính caùch maïng naøy ñaõ cho pheùp xuaát hieän moät yù thöùc toaøn caàu môùi.
Töø moät vuõ truï ñeán moät vuõ truï
Trong thôøi gian suoát maáy nghìn naêm, traùi ñaát ñaõ laø moät trung taâm toái cao cuûa vuõ truï. Maët trôøi vaø caùc haønh tinh khaùc quay xung quanh noù moät caùch kính caån. Caùc nhaø thieân vaên hoïc thôøi coå ñaïi ñaõ quan saùt vuõ truï naøy, caùi heä thoáng thieân theå Ptoleùmeùe (Ptoâ-leâ-meâ) maø giaù trò coøn toàn taïi ñeán gaàn ñaây ñaõ chöùng minh ñieàu ñoù.
Roài vôùi Copernic, Kepler, Galileo quaû ñaát ñaõ khoâng coøn laø trung taâm vuõ truï nöõa maø thaønh moät haønh tinh hình caàu quay xung quanh maët trôøi nhö nhöõng haønh tinh khaùc. Nhöng maët trôøi vaãn coøn ôû trung taâm cuûa taát caû moïi thöù. Cho ñeán cuoái theá kyû XVIII, vuõ truï vaãn coøn tieáp tuïc vaâng theo moät traät töï tuyeät vôøi, chöùng toû moät söï toaøn myõ cuûa ñaáng saùng taïo. Newton (Niu-tôn) ñaõ ñeà xuaát nhöõng ñònh luaät baûo chöùng cho caùi vuõ khuùc haøi hoøa cuûa guoàng maùy thieân theå. Vaøo ñaàu theá kyû XIX, Laplace ñaõ ñuoåi ñaáng thöôïng ñeá - taïo hoaù ra khoûi caùi vuõ truï töï löïc caùnh sinh naøy, caùi vuõ truï töôûng chöøng nhö ñaõ trôû thaønh moät boä maùy hoaøn haûo cho vaïn ñaïi. Ñeán ñaàu theá kyû XX, noù vaãn coøn hoaøn toaøn ôû traïng thaùi tónh. Ngay caû khi Einstein (Anh-xtanh) ñaõ baùc boû taát caû tính trung taâm öu vieät cuûa vuõ truï, noù vaãn coøn giöõ ñöôïc tính chaát vónh haèng, töï mình ñaày ñuû vaø toàn taïi moät caùch voâ haïn.
Chæ ñeán naêm 1923 thieân vaên hoïc môùi khaùm phaù ra söï toàn taïi cuûa nhöõng thieân haø khaùc. Nhöõng thieân haø naøy chaúng bao laâu sau laïi cuõng chæ laø moät vaøi trong haøng trieäu nhöõng thieân haø khaùc. Töø luùc ñoù thieân haø cuûa chuùng ta ñaõ bò ñaåy ra rìa (maát haún tính trung taâm cuûa noù). Vaøo naêm 1929, Hubble (Hub-bôn) phaùt hieän söï xeâ dòch veà phía ñoû cuûa ñöôøng quang phoå chieáu ra töø nhöõng thieân haø xa xaêm vaø nhö vaäy ñaõ cung caáp daáu hieäu ñöôïc kieåm chöùng veà söï baønh tröôùng cuûa vuõ truï. Nhöõng thieân haø xa rôøi nhau lieân tuïc baèng nhöõng vaän toác kinh hoaøng, söï xaùo troän naøy laøm ñaûo loän traät töï vónh haèng cuûa vuõ truï.
Caùi vuõ truï khoâng ngöøng baønh tröôùng vaø phaân taùn naøy seõ coøn traûi qua moät cuoäc ñoåi dôøi lôùn hôn nöõa trong haäu baùn theá kyû XX. Naêm 1965, Penzias (Pen-giax) vaø Wilson (Win-saân) ñaõ baét ñöôïc moät tia böùc xaï ñaúng höôùng (cuøng töø caùc höôùng - isotrope, ND) ñeán töø nhieàu chaân trôøi vuõ truï, caùi aâm vang vuõ truï naøy (böùc xaï boái caûnh) chæ coù theå giaûi thích ñöôïc baèng nhöõng caën baõ hoaù thaïch cuûa moät vuï buøng noå tröôùc kia vaø giaû thuyeát veà moät vuõ truï maø söï baønh tröôùng phaân taùn coù theå laø keát quaû cuûa moät tai bieán ban sô ñaõ coù cô sôû. Töø ñoù ngöôøi ta ñaõ giaû duï raèng töø moät "saùng quang" (Fiat lux) sô khôûi vuõ truï ñaõ xuaát hieän nhö moät hình thöùc aùnh saùng ôû moät nhieät ñoä cao 1011 ñoä K. Vaø trong khoaûnh khaéc, moät phaàn trieäu giaây ñaàu tieân ñaõ sinh ra nhöõng quang töû cuøng vôùi nhöõng quaùc, ñieän töû, trung vi töû. Roài, giöõa söï xaùo troän kòch lieät vaø noùng boûng baét ñaàu moät quaù trình nguoäi laïi töø töø, trong quaù trình ñoù nhöõng haït ñaõ taïo neân nhöõng nhaân, roài nhöõng nguyeân töû khinh khí. Töø nay trôû ñi vaán ñeà caàn phaûi laøm cho saùng toû laø: laøm sao trong caùi vuõ truï ban sô ñoàng chaát naøy laïi coù theå xuaát hieän nhöõng dò bieät ñaàu tieân maø chæ coù chuùng môùi giaûi thích ñöôïc söï phaân taùn cuûa caùi vuõ truï ban sô thaønh nhöõng vuõ truï khoång loà kích thöôùc khoâng gioáng nhau, meï cuûa caùc tinh haø vaø tinh tuù. Ñoù laø thoâng tin maø veä tinh Coâ-bô (Cobe) ñaõ ñem veà naêm 1992, sau khi phaùt hieän ñöôïc nhöõng bieán hoaù cöïc nhoû cuûa maät ñoä vaät chaát beân rìa vuõ truï xa haèng 15 tyû naêm aùnh saùng vaø coù leõ chæ ba traêm nghìn naêm sau bieán coá khai thuyû (1).
Cuõng cuøng trong nhöõng naêm 1960, luùc xaåy ra moät bieán hoaù kyø dieäu cuûa thieân khoâng, ngöôøi ta thaáy trong vuõ truï hieän thôøi nhöõng söï kieän laï chöa bao giôø töôûng töôïng ñöôïc: chuaån tinh (quasars) 1963, maïch xung tinh (pulsars) 1968, roài ñeán nhöõng loã ñen (trous noirs). Caùc nhaø vaät lyù thieân vaên ñaõ öôùc ñoaùn raèng chuùng ta môùi chæ bieát ñöôïc chöøng 10% vaät chaát, 90% coøn laïi vaãn naèm ôû ngoaøi taàm ño ñaïc cuûa caùc coâng cuï hieän coù. Nhö vaäy chuùng ta ñang ôû trong moät theá giôùi chæ goàm coù moät ít tinh tuù vaø haønh tinh thaáy ñöôïc, maø thöïc ra noù coøn chöùa ñöïng bieát bao thöïc taïi lôùn lao chöa thaêm doø ñöôïc.
Vaø chuùng ta ñaây ñang ôû vaøo cuoái thieân nieân kyû naøy trong moät vuõ truï mang trong nguyeân taéc cuûa noù nhöõng "Thaàn bí", "Khoù löôøng" vaø "Khoù töôûng töôïng". Chuùng ta ñang ôû trong moät vuõ truï sinh ra töø moät tai bieán maø toå chöùc cuûa noù baét nguoàn töø moät söï khoâng toaøn myõ nhoû nhoi vaø moät söï taøn phaù gheâ gôùm (cuûa phaûn vaät chaát). Chuùng ta ñang ôû ñaây trong moät vuõ truï töï sinh, töï saûn, töï toå chöùc hình thaønh töø moät bieán coá ngaãu nhieân ôû ngoaøi taát caû nhöõng khaû naêng hieåu bieát hoâm nay cuûa chuùng ta.
Chuùng ta ñang soáng trong moät vuõ truï maø heä thoáng sinh thaùi caàn cho söï toå chöùc cuûa noù coù leõ laø hö voâ (taát caû nhöõng gì töï toå chöùc ñeàu haáp thuï naêng löôïng, vuõ truï chuùng ta thu huùt nhöõng naêng löôïng gheâ gôùm ñeán töø söï phun nhieät ban ñaàu, nhöng nhöõng naêng löïc naøy töø ñaâu ñeán?). Chuùng ta hieän soáng trong moät vuõ truï ñang töï toå chöùc treân tieán trình töï giaûi theå cuûa mình. Chuùng ta ñang soáng trong moät vuõ truï ñaày daãy nhöõng huyeàn bí kinh ngöôøi maø söï huyû dieät ôû ngay giai ñoaïn hình thaønh cuûa nhöõng phaûn laïp töû bôûi nhöõng laïp töû (haït) nghóa laø söï huyû dieät gaàn nhö hoaøn toaøn cuûa phaûn vaät chaát bôûi vaät chaát, tröø khi, maø ñieàu naøy coøn bí hieåm hôn, coù moät vuõ truï phaûn vaät chaát ñi theo moät caùch bí aån caùi vuõ truï cuûa chuùng ta hoaëc laø noù chæ laø moät nhaùnh cuûa moät thöïc theå ña hình (plurivers) to lôùn.
Chuùng ta ñang soáng trong moät vuõ truï (ôû bieân giôùi cuûa söï coù theå) maø neáu noù khoâng hoäi ñuû maät ñoä vaät chaát nhaát ñònh noù coù theå sau khi ra ñôøi seõ hoaëc co laïi hoaëc phình tröôùng maø khoâng sinh ra thieân haø hay tinh tuù gì caû. Chuùng ta soáng ñaây trong moät vuõ truï ñaày söï va chaïm giöõa nhöõng thieân haø, ñuïng vaø noå giöõa nhöõng tinh tuù, ôû nôi naøy moät vì sao khoâng phaûi laø moät quaû caàu ñöôïc ñònh phöông vò khoâng gian maø laø moät quaû bom khinh khí noå chaäm, moät coã maùy ñaày löûa. Chuùng ta ôû ñaây trong moät vuõ truï maø söï hoãn mang ñang phaùt huy taùc duïng. Trong caùi hoãn mang ñoù, traät töï vaø voâ traät töï lieân quan vôùi nhau khoâng chæ trong söï ñoái laäp maø coøn boå tuùc cho nhau ñeå saûn sinh ra nhöõng toå chöùc thieân haø, haèng tinh, haït nhaân vaø nguyeân töû. Chuùng ta ñang ôû trong moät vuõ truï maø nôi ñoù coù leõ nhieàu ñieàu khoù hieåu seõ ñöôïc giaûi ñaùp, nhöng tính caùch ñôn thuaàn maùy moùc trong quaù khöù seõ vónh vieãn khoâng bao giôø ñöôïc khoâi phuïc, caùi vieäc laáy maët trôøi laøm trung taâm vuõ truï seõ vónh vieãn ra ñi khoâng bao giôø trôû laïi, maø roài nhöõng hieän töôïng coøn kinh hoàn hôn nhöõng caùi maø ta ñaõ bieát seõ vaãn coøn tieáp dieãn.
Vaø chuùng ta ôû ñaây trong moät thieân haø heûo laùnh, daûi Ngaân haø, sinh ra 8 tyû naêm sau khi theá giôùi ra ñôøi. Noù cuøng vôùi caùc thieân haø laân caän töïa hoà ñeàu bò huùt hôûi moät khoái voâ hình khoång loà goïi laø "Khoái haáp löïc cöïc lôùn" (Grand Attracteur). Chuùng ta ôû ñaây treân quyõ ñaïo cuûa moät anh chaøng "phoù thöôøng daân" trong moät ñeá quoác "Ngaân haø". Caùi anh "phoù thöôøng daân " naøy baét ñaàu xuaát hieän 3 tyû naêm sau khi theá giôùi sinh ra vaø 5 tyû naêm sau söï hình thaønh cuûa giaûi Ngaân haø. Chuùng ta soáng ôû ñaây treân moät haønh tinh nhoû beù ra ñôøi caùch ñaây 4 tyû naêm.
Taát caû nhöõng ñieàu aáy hoâm nay ñeàu ñöôïc bieát, tuy raèng cuõng chöa ñöôïc bao laâu, maëc duø ñaõ ñöôïc truyeàn baù roäng raõi qua saùch baùo vaø nhöõng buoåi thuyeát trình treân voâ tuyeán cuûa Hawkins (Hoùc-kinx) vaø Reeves (Rivz), caùi vuõ truï khoâng gian aáy vaãn chöa thaâm nhaäp vaøo ñöôïc ñaàu oùc cuûa chuùng ta. Chuùng ta vaãn coøn cho raèng mình ñang soáng ôû trung taâm cuûa vuõ truï, treân moät mieàn Ñaát lôùn ôû traïng thaùi tónh vaø döôùi moät Maët trôøi baát dieät. Nhöõng trieát gia chuyeân nghieäp, keå caû nhöõng nhaø thoâng thaùi chuyeân nghieân cöùu vuõ truï, ñoái vôùi vaán ñeà naøy cuõng khoâng heà toû ra moät chuùt gì toø moø, ngaïc nhieân hoaëc baän taâm. Ñieàu naøy coù nghóa laø caùi trieát hoïc hoâm nay ñaõ laøm xô cöùng chính söï ngaïc nhieân maø töø ñoù noù sinh ra. Ñieàu naøy coøn coù nghóa laø neàn giaùo duïc chuùng ta ñaõ laøm cho chuùng ta taùch rôøi, ñoùng khung vaø coâ laäp thay vì phaûi chaép noái nhöõng tri thöùc laïi vôùi nhau. Noù ñaõ daäy chuùng ta nhìn nhaân loaïi vôùi caëp maét mang laù chaén, taùch nhaân loaïi naøy ra khoûi caùi vuõ truï bao boïc noù, ra khoûi caùi vaät chaát ñaõ taïo thaønh chuùng ta.
Cho neân, duø muoán hay khoâng chuùng ta vaãn phaûi hieåu raèng chuùng ta töø theá giôùi naøy maø ra, raèng taát caû nhöõng laïp töû (haït) trong chuùng ta ñaõ ñöôïc taïo ra ôû ñoù töø 15 tyû naêm, raèng nhöõng nguyeân töû caùc-bon cuûa chuùng ta ñaõ ñöôïc hình thaønh trong moät maët trôøi sinh ra tröôùc maët trôøi hieän nay cuûa chuùng ta, raèng nhöõng phaân töû cuûa chuùng ta ñaõ ra ñôøi treân quaû ñaát vaø coù khi ñeán ñaây qua nhöõng thieân thaïch. Chuùng ta cuõng bieát, maëc duø trong thaâm taâm chuùng ta vaãn muoán phuû nhaän, raèng chuùng ta laø con em cuûa caùi vuõ truï naøy, noù mang trong noù söï ra ñôøi, söï soáng vaø caùi cheát cuûa chuùng ta.
Vì theá chuùng ta vaãn chöa thaáy roõ vò trí cuûa chuùng ta ôû nôi noù, vaãn chöa keát noái ñöôïc nhöõng nghi vaán cuûa chuùng ta veà theá giôùi naøy vôùi nhöõng nghi vaán treân chính chuùng ta. Chuùng ta vaãn chöa coá gaéng suy nghó ñeán caùi soá meänh thuoäc veà vaät chaát vaø ñòa caàu cuûa chuùng ta. Chuùng ta chöa thaáy ñöôïc heä quaû cuûa choã ñöùng beân leà, ngoaïi vi cuûa haønh tinh chuùng ta vaø choã ñöùng cuûa chuùng ta treân haønh tinh ñoù.
Theá nhöng chuùng ta caàn phaûi ñaët haønh tinh naøy vaø vaän meänh chuùng ta, ñaët caû nhöõng tö duy, quan nieäm, nguyeän voïng, lo sôï, yù chí cuûa chuùng ta vaøo chính caùi vuõ truï naøy.
Haønh tinh ñoäc ñaùo
Haønh tinh naøy laø gì, laø caùi haït buïi vuõ truï nôi ñoù söï soáng ñaõ naåy sinh, nôi thaûo moäc ñaõ laøm ra oâxy cho baàu khí quyeån, nôi taát caû ñoäng vaät lan traøn treân beà maët, taïo neân moät baàu sinh quyeån töï toå chöùc vaø töï ñieàu chænh veà maët sinh thaùi, nôi, thoaùt thai töø moät nhaùnh ñoäng vaät, nhaân loaïi ñaõ tieán hoaù vaø phaùt trieån?
Caùi haït buïi vuõ truï ñoù laø moät theá giôùi. Moät theá giôùi vaãn bí hieåm töø bao ñôøi nay ñoái vôùi nhaân loaïi. Nhaân loaïi naøy tuy lan traøn treân khaép haønh tinh maø vaãn ôû trong traïng thaùi caùch bieät nhau. Söï thaùm hieåm coù heä thoáng treân beà maët quaû ñaát ñaõ xaåy ra cuøng moät luùc vôùi söï phaùt trieån cuûa kyû nguyeân toaøn caàu vaø cuõng laø luùc nhöõng thieân ñöôøng, ngöôøi khoång loà, thaàn tieân, thöôïng ñeá vaø nhöõng thöù ma quyû khaùc ñeàu bò ñuoåi khoûi quaû ñòa caàu ñeå nhöôøng choã cho moät quaû ñaát cuûa thaûo moäc, ñoäng vaät vaø con ngöôøi. Töø theá kyû XVIII, söï khaûo saùt khoa hoïc ñaõ xuyeân vaøo loøng ñaát, con ngöôøi ñaõ vaø baét ñaàu nghieân cöùu baûn chaát vaät lyù cuûa quaû ñaát (ñòa chaát hoïc), tính chaát cuûa caùc thaønh phaàn quaû ñaát (hoaù hoïc), tính chaát thaàn bí cuûa nhöõng vaät hoaù thaïch (coå sinh vaät hoïc). Söï hieän höõu cuûa quaû ñaát khoâng chæ ôû beà maët maø coøn ôû nhöõng chieàu saâu. Noù khoâng chæ ôû traïng thaùi tónh maø khoâng ngöøng tieán hoaù. Ngöôøi ta khaùm phaù ra laø quaû ñaát voán coù moät lòch söû rieâng cuûa noù (2). Caùi lòch söû naøy hình thaønh vaøo theá kyû XIX (3). Vaø ôû ngöôõng cöûa theá kyû XX, moät ngöôøi Ñöùc, Alfred Wegener (An-phreát Veâ-gô-ne) xaây döïng thuyeát caùc luïc ñòa troâi. Caùi luaän ñieåm naøy sau raát nhieàu laàn bò baùc boû roài cuõng ñöôïc coâng nhaän laø chính xaùc nhôø söï thaêm doø coù heä thoáng nhöõng ñaïi döông vôùi kyõ thuaät ño ñaïc baèng töø, ñieän, ñòa chaán, aâm thanh baét ñaàu vaøo nhöõng naêm 1950.
Chính ôû nhöõng naêm 1960 moät quan nieäm môùi veà vuõ truï vaø quaû ñaát ñaõ ra ñôøi, khoa hoïc ñòa taàng kieán taïo hoïc veà caùc maûng quaû ñaát ñaõ cho pheùp taäp hôïp ñöôïc nhöõng khoa hoïc veà ñòa caàu thaønh moät quan nieäm toång theå. Vaø traùi ñaát khoâng coøn laø moät quaû caàu, moät giaù ñôõ, chaân ñeá maø baét ñaàu trôû thaønh moät sinh theå phöùc taïp coù ñôøi soáng rieâng, coù quaù trình bieán ñoåi vaø lòch söû phaùt trieån cuûa noù: Caùi sinh theå naøy ñoàng thôøi laø moät ñoäng cô nhieät khoâng ngöøng töï taùi toå chöùc. Voû traùi ñaát bao boïc lôùp maøng nhö moät lôùp tröùng meàm, caùi maøng naøy laïi boïc moät haït nhaân noùng boûng.
Voû quaû ñaát chuùng ta ñaõ soáng vaø tieáp tuïc traûi qua nhöõng bieán coá kinh hoàn goàm nhöõng chuyeån ñoäng ly khai, taùi hôïp, tung, hoaønh, troâi daït, gaëp gôõ, chaán ñoäng (ñoäng ñaát), chaäp maïch (hoaû sôn phun löûa), vaån thaïch lôùn rôi, ñoùng baêng, taêng nhieät.
Quaû ñaát töø nôi naøo ñeán? Ngöôøi ta baét ñaàu suy ñoaùn veà nguoàn goác cuûa noù chính trong nhöõng thaäp nieân cuoái cuûa theá kyû naøy, ngöôøi ta khoâng cho raèng noù taùch ra töø maët trôøi nöõa, nhöng laø moät taäp hôïp nhöõng maûnh vôõ thieân khoâng (4). Nhö nhöõng haønh tinh khaùc, coù theå noù ñaõ ñöôïc taïo thaønh bôûi söï gaëp gôõ vaø keát tuï cuûa buïi baëm vuõ truï chaéc laø sau khi moät sieâu sao môùi (supernova) noå, taïo neân "raát nhieàu nhöõng haønh tinh nhoû". Nhöõng haønh tinh nhoû naøy coù leõ ñaõ gaëp nhau roài keát tuï vôùi nhau ngay trong tieán trình chuyeån ñoäng cuûa söï hình thaønh thaùi döông heä. Quaû ñaát treân ñaø hình thaønh ñaõ trôû neân moät veä tinh cuûa caùi maët trôøi vöøa môùi sinh ra. Söï toå hôïp luùc ñaàu coøn ôû vaøo tình traïng khoâng ñoàng chaát ñaõ daàn töï keát caáu thaønh loõi vaø maøng roài treân caùi maøng naøy moät loaïi nham töông ñaõ cöùng laïi maø thaønh voû quaû ñaát.
Quaû ñaát laø moät baûn theå hoãn loaïn maø söï toå chöùc töï hình thaønh trong quaù trình ñoái khaùng vaø hôïp taùc giöõa traät töï vaø phi traät töï. Thôøi khai thuyû cuûa noù ñaõ töøng bò ñaày daãy nhöõng vaån thaïch baén vaøo, bò nhöõng nham töông traøo leân phun khí, nhöõng khí naøy ñaõ taïo ra nöôùc vaø baàu khí quyeån ban sô, trong khi chaát saét chaûy vaøo trung taâm vaø ôû ñaáy döôùi daïng theå loûng. Roài sau ñoù cuõng vaãn ôû giöõa nhöõng söï phun traøo vaø ñoäng ñaát, nhöõng côn baõo noåi leân vôùi moät nhieät ñoä noùng ñeán 250o. Nhöõng côn hoàng thuyû ñaõ gaây ra nhöõng xoùi moøn ñaàu tieân, ñöa ñeán söï hình thaønh ñaù voâi (khí caùcboâníc trong khí quyeån bò canxi haáp thuï) vaø laøm nhieät ñoä giaûm xuoáng.
Töø luùc sinh ra cho ñeán 2,7 tyû naêm sau, quaû ñaát cöïc kyø soâi suïc veà maët ñòa chaát, noù phaù huyû vaø bieán ñoåi taát caû nhöõng daáu tích ñaàu tieân cuûa thuôû thaønh hình. Caùi thôøi kyø coå ñaïi naøy coù leõ laø luùc nhöõng ñaïi luïc ñaàu tieân ñaõ ra ñôøi vaø ngay sau ñoù ñaõ bò xoùi moøn moät caùch gheâ gôùm.
Maõi ñeán khoaûng 560 trieäu naêm sau, quaû ñaát hình nhö ñaõ traûi qua moät thöù Thôøi trung coå laâu daøi, luùc caùi lôùp voû coå sô cuûa noù daàn daàn ñöôïc thay theá bôûi moät lôùp voû khaùc laøm baèng nhöõng traàm tích cöùng laïi thaønh neáp roài bò xoùi moøn, nhöng ñöôïc cuûng coá baèng ñaù hoa cöông, ôû trong lôùp voû môùi naøy laø moät keát hôïp thaønh maûng, nhöõng maûng naøy vôõ ra thaønh nhöõng luïc ñòa vaø troâi xa nhau daàn . Lyù thuyeát ñòa taàng kieán taïo hoïc veà caùc maûng ñaõ cho pheùp chuùng ta hoâm nay thaáy ñöôïc hieän töôïng phöùc taïp cuûa söï hình thaønh beà maët quaû ñaát vôùi boä maët hieän nay sau hai tyû naêm trong ñoù söï soáng phaùt trieån vaø lan traøn khaép nôi. Theá laø moät ñoáng raùc röôûi vuõ truï ñaõ coù moät hình thuø vaø ñöôïc toå chöùc ñeå trôû thaønh haønh tinh quaû ñaát vaø trong moät cuoäc phieâu löu ñaày bieán ñoäng cuûa boán tyû naêm, töï noù ñaõ trôû thaønh moät heä thoáng phöùc taïp vôùi loõi, maøng, voû.
Ngaøy nay haønh tinh chuùng ta, vôùi caùc ñaïi luïc, ñaûo, nuùi, thung luõng, phong caûnh, soâng hoà, bieån, ñaïi döông, baàu khí quyeån, taàng bình löu, ñaõ trôû thaønh möôøi phaàn oân hoaø, chæ ñoâi khi môùi coù vaøi traän ñoäng ñaát hay hoaû sôn phun löûa, voøi roàng, soùng coàn.
Vöøa laø moät haønh tinh tuyø thuoäc maët trôøi, Quaû ñaát - Theá giôùi naøy ñoàng thôøi laïi ñöôïc hoaøn thieän, coâ laäp, töï chuû vaø tìm ñöôïc söï töï chuû cuûa noù ngay trong tính phuï thuoäc cuûa noù. Ñoù laø moät haønh tinh ñaõ trôû thaønh rieâng bieät vaø coâ ñôn giöõa nhöõng haønh tinh khaùc trong thaùi döông heä vaø nhöõng tinh caàu cuûa thieân haø. Vì chính ôû caùi coâ ñôn rieâng bieät aáy, noù ñaõ cho ra ñôøi moät caùi gì ñoù cuõng coâ ñôn vaø rieâng bieät trong caû thaùi döông heä, trong thieân haø vaø coù leõ caû trong vuõ truï, ñoù laø: söï soáng.
Maûnh ñaát cuûa söï soáng
Treân caùi haønh tinh tyù hon cuûa moät maët trôøi nhoû naèm beân bôø daûi Ngaân haø, moät thieân haø laïc loõng trong moät ñaùm ñang troâi daït giöõa haøng trieäu caùi khaùc, nhöõng bieåu hieän ñaàu tieân cuûa caùi gì ñoù maø sau naøy seõ trôû thaønh söï soáng ñaõ ra ñôøi trong nhöõng côn vaät vaõ chuyeån mình cuûa dung nham phun chaåy vaø möa baõo caùch ñaây coù leõ 3,8 tyû naêm.
Ngöôøi ta seõ khoâng theå naøo hieåu taïi sao söï soáng laïi coù theå xuaát hieän ñöôïc giöõa moät theá giôùi vaät chaát neáu vaãn tieáp tuïc nghó raèng caùi vaät chaát soáng thì khaùc veà baûn chaát vaø mang nhöõng ñaëc tính khaùc caùi vaät chaát lyù-hoaù vaø noù khoâng tuaân theo ñònh luaät thöù hai cuûa nhieät ñoäng hoïc daãn ñeán en-troâ-pi (noäi chuyeån löïc), nghóa laø daãn ñeán söï phaân taùn vaø / hoaëc phaân giaûi cuûa taát caû nhöõng vaät theå vaät chaát. Song töø naêm 1950 trôû ñi, Watson (Oaùt-sôn) vaø Crick (Côøric) khaùm phaù ra maõ di truyeàn ghi trong ADN cuûa nhöõng teá baøo soáng cho thaáy raèng söï soáng cuõng ñöôïc caáu thaønh bôûi cuøng thaønh phaàn lyù hoaù nhö taát caû moïi thöù cuûa thieân nhieân treân traùi ñaát vaø neáu coù khaùc thì chæ khaùc ôû caùi tính phöùc taïp ñaëc bieät veà toå chöùc cuûa noù. Vaøi naêm sau, vaøo ñaàu nhöõng naêm 1970, ngaønh nhieät ñoäng hoïc cuûa Prigorine (Pri-go-rin) ñaõ chöùng minh raèng moät vaøi ñieàu kieän baát oån ñònh naøo ñoù khoâng chæ coù theå taïo neân hoãn loaïn vaø xoaùy roái maø coøn gaây ra nhöõng hình thöùc toå chöùc coù theå töï taïo vaø töï taùi taïo khoâng ngöøng. Do ñoù, caùi vieäc söï soáng ñaõ xuaát hieän töø nhöõng hoãn loaïn vaø xoaùy roái cuûa quaû ñaát laø coù theå hieåu ñöôïc.
Vaäy laø töø ñaây, ôû cuoái theá kyû naøy, ngöôøi ta coù theå chaáp nhaän raèng nhöõng toå chöùc coù söï soáng laø keát quaû cuûa söï phöùc taïp hoaù veà toå chöùc khoâng phaûi theo ñöôøng thaúng nhöng ñeán töø nhöõng gaëp gôõ ngaãu nhieân giöõa nhöõng ñaïi phaân töû (5), coù leõ ñoâi khi ôû treân beà maët cuûa nham thaïch (6), nhöng cuoái cuøng laø ôû moät moâi tröôøng loûng chuyeån ñoäng xoaùy. Nguoàn goác cuûa söï soáng vaãn coøn laø moät bí maät maø treân ñoù khoâng ngöøng coù nhöõng kòch baûn môùi ra ñôøi (7). Nhöng söï soáng chæ coù theå ra ñôøi baèng caùch keát hôïp ngaãu nhieân vaø taát yeáu maø chuùng ta hieän chöa bieát ñöôïc lieàu löôïng ôû möùc ñoä naøo. Coù moät söï "lieân tuïc" trong tieán trình phöùc taïp hoaù lyù-hoaù, nhöng söï lieân tuïc naøy ñaõ traûi qua nhöõng böôùc nhaåy voït lieân tieáp trong ñoù coù söï phaân ñònh giöõa moâi tröôøng beân trong vaø moâi tröôøng beân ngoaøi, coù söï trao ñoåi naêng löôïng vaø söï phaân hoaù cuûa nhöõng trao ñoåi roài cuoái cuøng nhaát laø böôùc nhaåy caên baûn sieâu phöùc taïp hoaù töø toå chöùc thuaàn tuyù hoaù hoïc ñeán moät tieán trình töï taùi toå chöùc sinh thaùi (auto-eùco-reùorganisation). Caùi thöù taùi toå chöùc naøy laïi coù khaû naêng nhaän thöùc (nghóa laø tính toaùn, thoâng tin, lieân laïc)(8), coù theå töï taùi toå chöùc, töï tu söûa, töï taùi taïo, coù khaû naêng tìm ñöôïc söï toå chöùc, naêng löôïng vaø thoâng tin trong moâi tröôøng cuûa noù.
Vaán ñeà ôû ñaây trôû thaønh : laøm sao maø moät toå chöùc nhö theá laïi coù theå xuaát hieän ñöôïc treân traùi ñaát? Söï xuaát hieän cuûa noù coù phaûi laø moät söï kieän duy nhaát ñaõ xaåy ra nhôø vaøo nhöõng ngaãu nhieân gheâ gôùm ñöôïc tích luyõ hay ngöôïc laïi chæ laø hieäu quaû cuûa moät tieán trình dieãn bieán, neáu khoâng phaûi laø taát yeáu thì ít nhaát cuõng deã xaåy ra?
Nhöõng lyù do vieän daãn veà höôùng coù xaùc suaát seõ nhö sau:
- Con ngöôøi coù theå laøm xuaát hieän moät caùch töï phaùt nhöõng ñaïi phaân töû cuûa söï soáng trong vaøi ñieàu kieän naøo ñoù ôû trong phoøng thí nghieäm.
- Ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy caùc axit amin laø chaát baùo tröôùc söï xuaát hieän cuûa söï soáng ôû nhöõng thieân thaïch.
- Nhieät ñoäng hoïc Prigorine chöùng minh raèng trong nhöõng ñieàu kieän baát oån naøo ñoù, söï toå chöùc coù theå hình thaønh moät caùch töï phaùt, töø ñoù caùc ñaïi phaân töû caøng ngaøy caøng phöùc taïp coù xaùc suaát ñöôïc keát tuï vôùi nhau döôùi nhöõng ñieàu kieän nhieät ñoäng chuyeån ñoäng xoaùy.
- Trong caùc ñieàu kieän gaëp gôõ naøy sau moät thôøi gian laâu daøi seõ xaåy ra khaû naêng thuùc ñaåy moät tieán trình choïn loïc daãn ñeán nhöõng taäp theå phaân töû boå tuùc ARN (axit ribonucleic-ND) hay nhöõng protein coù naêng löïc töï sao cheùp vaø töï chuyeån hoaù.
- Trong moät vuõ truï vôùi haøng tyû tyû tinh tuù, caùi xaùc xuaát coù haøng trieäu haønh tinh gioáng quaû ñaát laø moät khaû naêng lôùn. Nghóa laø khaû naêng hieän höõu cuûa nhöõng sinh vaät trong nhöõng vuøng khaùc cuûa vuõ truï laø moät ñieàu coù theå xaåy ra.
Veà höôùng khoâng xaùc suaát thì luaän chöùng seõ nhö sau:
- Böôùc nhaåy soá löôïng/ chaát löôïng (moät con vi truøng duø raát nhoû ñi nöõa cuõng laø moät daïng phöùc taïp goàm haøng trieäu phaân töû) vaø söï giaùn ñoaïn trieät ñeå giöõa caùi phöùc taïp nhaát trong nhöõng toå chöùc ñaïi phaân töû vaø söï soáng bieát töï taùi toå chöùc sinh thaùi (maø phaûi nhaéc laïi laø baûn chaát noù laø bieát tính toaùn, thoâng tin vaø lieân laïc) laøm cho caùi sau naøy coù xaùc suaát raát thaáp.
- Baûn thaân toå chöùc mang söï soáng khoâng coù moät xaùc suaát naøo veà maët vaät lyù, nghóa laø theo nguyeân taéc thöù hai cuûa nhieät ñoäng hoïc, chính söï phaân taùn nhöõng boä phaän phaân töû cuûa baûn theå soáng môùi tuaân theo xaùc suaát vaät chaát, ñieàu naøy ñuùng laø xaåy ra ôû luùc cheát.
- Nhieàu daáu hieäu cho ta nghó raèng söï soáng ñaõ ñöôïc sinh ra chæ coù moät laàn, nghóa laø taát caû nhöõng sinh vaät chæ coù moät vaø duy nhaát moät toå tieân, ñieàu naøy khieán giaû thuyeát cho raèng moät tình côø hoaøn toaøn khoâng coù gì chaéc chaén ñaõ laø nguoàn goác cuûa noù caøng coù cô sôû.
- Khoâng coù moät daáu hieäu, moät veát tích veà söï soáng naøo trong thaùi döông heä, vì chuùng ta chöa heà nhaän ñöôïc moät tín hieäu naøo veà noù ñeán töø vuõ truï.
- Ngoaøi ra, neáu cho raèng söï soáng treân quaû ñaát chuùng ta ñaõ laø keát quaû cuûa moät xaùc suaát gheâ gôùm thì ñoái vôùi caùc tinh caàu khaùc caùi khaû naêng ñeàu ñöôïc höôûng nhöõng ñieàu kieän naøy laø moät lyù do khoâng ñuû vöõng.
- Chuùng ta khoâng theå loaïi tröø moät giaû thuyeát thöù ba: coù leõ vaãn coù nhöõng toå chöùc raát phöùc taïp trong vuõ truï, mang nhöõng ñaëc tính nhö töï chuû, thoâng minh vaø ngay caû tö duy, nhöng khoâng ñöôïc xaây döïng treân moät cô sôû haït nhaân coù protein vaø coù theå seõ (hieän giôø? khoâng bao giôø?) chuùng ta coù theå nhaän thaáy vaø hieåu roõ ñöôïc chuùng.
Duø sao ñi nöõa chuùng ta vaãn hoaøn toaøn khoâng coù gì chaéc chaén veà tính ngaãu nhieân hay taát yeáu, caàn thieát hay dieäu kyø cuûa hieän töôïng laøm xuaát hieän söï soáng vaø ñieàu khoâng chaéc chaén naøy dó nhieân coù theå aûnh höôûng ñeán yù nghóa ñôøi soáng con ngöôøi chuùng ta.
Duø sao ñi nöõa, söï soáng xuaát hieän cuøng moät luùc nhö laø moät bieåu hieän vaø moät saûn phaåm cuûa quaû ñaát.
Duø sao ñi nöõa, ngay caû nhö Crick ñaõ giaû ñònh raèng nhöõng maàm soáng (coå vi khuaån) baét nguoàn töø ngoaøi traùi ñaát thì quaû ñaát cuõng vaãn laø caùi noâi cuûa noù.
Duø sao ñi nöõa, ôû giöõa thaùi döông heä vaø daûi Ngaân haø, tình caûnh cuûa söï soáng treân ñòa caàu vaãn laø moät tình caûnh raát coâ ñôn.
Duø sao ñi nöõa, haún laø coù moät söï soáng ñaàu tieân ñaõ töï taùi taïo, nhaân leân, bieán ñoåi döôùi nhöõng hình thaùi khoâng ñeám xueå, roài sinh soâi naåy nôû treân traùi ñaát.
Nhöõng coå vi khuaån, roài nhöõng vi khuaån ñaõ sinh soâi trong nöôùc, trong khoâng khí, trong ñaát qua hai tyû naêm vaø taïo thaønh caùi quyeån sinh vaät maø taát caû nhöõng thaønh vieân töø töø lieân laïc vôùi nhau (nhaát laø baèng caùch tieâm ADN töø vi khuaån naøy sang vi khuaån khaùc). Giöõa töông quan treân maët ñaát naøy ñaõ naåy sinh ra hieän töôïng coäng sinh, hieän töôïng naøy ñöa ñeán söï hình thaønh teá baøo coù nhaân, vi khuaån vaø roài vi sinh, nhöõng thöù naøy keát hôïp vaø toå chöùc vôùi nhau ñeå trôû thaønh sinh vaät ña baøo, thöïc vaät vaø ñoäng vaät.
Coù khaû naêng laø nhöõng taûo ñôn baøo ñaõ söû duïng naêng löôïng maët trôøi trong quaù trình quang hôïp. Duø sao ñi nöõa söï phaùt trieån cuûa thaûo moäc ñaõ laøm lan traøn döôõng khí trong baàu khí quyeån. Ñieàu naøy cho pheùp söï soáng baèng döôõng khí xuaát hieän vaø cho pheùp theá giôùi ñoäng vaät phaùt trieån, vaø vì khoâng coù khaû naêng quang hôïp neân noù baét buoäc phaûi aên caùc sinh vaät khaùc ñeå thu huùt naêng löôïng.
Söï soáng lan traøn treân caùc bieån, leân ñaát lieàn vôùi muoân loaøi caây coû, leân khoâng trung vôùi chim choùc, coân truøng.
Baét ñaàu töø 450 trieäu naêm tröôùc, söï phaân chuûng lôùn ñaõ cho pheùp moät moái töông quan nhieàu maët giöõa ñoäng vaø thöïc vaät. Nhöõng ñoäng vaät aên laãn nhau vaø taïo thaønh nhöõng toå chöùc sinh thaùi hoaëc nhöõng heä sinh thaùi qua moái töông taùc vöøa coù tính ñoái nghòch vöøa caïnh tranh laïi vöøa boå khuyeát cho nhau (9).
Lòch söû söï soáng ñaõ bò chi phoái bôûi nhöõng bieán ñoåi vaø tai bieán cuûa voû traùi ñaát. Töông lai cuûa noù khoâng theå taùch rôøi khoûi söï hình thaønh cuûa caùc bieån vaø luïc ñòa, cuûa söï nhoâ leân vaø xoùi moøn cuûa nuùi. Ñoâi khi, nhöõng xeâ dòch nhoû veà ñòa lyù, khí haäu, sinh thaùi, di truyeàn coù theå coù taùc duïng daây chuyeàn treân toaøn boä. Nhöõng heä thoáng sinh thaùi tieán trieån vôùi söï giaûi theå roài söï taùi toå chöùc. Nhöõng kyû nguyeân noái tieáp nhau trong moät bieän chöùng cuûa thay ñoåi, cuûa tai naïn vaø tai hoïa. Sau söï ra ñôøi vaø buøng leân cuûa caùc loaøi hoa, ñaõ coù moät söï hôïp taùc laï luøng giöõa chuùng vaø caùc coân truøng. Moät tai bieán treân maët ñaát vaøo cuoái thôøi kyø Trung ñaïi coù leõ ñaõ cho pheùp loaøi ñoäng vaät coù vuù phaùt trieån maïnh vì thöøa höôûng ñöôïc khoaûng khoâng gian roäng raõi sau khi moät sao baêng töø vuõ truï chaïm vaøo quaû ñaát gaây neân moät vöïc thaúm vaø daáy leân moät maøn buïi caùt khieán thaûo moäc ñeàu heùo taøn keùo theo söï dieät chuûng cuûa caùc loaøi aên coû khoång loà laø nhöõng con khuûng long.
Töø choã reõ ñoâi ñeán phaân nhaùnh, söï soáng ñaõ toaû ra trong 500 trieäu naêm vôùi moät söï ña daïng cöïc kyø: thaûo moäc, ñoäng vaät khoâng xöông soáng, coù xöông soáng, trong loaïi coù xöông soáng laïi chia ra nhieàu nhoùm: khoâng haøm, caù, boø saùt vaø coù vuù. Trong soá nhoùm coù vuù naøy nhöõng ñoäng vaät thuoäc boä khæ (linh tröôûng) ñaõ lan traøn töø 70 trieäu naêm tröôùc treân Cöïu vaø Taân luïc ñòa luùc hai mieàn naøy vaãn coøn laø moät vaø töø nhöõng hoï khæ cao caáp xuaát hieän töø 35 trieäu naêm tröôùc ôû chaâu Phi vaø baùn ñaûo aû- raäp, nhöõng toå tieân cuûa loaøi ngöôøi ñaõ ra ñôøi caùch ñaây 17 trieäu naêm.
Theá laø treân quaû ñaát ñaõ hình thaønh vaø moïc leân moät "caùi caây cuûa söï soáng", caây naøy dó nhieân khoâng coù thaân ñeàu ñaën vôùi nhöõng nhaùnh ñoái xöùng. Ñoù laø söï troå hoa thaønh taùn, thaønh chuøm, thaønh cuïm ñuû maøu saéc vaø höông thôm, moät thöù ñaày caønh nhaùnh goác reã, vöøa cuoän vaøo nhau laïi vöøa taùch rôøi.
Caùi caây cuûa söï soáng ñoàng thôøi cuõng laø lónh vöïc cuûa söï soáng. Noù taùc ñoäng qua laïi vôùi nhöõng ñieàu kieän ñòa lyù- khí haäu, laøm thaønh nhieàu moâi tröôøng sinh thaùi nhoû (tieàn sinh caûnh) maø taát caû hôïp laïi thaønh baàu sinh quyeån.
Con ngöôøi, nhaùnh cuoái cuøng vaø kyø dieäu treân caùi caây cuûa söï soáng aáy ñaõ xuaát hieän giöõa baàu sinh quyeån. Baàu sinh quyeån keát noái heä sinh thaùi naøy vôùi heä sinh thaùi khaùc, daàn daàn ñaõ bao truøm taát caû haønh tinh. So vôùi caùc khoaûng caùch trong vuõ truï thì noù chæ laø moät lôùp raát moûng chöùa khoâng khí vaø söï soáng. Vaø, cuõng nhö baûn thaân quaû ñaát vaät lyù ñaõ thai ngheùn ra baàu sinh quyeån, thì chính baàu sinh quyeån naøy ñaõ thai ngheùn ra nhaân loaïi.
Nhö theá, söï soáng, vì ñaõ ra ñôøi treân quaû ñaát, taát phaûi lieân ñôùi vôùi noù. Söï soáng taát phaûi lieân ñôùi vôùi söï soáng. Taát caû caùc söï soáng sinh vaät ñeàu caàn vi khuaån, thaûo moäc vaø nhöõng ñoäng vaät khaùc. Khaùm phaù ra söï lieân ñôùi sinh thaùi laø moät phaùt hieän lôùn gaàn ñaây. Khoâng coù moät sinh vaät naøo, ngay caû con ngöôøi, coù theå soáng maø khoâng caàn ñeán baàu sinh quyeån.
Caên cöôùc nhaân loaïi
Moät khi nhöõng chuyeän mang tính huyeàn thoaïi veà söï ra ñôøi cuûa con ngöôøi baét ñaàu bò nghi ngôø thì nguoàn goác vaø baûn chaát cuûa noù seõ trôû thaønh vaán ñeà cho nhaân loaïi.
Trong thôøi hieän ñaïi, con ngöôøi ñöôïc xem nhö moät baûn theå sieâu nhieân, noù chieám daàn choã troáng maø thöôïng ñeá ñeå laïi, vì Bacon, Descartes, Buffon, Maùc ñaõ cho noù moät söù maïng laø laøm chuû thieân nhieân vaø ngöï trò treân vuõ truï. Nhöng sau Rousseau (Ruùt-xoâ), chuû nghóa laõng maïn laïi ñaët con ngöôøi vaøo giöõa loøng ngöôøi Meï - Thieân nhieân cuûa noù. Theo höôùng naøy, nhöõng nhaø thô, nhaø vaên laõng maïn ñaõ maãu tính hoaù quaû ñaát. Ngöôïc laïi nhöõng nhaø khoa hoïc kyõ thuaät laïi vaät tính hoaù quaû ñaát xem nhö noù chæ goàm nhöõng ñoà vaät maø con ngöôøi maëc söùc thao tuùng.
Chuû nghóa duy lyù cuûa thôøi kyø aùnh saùng coù khuynh höôùng chæ nhìn thaáy moät con ngöôøi duy nhaát vôùi nhöõng phaåm chaát vaø ñam meâ cô baûn gioáng nhau trong nhieàu vaên minh khaùc nhau, nhöng chuû nghóa laõng maïn, vôùi Herder (Hec-ñô) laïi baét ñaàu nhaán maïnh treân tính ñaëc thuø maø vaên hoaù ghi khaéc leân töøng caù nhaân. Cöù nhö theá maø tính thoáng nhaát hoaëc tính ña daïng cuûa nhaân loaïi ñaõ ñöôïc nhaän dieän, khoâng phaûi cuøng moät luùc nhöng luaân phieân nhau.
Trong theá kyû XIX, nhöõng nhaø khoa hoïc töï nhieân caøng ngaøy caøng nhaán maïnh treân baûn chaát sinh vaät cuûa con ngöôøi, trong khi ñoù caùc nhaø khoa hoïc nhaân vaên laïi nhaán maïnh treân baûn chaát tinh thaàn vaø vaên hoaù. Nhöng nhöõng phaân chia rieâng reõ giöõa caùc khoa hoïc vôùi nhau vaø söï ñoái nghòch giöõa nhöõng tröôøng phaùi tö töôûng ñaõ boùp cheát quan nieäm phöùc taïp bao goàm caû ba tính chaát naøy (sinh vaät, tinh thaàn vaø vaên hoaù) vaø, vì chæ coi troïng tính chaát maø mình xem laø cô baûn, neân khi nhìn töø moät goùc ñoä rieâng ngöôøi ta seõ khoâng heà thaáy ñöôïc nhöõng caùi khaùc.
Theâm vaøo ñoù baûn thaân söï xaùc nhaän bôûi sinh vaät hoïc veà tính thoáng nhaát cuûa nhaân loaïi cuõng chaúng laøm giaûm ñi chuùt naøo söï phaân chia ñaúng caáp giöõa caùc loaïi ngöôøi thaønh ra chuûng toäc öu tuù vaø chuûng toäc heøn keùm. Neáu döôùi aûnh höôûng cuûa tö töôûng thôøi kyø Anh saùng, chuû nghóa nhaân ñaïo taây phöông thöøa nhaän söï bình quyeàn cho moïi gioáng ngöôøi thì chuû nghóa Taây phöông trung taâm laïi khoâng heà thöøa nhaän cho nhöõng keû "baùn khai" vaø "chaäm tieán" cöông vò cuûa moät con ngöôøi hoaøn toaøn tröôûng thaønh, ñaày ñuû lyù trí.
Cuõng trong theá kyû XIX, khi söï ra ñôøi cuûa con ngöôøi khoâng coøn ñöôïc xem nhö saûn phaåm cuûa ñaáng Thöôïng ñeá - Taïo hoaù nöõa nhöng laø keát quaû cuûa quaù trình tieán hoaù sinh vaät thì con ngöôøi laïi bò xem laø haäu dueä cuûa loaøi khæ. Ngöôøi ta cho raèng sau khi rôøi thuyû toå ra, con ngöôøi ñaõ khaùc haún noù, chæ coøn gioáng nhau treân phöông dieän thaân theå vaø dieän maïo. Cho ñeán naêm 1960, con ngöôøi tinh khoân ñöôïc xem nhö ñaõ ra ñôøi moät caùch ñoät ngoät vôùi boä oùc thoâng minh, coâng cuï, ngoân ngöõ, vaên hoaù chaúng khaùc naøo nöõ thaàn Minerve (Mi-neïc-vô) ñaày trí tueä ñöôïc thaàn Jupiter (Giu-pi-te) voâ hình taïo döïng neân.
Nhöng ñeán naêm 1960 thì tính bieät laäp cuûa nhaân loaïi ñaõ bò hoaøi nghi. Janet Van Lawick-Goodall (Gia-neát van Lo-uick Guùt-ñoân) (10) ñaõ khaûo saùt roài Gardner (Gaùc-neâ) vaø Premack (Pri-maùc) ñaõ "noùi chuyeän" vôùi loaøi khæ ñen Chimpanzeù (haéc tinh tinh) (11), ñöa chuùng ta veà phöông dieän tinh thaàn ñeán gaàn vôùi loaøi naøy hôn vaø thaáy raèng noù khoâng coøn laø thuyû toå maø chæ laø moät anh em hoï cuûa chuùng ta thoâi. Trong khi nhöõng ñieàu naøy ñöa hoï khæ ñeán gaàn con ngöôøi thì nhöõng khaùm phaù cuûa Louis vaø Mary Leakey (Licaây) trong hang OÂn-ñu-vai naêm 1959 vaø cuûa con trai hoï laø Richard (Ri-sa) ôû hoà Rodolphe (Roâ-ñoân-phô) naêm 1972, roài cuûa Yves Coppens (Y-vô Coâ-penx) trong thung luõng Omo naêm 1974 ñaõ ñem ra aùnh saùng nhöõng phaân boä ngöôøi hai chaân caùch ñaây vaøi trieäu naêm, vôùi boä oùc 600 centimeùt khoái, ñaõ coù theå cheá taïo ñöôïc nhöõng coâng cuï, vuõ khí, choã ôû. Theá laø con ngöôøi tinh khoân khoâng coøn xuaát hieän caùch ñaây 50 nghìn naêm cuøng vôùi "vuõ khí töø ñaàu ñeán chaân" nöõa, nhöng ñaõ ra ñôøi sau moät tieán trình nhaân hoaù laâu daøi caû trieäu naêm. Nhöõng phaân boä ngöôøi, baây giôø ñeàu khoâng coøn nöõa, hoï cuõng ñaõ bieán thaønh ngöôøi heát roài. Vaø chuùng ta laø nhöõng keû cuoái cuøng trong boïn hoï, ñaëc bieät vôùi boä oùc lôùn 1500 centimeùt khoái.
Cuõng nhö cuoäc soáng ñaõ naåy maàm treân quaû ñaát, do moät hoaøn caûnh ñòa phöông ñaëc bieät, con ngöôøi xuaát hieän töø söï soáng, töø moät nhaùnh ñoäng vaät ñaëc thuø, hoï khæ (ñoäng vaät linh tröôûng) soáng treân caây ôû nhöõng röøng nhieät ñôùi Phi chaâu. Con ngöôøi vöøa thuoäc loaïi ñoäng vaät naøy maø laïi vöøa khaùc noù. Ñaõ coù moät luùc naøo ñoù maø nhöõng ñieàu kieän môùi vaø ñaëc thuø cuûa lòch söû quaû ñaát laøm bieán ñoåi thôøi tieát, thu heïp röøng nhieät ñôùi, ñeå cho traûng coû phaùt trieån ôû mieàn nam Phi chaâu. Söï kieän naøy ñaõ ñaåy toå tieân cuûa chuùng ta trôû thaønh phaân boä ngöôøi trong vieäc phaùt trieån caùch ñi baèng hai chaân, bieát chaïy, saên baét vaø duøng moät caùch coù heä thoáng nhöõng duïng cuï. Tieán trình bieán hoaù laâu daøi cuûa con ngöôøi baét ñaàu nhö theá roài tieáp tuïc bôûi söï söû duïng ñöôïc löûa bôûi nhöõng "con ngöôøi ñöùng thaúng" (Homo erectus). Tieán trình naøy caøng trôû neân nhanh choùng trong 500 nghìn naêm gaàn ñaây. Con ngöôøi caøng ngaøy caøng saûn xuaát ra ñöôïc duïng cuï thích hôïp hôn, phaùt huy ñöôïc nhöõng kyõ thuaät saên baét, xaây nhaø, may quaàn aùo toát hôn. Con ngöôøi coøn phöùc taïp hoaù nhöõng lieân heä giöõa ngöôøi vaø ngöôøi, laøm phong phuù hôn nhöõng sôïi daây tình caûm, beø baïn, tình aùi giöõa ñaøn oâng / ñaøn baø, giöõa boá meï / con caùi vaø trong caùi tieán trình ña chieàu, phaân boä ngöôøi naøy ñaõ hoaù thaân veà maët theå chaát, trí naõo, taâm lyù, tình caûm, xaõ hoäi: söï ra ñôøi cuûa ngoân ngöõ, coù leõ coøn tröôùc söï xuaát hieän cuûa baûn thaân con ngöôøi tinh khoân, ñaõ hoaøn taát söï truyeàn baù vaên hoaù coù tính quyeát ñònh cho nhaân loaïi (12).
Con ngöôøi trong caû quaù trình chuyeån bieán naøy khoâng phaûi vì vaäy maø coù theå noùi raèng ñaõ thoaùt ra khoûi tính ñoäng vaät cuûa noù. Con ngöôøi khoâng phaûi laø moät "ñoäng vaät haäu linh tröôûng" nhöng laø moät "linh tröôûng sieâu caáp", noù ñaõ phaùt trieån ñöôïc nhöõng naêng löïc roõ raøng, nhöng coøn rôøi raïc, nhaát thôøi, ngaãu nhieân nôi nhöõng ñoäng vaät linh tröôûng cao caáp nhö cheá taïo ra coâng cuï, bieát caùch saên baét vaø ñi baèng hai chaân. Con ngöôøi khoâng phaûi laø moät haäu ñoäng vaät coù vuù nhöng laø moät ñoäng vaät coù vuù sieâu caáp, noù ñaõ phaùt trieån ñöôïc ngoïn löûa tình caûm giöõa meï-con, giöõa anh chò em, vaø gìn giöõ ñöôïc noù cho ñeán luùc tröôûng thaønh, coøn môû roäng noù ra treân tình yeâu vaø tình baïn. Con ngöôøi khoâng phaûi laø moät sieâu ñoäng vaät coù xöông soáng nhöng moät ñoäng vaät coù xöông soáng trung bình, khoâng bieát bay, khoâng bieát bôi laën saâu vaø chaïy chaäm hôn nhieàu so vôùi hoå, ngöïa, nai nhöng cuoái cuøng noù ñaõ vöôït qua taát caû nhöõng ñoäng vaät coù xöông soáng trong moïi thaønh tích baèng caùch taïo ra nhöõng kyõ thuaät cho pheùp noù ñaït ñöôïc vaän toác treân boä, treân maët bieån vaø döôùi bieån, chuyeân chôû ôû treân khoâng. Con ngöôøi laø moät "con vaät may maén soáng coøn", bôûi vì haøng tyû teá baøo taïo neân noù vaø luoân luoân töï ñoåi môùi cuûa noù ñeàu cuøng moät hoï vôùi caùi sinh vaät toái sô kia. Roài con chaùu cuûa caùi sinh vaät toái sô ñoù baèng caùch coäng sinh ñaõ cho ra ñôøi nhöõng teá baøo sinh vaät coù nhaân cuûa theá giôùi thaûo moäc laãn ñoäng vaät. Nhöõng teá baøo cuøng hoï naøy cuõng laø meï cuûa nhöõng teá baøo maø chuùng töï saûn sinh ra baèng caùch nhaân ñoâi. Cuoái cuøng con ngöôøi laø moät sieâu sinh vaät bôûi vì noù ñaõ phaùt trieån baèng phöông thöùc cao caáp moät soá lôùn nhöõng tieàm naêng cuûa caùi toå chöùc soáng.
Baûn saéc sinh vaät cuûa noù hoaøn toaøn thuoäc veà quaû ñaát, nôi söï soáng ñaõ xuaát hieän töø nhöõng pha troän hoaù hoïc cuûa ñaát trong nöôùc xoaùy döôùi trôøi baõo. Vaø baûn saéc lyù-hoaù cuûa ñaát voán coù ôû taát caû caùc toå chöùc soáng mang trong baûn thaân noù ñaëc tính vuõ truï ña chuûng loaïi, bôûi vì nhöõng nguyeân töû caùc-bon caàn duøng cho söï soáng ôû quaû ñaát ñaõ ñöôïc hình thaønh trong caùi loø döõ doäi cuûa nhöõng maët trôøi coù tröôùc maët trôøi chuùng ta vaø haøng tyû tyû nhöõng haït laøm thaønh thaân theå chuùng ta ñaõ ra ñôøi caùch ñaây 15 tyû naêm trong buoåi taïo laäp huy hoaøng cuûa vuõ truï chuùng ta.
Trong khi nhöõng thaàn thoaïi cuûa caùc vaên minh khaùc ñeàu ñaët theá giôùi loaøi ngöôøi vaøo trong thieân nhieân thì "con ngöôøi taây phöông" (homo occidentalis) cho ñeán giöõa theá kyû XX vaãn coøn hoaøn toaøn khoâng bieát vaø khoâng coù yù thöùc veà vieäc mình mang treân ngöôøi baûn saéc cuûa ñòa caàu vaø vuõ truï. Ngay caû ñeán ngaøy hoâm nay, trieát hoïc vaø nhaân loaïi hoïc ôû ñòa vò thoáng trò vaãn coøn choái boû taát caû yù thöùc vaø haäu quaû cuûa ñaëc tính ñoäng- sinh vaät nôi con ngöôøi. Ñoái vôùi hoï taát caû moïi thöøa nhaän goác gaùc ñòa caàu, vaät lyù vaø sinh vaät nôi chuùng ta ñeàu laø moät loaïi "sinh cô luaän" (vitalisme) phi lyù hoaëc chæ laø moät taø thuyeát goïi laø "sinh vaät chuû nghóa" (biologisme).
Caùi sinh vaät sieâu caáp töùc laø con ngöôøi naøy ñaõ taïo neân nhieàu lónh vöïc cuûa söï soáng: ñôøi soáng tinh thaàn, ñôøi soáng thaàn thoaïi, ñôøi soáng tö töôûng, ñôøi soáng taâm thöùc. Vaø baèng caùch saûn sinh nhöõng hình thöùc soáng môùi, tuyø thuoäc ngoân ngöõ, khaùi nieäm vaø yù nieäm, nuoâi döôõng tinh thaàn vaø yù thöùc ; noù daàn daàn ñaõ trôû thaønh xa laï ñoái vôùi theá giôùi sinh vaät vaø ñoäng vaät. Töø ñoù choã ñöùng hai maët cuûa con ngöôøi ñaõ xuaát hieän, moät maët noù hoaøn toaøn thuoäc veà baûn chaát sinh vaät vaät chaát vaø vuõ truï, maët khaùc noù thuoäc veà vaên hoaù, nghóa laø caùi vuõ truï cuûa tieáng noùi, cuûa thaàn thoaïi, tö töôûng, lyù tính vaø löông taâm.
Cuõng theá, töø caùi baûn saéc baùm reã xuoáng ñòa caàu vaø naèm trong vuõ truï, roài coøn vöôït xa hôn, con ngöôøi ñaõ gaày döïng neân nhöõng baûn saéc nhaân loaïi rieâng cuûa mình: gia ñình, chuûng toäc, vaên hoaù, toân giaùo, xaõ hoäi, quoác gia.
Tính thoáng nhaát cuûa nhaân loaïi
Maëc duø coù khaùc bieät veà nhoùm gien, veà ñaát ñai, coäng ñoàng, nghi leã, thaàn thoaïi, tö töôûng, caùc ñaïi dieän cuûa con ngöôøi tinh khoân ñeàu mang moät baûn saéc cô baûn chung cuûa gioáng ngöôøi. Khoâng noùi ñeán vieäc noù coù ñöôïc sinh ra bôûi moät oâng thuyû toå duy nhaát hay khoâng, nhöng chaéc chaén noù coù cuøng moät loaïi gien gioáng nhau khieán cho giöõa nam-nöõ cuûa baát cöù chuûng toäc naøo cuõng coù theå sinh duïc-thuï thai ñöôïc vôùi nhau. Tính thoáng nhaát veà gien naøy, ngaøy nay ñaõ quaù roõ raøng, coøn ñöôïc keøm theo bôûi söï thoáng nhaát veà theå traïng, veà maët giaûi phaãu vaø sinh lyù nöõa. Tính thoáng nhaát veà trí oùc cuûa "Con ngöôøi tinh khoân" coøn ñöôïc theå hieän trong toå chöùc ñaëc bieät cuûa boä naõo cuûa noù so vôùi nhöõng ñoäng vaät thuoäc boä khæ khaùc. Cuoái cuøng laø tính thoáng nhaát veà taâm lyù vaø tình caûm: dó nhieân cöôøi, khoùc, mæm cöôøi ñeàu ñöôïc ñieàu chænh, che ñaäy hay phoâ baøy nhieàu caùch tuøy töøng vaên hoaù ; nhöng duø coù khaùc bieät raát xa giöõa nhöõng vaên hoaù vaø caùc hình maãu cuûa nhaân caùch ñieån hình, nuï cöôøi, gioït leä vaø caùi cöôøi mæm ñeàu coù tính phoå bieán vaø tính baåm sinh, ñöôïc theå hieän qua nhöõng ngöôøi caâm, ñieác, muø töø luùc loït loøng : hoï ñaõ bieát mæm cöôøi, cöôøi, khoùc maø khoâng caàn baét chöôùc ai caû (13).
Caùi coäng ñoàng löu laïc cuûa "con ngöôøi tinh khoân" xuaát hieän töø 130 theá kyû tröôùc ñaây ñaõ lan traøn treân luïc ñòa Phi chaâu vaø AÂu aù, ñaõ ñi qua eo bieån Behring (Beârinh) luùc nôi ñaây vaãn coøn laø ñaát lieàn caùch ñaây 100 nghìn naêm, ñeán uùc chaâu vaø Taân Ghi-neâ caùch ñaây 40 nghìn naêm, cuoái cuøng ñaõ cö nguï treân quaàn ñaûo Polyneùsie (Poâ-ly-neâ-si) vaøi nghìn naêm tröôùc coâng nguyeân.
Maëc duø con ngöôøi ñaõ taûn maùt ra treân nhieàu mieàn ñaát, maëc duø thaân theå, maàu da, maét muõi ñaõ phaân hoaù khaùc nhau, maëc duø nhöõng leã nghi, taäp tuïc khoâng gioáng nhau, maëc duø khoù hieåu nhau vì söï phaân bieät veà vaên hoaù, ngoân ngöõ. Nhöng khaép nôi ñeàu coù thaàn thoaïi, nôi naøo cuõng coù tính hôïp lyù, khaép nôi ñeàu coù saùch löôïc, phaùt minh, ñeàu coù vuõ ñieäu, tieát taáu, aâm nhaïc ; ôû khaép nôi hoaëc phoâ baày hoaëc che ñaäy, tuøy theo töøng vaên hoaù, cuõng chaéc chaén ñeàu coù laïc thuù, tình yeâu, aâu yeám, tình baïn, cuoàng noä, haän thuø. Khaép nôi ñeàu coù söï naåy nôû cuûa trí töôûng töôïng vaø duø coù ña daïng veà thaønh phaàn vaø lieàu löôïng, ôû ñaâu vaø luùc naøo cuõng ñeàu coù söï troän laãn khoâng theå taùch rôøi cuûa lyù trí vaø söï ñieân roà.
Baát cöù loaøi höõu tính naøo cuõng ñeàu sinh saûn ra nhöõng caù theå khaùc nhau, khoâng phaûi chæ vì con soá haàu nhö voâ haïn cuûa nhöõng toå hôïp giöõa hai gia saûn di truyeàn, maø coøn bôûi söï ña daïng cuûa nhöõng ñieàu kieän thöùc aên, aûnh höôûng vaø ngaãu nhieân taùc ñoäng ñeán söï hình thaønh cuûa baøo thai, roài ñeán ñöùa treû sô sinh. Caùc gioáng caøng phöùc taïp thì nhöõng ña daïng caù theå caøng lôùn. Rieâng veà phaàn Con ngöôøi (Homo), söï ña daïng hoaù caøng baønh tröôùng, nhaân leân, taêng cöôøng ñoä vôùi bieán coá, tai naïn cuûa tuoåi thô vaø tuoåi thieáu nieân, tuyø vaøo söï theo hoaëc choáng laïi aûnh höôûng gia ñình, vaên hoaù, xaõ hoäi. Töø khi coù cheá ñoä ngoaïi hoân vaø caám chæ loaïn luaân, vaên hoaù caøng khuyeán khích vaø gia taêng söï nhaøo troän gien. Roài chieán tranh, xaâm löôïc ñaõ khuyeách ñaïi söï nhaøo troän naøy vôùi nhöõng cuoäc cöôõng daâm, baét coùc, baét laøm noâ leä vaø pha troän daân cö. Cuoái cuøng ngay du lòch, gaëp gôõ xaùc thòt vaø hoân nhaân cuõng seõ ña daïng hoaù nhöõng gien di truyeàn cuûa caùc caù nhaân trong noäi boä moät chuûng toäc.
Söï ña daïng hoaù cuõng bieåu hieän treân phöông dieän taâm lyù-vaên hoaù. Tuyø theo töøng vaên hoaù maø nhöõng thaùi ñoä chuû ñaïo, nhöõng cöû chæ hieáu thaéng hoaëc oân hoaø ñöôïc bieåu hieän. Ngoaøi ra, trong taát caû vaên minh (vaø nhaát laø trong neàn vaên minh cuûa chuùng ta) moãi caù nhaân coù theå coù nhieàu nhaân caùch khaùc nhau tuyø tính khí töøng luùc vaø tuyø töøng ngöôøi maø caù nhaân naøy gaëp, phaûi ñoái ñaàu hay chòu ñöïng (treû con, ngöôøi thaân, vôï, ngöôøi tình, thöôïng caáp, thuoäc haï, giaàu coù, aên maøy v.v...); ngay ôû cuøng moät con ngöôøi seõ coù hai nhaân caùch hoaøn toaøn ñoái nghòch bieåu hieän ra trong giaän döõ hay trong tình yeâu. Moãi caù nhaân ñeàu coù moät kho taøng nhaân caùch khaùc nhau, bình thöôøng ôû traïng thaùi tieàm aån, nhöng coù theå bieåu hieän ra baát cöù luùc naøo. Chính caùi tính phong phuù, ña daïng vaø phöùc taïp naøy cuõng ñaõ taïo thaønh tính thoáng nhaát cuûa con ngöôøi.
Moãi moät con ngöôøi laø moät vuõ truï thu nhoû. Moãi caù nhaân laø moät taäp hôïp raát ñoâng nhöõng nhaân caùch tieàm aån. Moãi traïng thaùi taâm lyù ñeàu coù theå tieát loä haøng loâ aûo giaùc, mô moäng, tö duy. Töø khi sinh ra cho ñeán luùc cheát, con ngöôøi soáng moät bi kòch saâu thaúm, ñaày thoáng khoå, laïc thuù, cöôøi vui, khoùc leä, ñau buoàn, bi thaûm, huøng traùng. Moãi ngöôøi mang trong mình nhöõng kho taøng, nhöõng nhöôïc ñieåm, nhöõng thieáu soùt, nhöõng vöïc thaúm. Moãi ngöôøi ñeàu mang trong mình caùi naêng löïc yeâu thöông, hieán thaân, cöøu haän, oaùn giaän, phuïc thuø, tha thöù. Thöøa nhaän ñieàu naøy cuõng laø thöøa nhaän baûn saéc con ngöôøi. Nguyeân taéc cuûa baûn saéc con ngöôøi laø tính thoáng nhaát nhieàu maët (unitas multiplex), moät tính thoáng nhaát ña phöông, veà phöông dieän sinh vaät cuõng nhö vaên hoaù, caù nhaân.
Ñoù laø ñieàu maø thô ca keå cho chuùng ta nghe khaép moïi nôi, laïi cuõng laø ñieàu maø vaên chöông khaép nôi noùi cho chuùng ta bieát. Vaø, daãu chuùng ta coù xa caùch nhau veà ngoân ngöõ, thôøi gian, vaên hoaù, chuùng ta vaãn coù theå qua vaên hoïc, thô ca, aâm nhaïc, ñieän aûnh maø caûm thoâng vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi. Caùi chaát chung taïo thaønh chuùng ta ñoù maëc duø coù ña daïng theá naøo ñi nöõa, chuùng ta vaãn coù theå nhaän dieän ñöôïc noù nôi moät ngöôøi tî naïn An-ba-ni, moät chaøng chaên cöøu xöù Sardaigne (Saùc-ñen-nhô), moät tay Samurai, moät vò hoaøng ñeá Trung quoác, moät keû noâ leä La Maõ, moät gaõ khoán cuøng ôû Pa-ri, moät teân thuû phaïm ôû Pe-teùc-xbua, caùi anh chaøng voâ toäi...
Nhöõng khaùc nhau sinh ra bôûi söï ña daïng veà ngoân ngöõ, thaàn thoaïi, vaên hoaù mang tính chuûng toäc trung taâm ñaõ laøm lu môø baûn saéc chung coù tính sinh vaät- nhaân loaïi hoïc. Ngöôøi coå sô nhìn ngöôøi laï nhö thaàn linh hoaëc ma quyû. Keû thuø thôøi hoàng hoang, bò gieát hay bò baét laøm noâ leä ñaõ trôû thaønh moät thöù coâng cuï soáng. Nhöõng böùc raøo che chôû cuûa moãi vaên hoaù ñaõ töï vaây boïc laáy mình trong suoát thôøi kyø nhaân loaïi taûn cö treân traùi ñaát vaø töø giôø trôû ñi vaãn coøn ñeå laïi nhöõng haäu quaû aùc lieät trong kyû nguyeân toaøn caàu cuûa chuùng ta. Phaàn ñoâng nhöõng maûnh nhaân loaïi ngaøy nay ñaõ chaïm maët nhau, ñang gôøm vaø ñoái ñòch vôùi nhau vì chính söï ñuïng ñoä naøy. Nhöõng khaùc bieät tröôùc kia khoâng ai bieát baây giôø ñaõ mang hình thaùi coå quaùi, ñieân roà hoaëc baùng boå, trôû thaønh lyù do cuûa söï hieåu laàm vaø xung ñoät. Nhieàu xaõ hoäi xem nhau nhö cöøu thuø vaø taøn saùt laãn nhau. Nhöõng toân giaùo ñoäc thaàn tieâu dieät caùc thaàn linh cuûa toân giaùo ña thaàn. Vaø moãi thöôïng ñeá nhaát thoáng, ñeå ñaùnh baïi nhöõng keû caïnh tranh mình s1/2n saøng göûi tín ñoà vaøo nôi daàu soâi löûa boûng hoaëc vaøo choã saùt nhaân haïi maïng. Daân toäc, yù thöùc heä ñaõ döïng l eân nhöõng raøo caûn môùi, khôi leân nhöõng cöøu haän môùi. Moät tín ñoà Hoài giaùo, moät teân tö baûn, moät teân coäng saûn, moät thaèng phaùt-xít boãng khoâng coøn laø moät con ngöôøi nöõa.
Vì vaäy tröôùc maét vieäc öu tieân caàn laøm laø thoâng qua tính ña daïng cuûa nhaân loaïi phaûi tìm caùch phoâ baày, coâng boá tính thoáng nhaát cuûa loaøi ngöôøi, baûn saéc nhaân loaïi, nhöõng ñieàu phoå bieán trong laõnh vöïc nhaân loaïi hoïc.
Chuùng ta coù theå tìm laïi vaø kieän toaøn tính thoáng nhaát cuûa con ngöôøi, tính thoáng nhaát maø "con ngöôøi tinh khoân" ñaõ laøm mai moät treân caùc neûo ñöôøng di cö qua nhieàu ñaïi luïc vaø nhöõng ñaûo, tính thoáng nhaát maø ngay ôû kyû nguyeân toaøn caàu naøy vaãn thöôøng bò phuû nhaän nhieàu hôn ñöôïc coâng nhaän. Chuùng ta phaûi tìm laïi ñöôïc noù, khoâng phaûi baèng moät söï ñoàng chaát hoaù laø caùi thöù coù theå nghieàn naùt caùc vaên hoaù deã nhö chôi, nhöng ngöôïc laïi baèng caùch nhìn nhaän ñaày ñuû vaø ñeå cho nhöõng veû ña daïng vaên hoaù ñöôïc hoaøn toaøn phaùt trieån. Ñieàu naøy khoâng heà ngaên caûn tieán trình thoáng nhaát hoaù vaø taùi ña daïng hoaù ôû möùc ñoä roäng lôùn hôn.
Vì vaäy trong quaù trình hình thaønh moät quoác gia, tính ña daïng cuûa caùc saéc toäc ngoaïi vi seõ bò hoäi nhaäp, tuy coù bò yeáu ñi, nhöng chuùng khoâng heà bò tieâu dieät. Söï ña daïng seõ ñoùng goùp laøm cho tính thoáng nhaát quoác gia ñöôïc lôùn hôn. Ñoù laø nguoàn goác cuûa nhöõng ña daïng môùi hôn nöõa giöõa nhöõng vaên hoaù quoác gia. Cuõng töông töï, ngay caû vaøo giai ñoaïn sieâu-quoác gia, chuùng ta cuõng khoâng neân tieâu dieät nhöõng ñaëc thuø quoác gia, nhöng caàn phaûi töôùc boû caùi chuû quyeàn tuyeät ñoái cuûa guoàng maùy Nhaø nöôùc, khích leä söï lai gioáng giöõa caùc chuûng toäc vaø caùc vaên hoaù, nhaát laø ôû nhöõng ñoâ thò lôùn, voán laø nôi thai ngheùn tính thoáng nhaát môùi cuõng nhö nhöõng tính ña daïng môùi.
Tìm laïi vaø hoaøn thieän tính thoáng nhaát cuûa con ngöôøi coù nghóa laø ñaàu tieân phaûi laøm cho moïi ngöôøi thaáy ñöôïc moät caùch cuï theå caùi baûn saéc chung. Ñoù laø moät ñieàu seõ xaåy ra qua nhöõng hình aûnh chôùp nhoaùng ñoàng caûm treân voâ tuyeán veà nhöõng treû con Soâmali, naïn nhaân cuûa naïn ñoùi, nhöõng phuï nöõ vaø treû em döôùi ñaïn traùi phaù ôû Sarajeâvoâ. Ñoù dó nhieân cuõng laø söï phaùt trieån töông öùng cuûa tình thöông ñeán töø con tim, cuûa tinh thaàn nhaân ñaïo, cuûa moät chuû nghóa phoå quaùt chaân chính vaø cuûa söï toân troïng nhöõng dò bieät. Noù giuùp chuùng ta vöôït qua söï ñui muø gaây ra bôûi chuû nghóa chuûng toäc trung taâm, bôûi yù thöùc heä maø thöôøng laøm cho chuùng ta chæ thaáy ngöôøi laï kia laø moät ngöôøi khoâng cuøng chuûng toäc, ñang ñe doïa ta moät caùch thöïc söï hoaëc hoang töôûng, neân döôùi maét ta noù chæ laø moät con lôïn, moät con vaät baån thæu. Nhöng, nhö chuùng ta seõ noùi ôû phaàn sau, chính nhöõng caûi caùch tö duy vaø ñaïo ñöùc seõ cho pheùp taát caû vaø töøng ngöôøi trong chuùng ta nhaän bieát ôû taát caû vaø ôû moãi ngöôøi caùi baûn saéc nhaân loaïi cuûa mình.
Baûn saéc nhaân loaïi, nghóa laø tính thoáng nhaát / ña daïng phöùc taïp cuûa con ngöôøi ñaõ bò che laáp vaø boùp meùo ôû ngay trong kyû nguyeân toaøn caàu bôûi söï phaùt trieån theo höôùng chuyeân nghieäp hoaù/ khu bieät hoaù cuûa caùc khoa hoïc. Nhöõng ñaëc tröng sinh vaät cuûa con ngöôøi ñaõ ñöôïc phaân boá trong nhöõng khoa sinh vaät vaø nhöõng ngaønh giaùo duïc y khoa ; nhöõng ñaëc tröng taâm lyù, vaên hoaù vaø xaõ hoäi ñaõ ñöôïc chaët ra töøng maûnh vaø saép xeáp laïi trong nhieàu phaân khoa cuûa khoa hoïc nhaân vaên, theo kieåu laøm sao cho khoa xaõ hoäi hoïc khoâng theå naøo nhìn thaáy ñöôïc moät caù nhaân, ñeå khoa taâm lyù hoïc khoâng coù khaû naêng nhìn thaáy moät xaõ hoäi, ñeå khoa söû hoïc töï taùch rôøi khoûi nhöõng phaân khoa khaùc vaø ñeå khoa kinh teá hoïc chæ thaáy ôû con ngöôøi tinh khoân roà daïi caùi caën baõ maát maùu cuûa con ngöôøi kinh teá (Homo economicus). Coøn hôn nöõa, khaùi nieäm veà con ngöôøi ñaõ bò rôi ra thaønh töøng maûnh rôøi raïc vaø thuyeát caáu truùc thaéng theá ñaõ tin raèng coù theå deïp boû moät caùch vónh vieãn caùi aûo giaùc loá bòch naøy. Trieát hoïc, bò nhoát trong nhöõng tröøu töôïng cao xa cuûa noù ñaõ chæ coù theå khai thoâng vôùi nhaân loaïi qua nhöõng kinh nghieäm vaø söï caêng thaúng hieän sinh nhö nhöõng thöù cuûa Pascal, Kierkegaard (Kie-cô-ga), Heidegger (Haây-deùc-gô) nhöng khoâng vì vaäy maø roài noù coù theå keát hôïp kinh nghieäm veà tính chuû quan vôùi moät tri thöùc nhaân loaïi hoïc.
Chuùng ta ñaõ khoâng coù moät tri thöùc nhaân loaïi hoïc taäp trung, ñieàu naøy khoâng phaûi laø moät ngaãu nhieân. Nhöng bôûi vì nhöõng khu bieät giöõa caùc boä moân vaø söï xô cöùng cuûa caùc ñaïi hoïc ñaõ caûn trôû söï taäp trung vaø ñieàu naøy caøng trôû neân nghieâm troïng khi caùc döõ lieäu cho pheùp chuùng keát hôïp laïi vôùi nhau ñeán nay vaãn chöa ra ñôøi. Trong nhöõng naêm giöõa 1955 vaø 1960 ñaõ xuaát hieän gaàn nhö cuøng moät luùc nhöõng lyù thuyeát ñaàu tieân veà söï töï toå chöùc (14) veà tính phöùc taïp (15), nhöõng böôùc doï daãm cuûa caùi bieän chöùng phoå bieán giöõa caùc yeáu toá traät töï, hoãn loaïn vaø toå chöùc. Töø ñoù, treân nhöõng tö duy veà söï töï toå chöùc sinh thaùi vaø söï saùp nhaäp nhöõng hoãn loaïn vaøo toå chöùc trí oùc / tinh thaàn, cuõng nhö töø nhöõng tieán boä gaët haùi ñöôïc trong khoa thaàn kinh hoïc, chuùng ta coù theå xem xeùt caùi guoàng maùy thaàn kyø goàm 100 tyû nô-ron thaàn kinh vaø haøng tyû tyû nhöõng taùc ñoäng qua laïi giöõa nhöõng teá baøo cuûa boä oùc "con ngöôøi tinh khoân roà daïi". Cuoái cuøng töø naêm 1970, nhöõng ñieàu kieän ñaõ hoäi ñuû ñeå coù theå ñaët cô sôû cho moät khoa nhaân chuûng hoïc cô baûn (16).
Nhaân chuûng hoïc, moät khoa hoïc nhieàu kích thöôùc, lieân keát vaøo moät moái taát caû caùc khoa sinh vaät hoïc, xaõ hoäi hoïc, kinh teá hoïc, lòch söû vaø taâm lyù hoïc, haàu nhö ñaõ ñöa ra aùnh saùng tính thoáng nhaát / tính ña daïng phöùc taïp cuûa con ngöôøi. Noù chæ coù theå ñöôïc xaây döïng moät caùch thöïc söï treân cô sôû taäp trung vaø lieân ñôùi cuûa taát caû caùc khoa hoïc ñaõ keå treân maø hieän nay chuùng vaãn coøn rôøi raïc, bieät laäp nhau. Ñeå coù ñöôïc söï taäp trung naøy chuùng ta caàn chuyeån töø caùi tö duy ñôn giaûn hoaù, phieán dieän hoaù, coâ laäp hoaù, muïc luïc hoaù, tröøu töôïng hoaù sang tö duy phöùc taïp (xem chöông VII).
YÙ thöùc ñòa caàu
Cuoäc caùch maïng trong nhöõng quan nieäm veà con ngöôøi, theá giôùi vaø vuõ truï xaåy ra ôû Taây phöông vaøo theá kyû XV chæ laø moät cuoäc khuûng hoaûng nhoû beù, cuïc boä so vôùi nhöõng ñaûo loän long trôøi lôû ñaát maø caùc thaønh quaû khoa hoïc cuoái theá kyû XX ñaõ ñem ñeán cho loaøi ngöôøi.
Chuùng ta ñaõ phaûi töø boû moät vuõ truï coù traät töï, hoaøn myõ, vónh cöûu ñeå thay vaøo ñoù moät vuõ truï sinh ra trong böùc xaï, khoâng ngöøng lan roäng ; ôû ñoù traät töï, hoãn loaïn, toå chöùc, phaùt sinh taùc duïng laãn nhau, nghóa laø boå sung, caïnh tranh vaø ñoái laäp vôùi nhau. Chuùng ta phaûi töø boû quan ñieåm veà moät chaát lieäu soáng ñaëc bieät, coù moät söùc soáng rieâng vaø thay vaøo ñoù baèng caùi tính phöùc taïp cuûa moät toå chöùc soáng sinh ra trong nhöõng dieãn bieán lyù-hoaù cuûa ñòa caàu. Chuùng ta caàn phaûi töø boû quan nieäm veà moät con ngöôøi sieâu nhieân ñöôïc taïo laäp moät caùch rieâng bieät ñeå ñi ñeán caùi quan nieäm raèng con ngöôøi sinh ra theo moät tieán trình trong ñoù noù laø moät saûn phaåm cuûa thieân nhieân vaø khoâng theå taùch rôøi khoûi moâi tröôøng naøy.
Chính bôûi vì chuùng ta hieåu roõ ñöôïc voøm trôøi maø chuùng ta môùi coù theå beùn reã xuoáng ñaát. Chính vì chuùng ta hieåu roõ ñöôïc quaû ñaát maø chuùng ta coù theå laøm söï soáng beùn reã ñöôïc treân ñoù. Chính vì chuùng ta hieåu roõ ñöôïc söï soáng maø chuùng ta môùi beùn reã ñöôïc vaøo noù.
Quaû ñaát khoâng phaûi laø moät tinh caàu vaät lyù, coäng vôùi moät sinh quyeån, coäng vôùi moät nhaân loaïi. Quaû ñaát laø moät toång theå phöùc taïp lyù-hoaù-nhaân loaïi ôû ñoù söï soáng laø moät saûn phaåm xuaát hieän trong quaù trình phaùt trieån cuûa quaû ñaát vaø con ngöôøi laø moät saûn phaåm xuaát hieän töø quaù trình phaùt trieån cuûa söï soáng treân quaû ñaát.
Söï soáng laø moät löïc löôïng toå chöùc lyù-hoaù, hoaït ñoäng trong baàu khí quyeån maø noù ñaõ taïo neân treân maët ñaát, döôùi maët ñaát, trong caùc ñaïi döông, ôû nhöõng nôi noù ñaõ lan traøn vaø phaùt trieån.
Loaøi ngöôøi laø moät thöïc theå thuoäc ñòa caàu vaø sinh quyeån
Chuùng ta ôû caùch haøng trieäu naêm aùnh saùng vôùi caùi quan ñieåm con ngöôøi laø trung taâm cuûa vuõ truï vaø ñoàng thôøi chuùng ta khoâng theå xem con ngöôøi, thieân nhieân, söï soáng, vuõ truï laø nhöõng thöïc theå hoaøn toaøn taùch rôøi, khoâng lieân quan gì vôùi nhau ñöôïc.
Vaøo cuoái theá kyû thöù V cuûa kyû nguyeân toaøn caàu naøy ñaõ xuaát hieän moät soá thöïc teá veà thaân phaän chuùng ta maø tröôùc kia chöa heà ñöôïc bieát ñeán:
- Chuùng ta bò laïc loõng trong moät vuõ truï voâ bieân
- Söï soáng chæ hieän höõu coù moät mình giöõa thaùi döông heä vaø coù theå ngay caû trong thieân haø.
- Quaû ñaát, söï soáng, loaøi ngöôøi, yù thöùc ñeàu laø keát quaû cuûa moät cuoäc phieâu löu kyø laï vôùi nhöõng dieãn bieán vaø ñoät bieán laï luøng.
- Loaøi ngöôøi laø moät thaønh phaàn cuûa coäng ñoàng coù sinh meänh, maëc duø caùi yù thöùc nhaân loaïi vaãn coâ ñoäc .
- Coäng ñoàng nhaân loaïi cuøng soá phaän, moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cuûa kyû nguyeân toaøn caàu, phaûi naèm trong khuoân khoå cuûa caùi coäng ñoàng mang soá phaän ñòa caàu.
Nhöõng tri thöùc môùi naøy soi saùng cho chuùng ta veà soá phaän ñòa caàu cuûa mình, nhöng laïi daãn chuùng ta ñeán moät söï voâ tri khaùc. Moät phaàn cuûa nhöõng ñieàu chuùng ta khoâng bieát ñaõ ñöôïc giaûi ñaùp, nhöng moät phaàn khaùc seõ vónh vieãn toàn taïi vì söï giôùi haïn cuûa ñaàu naõo con ngöôøi (17). Cuõng theá, nhöõng ñieàu xaùc thöïc môùi laïi daãn chuùng ta ñeán choã muø mòt. Baây giôø chuùng ta ñaõ bieát chuùng ta töø ñaâu ñeán, nhöng chuùng ta laïi khoâng bieát caùi maø chuùng ta töø ñoù ñeán thì ôû ñaâu ra, nghóa laø chuùng ta vaãn khoâng coù gì chaéc chaén ñoái vôùi xuaát xöù cuûa vuõ truï vaø cuûa söï soáng. Chuùng ta khoâng bieát vì sao ñaõ coù moät vuõ truï maø laïi khoâng coù moät hö voâ vaø chuùng ta khoâng bieát caùi vuõ truï naøy seõ ñi veà ñaâu.
Vuõ truï maø chuùng ta ñang ôû laø moät vuõ truï khoâng phaûi taàm thöôøng, cuõng khoâng phaûi bình thöôøng, cuõng chaúng phaûi hieån nhieân.
Quaû ñaát laø moät thieân theå nhoû beù khoâng ñaùng keå trong vuõ truï, nhöng ngaãu nhieân ñaõ trôû thaønh khoâng nhöõng moät tinh caàu raát phöùc taïp maø coøn laø moät khu vöôøn, khu vöôøn cuûa chuùng ta. Söï soáng maø quaû ñaát saûn sinh ra ñeå roài noù ñöôïc höôûng, roài chuùng ta ñöôïc höôûng ñaõ khoâng sinh ra töø moät söï caàn thieát tieân thieân naøo. Coù theå noùi söï soáng naøy laø duy nhaát ôû trong vuõ truï, duy nhaát trong thaùi döông heä, noù raát mong manh, hieám hoi, quyù baùu bôûi vì noù hieám vaø deã vôõ.
Chuùng ta ñaõ bieát raèng taát caû nhöõng gì ñang toàn taïi chæ coù theå ñöôïc sinh ra trong hoãn loaïn vaø xoaùy loác, laïi phaûi choáng ñôõ nhieàu söï phaù hoaïi. Vuõ truï ñaõ töï toå chöùc trong quaù trình töï phaân hoaù. Maët trôøi toaû saùng ôû nhieät ñoä maø noù noå. Söï soáng ñaõ lôïi duïng chính nhieät ñoä sinh ra trong quaù trình töï huyû hoaïi ñeå töï toå chöùc. Con ngöôøi coù theå ñaõ khoâng phaùt trieån neáu noù ñaõ khoâng phaûi choáng traû laïi bao thaùch thöùc cheát ngöôøi, töø luùc nhöõng traûng coû laán chieám röøng raäm nhieät ñôùi cho ñeán thôøi baêng haø cuûa vuøng oân ñôùi. Cuoäc phieâu löu nhaân loaïi ñaày daãy nhöõng thieáu thoán vaø khoán khoå. "Con ngöôøi" voán laø con cuûa Poros (Poâroâx) vaø Penia (Peânia)(18). Taát caû nhöõng gì soáng ñeàu phaûi töï taùi sinh khoâng ngöøng: Maët trôøi, sinh vaät, baàu khí quyeån, xaõ hoäi, vaên hoaù, tình yeâu. Nhieàu khi ñoù laø noãi baát haïnh cuûa chuùng ta, nhöng ñoù cuõng laø ôn hueä vaø ñaëc quyeàn cuûa chuùng ta. Taát caû nhöõng gì quyù baùu treân quaû ñaát ñeàu mong manh vaø hieám hoi. Ngay caû caùi yù thöùc cuûa chuùng ta cuõng theá thoâi!
Chuùng ta ôû ñaây, nhöõng con ngöôøi nhoû beù, treân moät lôùp da moûng cuûa söï soáng bao boïc chung quanh moät tinh caàu nhoû beù laïc loõng trong vuõ truï bao la. Chính caùi vuõ truï khoång loà naøy cuõng coù theå chæ laø moät caùi gì nhoû beù trong moät caùi gì coøn to lôùn hôn nöõa (19) nhöng cuøng moät luùc, haønh tinh naøy laø caû moät theá giôùi, söï soáng laø moät vuõ truï luùc nhuùc haøng tyû tyû nhöõng caù theå vaø moãi caù nhaân laø moät vuõ truï ñaày moäng mô, khaùt voïng vaø duïc voïng.
Hoâm nay vaøo cuoái theá kyû thöù V cuûa kyû nguyeân toaøn caàu, cuoái cuøng chuùng ta ñaõ coù theå nhaän bieát ñöôïc caùi caây phaû heä vaø taám theû caên cöôùc treân quaû ñaát cuûa mình vaø chính vaøo luùc naøy, luùc maø caùc xaõ hoäi phaân taùn ñaõ baét ñaàu lieân laïc vôùi nhau treân maët ñaát, luùc maø vaän meänh chung cuûa nhaân loaïi trôû thaønh moät vaán ñeà lieân ñôùi thì söï nhìn nhaän raèng quaû ñaát laø toå quoác chung cuûa chuùng ta môùi trôû thaønh moät ñieàu coù yù nghóa.
Chuù thích:
(1). Coù theå ñöôïc xem nhö nhöõng gì coøn laïi töø giai ñoaïn sô khôûi cuûa tieán trình dò chaát hoaù trong vieäc phaân phoái vaät chaát tröôùc khi hình thaønh caùc thieân theå.
(2). Ngöôøi yù Giovanni Ardaino ñaõ phaân loaïi ñaù thaønh ba nieân ñaïi: Ñeä nhaát, ñeä nhò, ñeä tam (1759), Buffon xaùc ñònh neàn nieân ñaïi hoïc ñaàu tieân cuûa toaøn theå quaû ñaát, töø khi quaû ñaát sinh ra vôùi giaû thuyeát noù laø moät maûnh cuûa maët trôøi bò moät sao choåi laøm vôõ ra (Nhöõng thôøi ñaïi cuûa thieân nhieân, 1749 - 1778) ; oâng ta ñeà xöôùng nhöõng tieán trình vaät lyù, ñoäng vaät, thöïc vaät vaø cuoái cuøng laø nhaân loaïi, trong tieán trình naøy "söï soáng con ngöôøi... chæ laø moät caùi chaám trong ñoä daøi cuûa thôøi gian.
(3). Nhaø töï nhieân hoïc ngöôøi Myõ James Dana ñeà xuaát khaùi nieäm veà neáp loõm ñaõ cho pheùp chuùng ta hieåu söï hình thaønh cuûa nhöõng loài loõm ñòa taàng bôûi nhöõng neáp gaáp. (1873) Nhaø ñòa chaát hoïc ngöôøi uùc Edouard Suess giaûi thích nhöõng hieän töôïng haûi xaâm vaø haûi thoaùi bôûi söï thay ñoåi cuûa möïc nöôùc ñaïi döông (1875). Nhaø ñòa chaát hoïc ngöôøi Myõ Dutton ñaõ ñeà xöôùng vaøo naêm 1889 hoïc thuyeát ñaúng tónh cuûa voû quaû ñaát, troâi treân moät moâi tröôøng loûng.
(4). Xem Cl. Alleøgre "Nhaäp moân lòch söû töï nhieân" (Introduction aø une histoire naturelle), Paris, Fayard,1992.
(5). Moät soá nhöõng ñaïi phaân töû coù theå ñeán töø vuõ truï döôùi daïng thieân thaïch.
(6). Antoine Danchin ñaõ ñöa ra giaû thuyeát veà nguoàn goác söï soáng töø nham thaïch ("moät bình minh cuûa ñaù" (Une aurore de pierre), Paris. Ed. du Seuil, 1990.
(7). Xem M. Eigen, "Töï toå chöùc cuûa vaät chaát vaø dieãn bieán cuûa nhöõng ñaïi phaân töû sinh vaät", (Self-organisation of the matter and the evolution of biological macromolecules), Natur-wissenschaft, t. 58, tr. 65. Theâm vaøo ñoù coù theå noùi ñeán kòch baûn cuûa nguoàn goác söï soáng ñeán töø beân ngoaøi quaû ñaát do Crick ñeà xöôùng.
(8). Ñoái vôùi nhöõng khaùi nieäm naøy xem E.Morin, "Phöông phaùp luaän" (La meùthode). Taäp 2, "Söï soáng cuûa söï soáng" (La vie de la Vie). Paris, Ed. du Seuil, Points essais, 1985, p 177 - 192
(9). Xem Morin (ñaëc bieät phaàn chu kyø nhieät ñôùi, söï dieãn bieán sinh thaùi vaø nhöõng dieãn bieán sinh thaùi), Paris, "Phöông phaùp luaän", t. 2, "Söï soáng cuûa söï soáng" Sñd, tr. 21 - 30 - 34 - 36 - 47 - 56.
(10). J. Van Lawick-Goodall, "Nhöõng con tinh tinh vaø toâi", (Les chimpanzeùs et moi), Paris, Stock, 1971.
(11). Xem E. Morin, M. Piattelli-Palmarini, "Söï nhaát thoáng cuûa con ngöôøi", (L'uniteù de l'homme), Paris, Ed. du Seuil, Points Essais, 1978, t.1, tr. 15-57.
(12). Ñoù laø toaøn boä nhöõng quy taéc, nhaän thöùc, kyõ naêng, tri thöùc, giaù trò, huyeàn thoaïi cho pheùp vaø baûo ñaûm tính phöùc taïp cao ñoä cuûa caù nhaân vaø xaõ hoäi con ngöôøi maø chuùng khoâng phaûi laø moät caùi gì coù s1/2n, neân caàn ñöôïc chuyeån giao, daïy doã cho töøng ngöôøi ôû thôøi kyø thöïc taäp ñeå coù theå töï tröôøng toàn vaø truyeàn laïi tính phöùc taïp nhaân loaïi-xaõ hoäi cao ñoä.
(13). L. Eibl - Eibesfeldt, "Yeâu vaø gheùt" (Love and hate), Holt, Rinehardt and Winson, New York, 1971. Cuøng taùc giaû : (Similarities and differences between cultures in expressive movements), in Non-Verbal Communication, Hinde, Cambridge University Press, Cambridge, 1972; vaø (Les universaux du comportment et leur geneøse), 1974, in L'Uniteù de l'homme, sñd.
(14). H. von Foerste, G.w Zopf (eds), "Nguyeân taéc töï toå chöùc" (Principles of Self-Organisation). Pergamon, New York, 1962.
(15). J. von Neumann, "Lyù thuyeát veà ngöôøi maùy töï taùi sinh" (Theory of Self-Reproducing Automats), Illinois University Press, Urbana, 1996. J. Bronowski, "Nhöõng khaùi nieäm môùi trong dieãn bieán cuûa tính phöùc taïp", (New Concepts in the Evolution of the Complexity), American Association for the Advance of Science, Boston, 1989.
(16). E. Morin, "Phaïm thöùc thaát laïc", sñd.
(17). Xem E. Morin, "Phöông phaùp luaän", t. 3, "Tri thöùc cuûa tri thöùc" Sñd, Ed. du Seuil, "Points Essais" 1992, p 222-223.
(18). Con cuûa Penia (ngheøo khoù) neân luùc naøo cuõng phaûi tìm kieám moät caùi gì ñoù, con cuûa Poros (möu chöôùc) neân thöôøng vaãn tìm ñöôïc caùch ñeå ñaït muïc ñích (Thaàn thoaïi Hy-laïp), (ND).
(19). Ñoái vôùi khaùi nieäm coù nhieàu vuõ truï, xem E. Morin "Phöông phaùp luaän", t. 1, "Baûn chaát cuûa thieân nhieân" (La nature de la nature). Paris, Ed. du Seuil "Point Essais ", 1981.
[ Trôû Veà ]