Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang chuû ]
Chöông III
Söï haáp hoái toaøn caàu
Trong suoát theá kyû XX, kinh teá, daân soá, phaùt trieån, sinh thaùi baét ñaàu ñaõ trôû thaønh nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán moïi quoác gia vaø moïi neàn vaên minh, nghóa laø ñeán toaøn boä theá giôùi.
Giôø ñaây trong nhöõng vaán ñeà naøy, moät soá ñaõ trôû thaønh quaù hieån nhieân. Chuùng ta haõy ñieåm nhanh qua tröôùc khi ñeà caäp ñeán nhöõng thöù khaùc ñoâi khi ít roõ raøng hôn maø chuùng ta goïi laø nhöõng vaán ñeà "hieån nhieân thöù yeáu", vì söï vöôùng maéc veà chuùng vaãn taïo neân " caùi vaán ñeà trong nhöõng vaán ñeà".
Nhöõng vaán ñeà Quaù hieån nhieân
Söï roái loaïn cuûa kinh teá theá giôùi
Maëc daàu nhôø vaøo nhöõng hoãn loaïn taát yeáu, hieån nhieân, thò tröôøng theá giôùi coù theå ñöôïc xem nhö moät heä thoáng töï toå chöùc vôùi khaû naêng sinh ra nhöõng ñieàu chænh cho chính mình. Vì theá ngöôøi ta coù theå giaû ñònh raèng neáu coù vaøi cô caáu kieåm soaùt quoác teá laø coù theå laøm dòu xuoáng nhöõng gia taêng quaù ñoä, khaéc phuïc ñöôïc nhöõng tình traïng suy thoaùi, roài sôùm muoän seõ chöõa chaïy vaø öùc cheá ñöôïc nhöõng cuoäc khuûng hoaûng.
Nhöng taát caû nhöõng heä thoáng töï toå chöùc thöïc ra ñeàu coù theå töï toå chöùc sinh thaùi, nghóa laø noù vöøa ñoäc laäp, vöøa tuyø thuoäc vaøo moät / nhöõng heä thoáng sinh thaùi cuûa baûn thaân noù. Chuùng ta khoâng theå naøo xem kinh teá nhö moät thöïc theå kheùp kín. Ñoù laø moät lónh vöïc vöøa töï trò, vöøa tuyø thuoäc nhöõng lónh vöïc khaùc (vaên hoaù, xaõ hoäi, chính trò), nhöõng lónh vöïc khaùc naøy cuõng vöøa ñoäc laäp laïi vöøa phuï thuoäc laãn nhau. Nhö theá, tieân ñeà cuûa kinh teá thò tröôøng laø xem nhö coù moät toång theå hoaøn chænh vôùi nhöõng cô cheá aên khôùp nhau. Nhöng caùi toång theå hoaøn chænh naøy laïi khoâng heà toàn taïi treân bình dieän toaøn caàu.
Chính moái quan heä vôùi nhöõng gì phi kinh teá laø caùi maø khoa kinh teá hieän coøn thieáu. Kinh teá hoïc laø moät khoa hoïc maø trình ñoä toaùn hoïc hoaù cuøng hình thöùc hoaù caøng ngaøy caøng trôû neân chính xaùc, tinh vi. Nhöng nhöõng phaåm chaát naøy laïi chöùa ñöïng moät khuyeát ñieåm laø söï tröøu töôïng laøm noù xa rôøi khoûi boái caûnh (xaõ hoäi, vaên hoaù, chính trò). Noù hôn ñöôïc veà maët chính xaùc hình thöùc vì queân ñi tính phöùc taïp cuûa vò trí thöïc söï cuûa noù, nghóa laø queân raèng kinh teá voán tuyø thuoäc vaøo caùi vaãn tuyø thuoäc vaøo noù. Cuõng theá, tri thöùc kinh teá khi töï giôùi haïn trong lónh vöïc kinh teá seõ khoâng coøn khaû naêng döï baùo nhöõng nhieãu loaïn, bieán ñoåi vaø nhö vaäy seõ sa vaøo traïng thaùi muø loaø veà maët chöùc naêng.
Kinh teá theá giôùi döôøng nhö vaãn dao ñoäng giöõa khuûng hoaûng vaø phi khuûng hoaûng, roái loaïn vaø taùi ñieàu chænh. Bò roái loaïn nghieâm troïng, noù vaãn khoâng ngöøng göôïng laïi baèng nhöõng ñieàu tieát töøng phaàn, nhieàu khi vôùi giaù phaûi traû laø phaù huyû vaät chaát (ví duï nhöõng thaëng dö ñeå baûo toàn giaù saûn phaåm) vaø nhöõng toån thaát daây chuyeàn veà nhaân löïc, vaên hoaù, ñaïo ñöùc, xaõ hoäi (ví duï thaát nghieäp, taêng troàng nhöõng caây ma tuyù). Töø theá kyû XIX, söï taêng tröôûng kinh teá khoâng phaûi chæ trôû thaønh moät ñoäng löïc maø coøn laø moät phöông phaùp ñieàu tieát kinh teá baèng caùch taêng caàu cuøng moät luùc vôùi cung. Nhöng ñoàng thôøi noù ñaõ phaù vôõ moät caùch voâ phöông cöùu chöõa nhöõng vaên minh thoân xoùm, vaên hoùa coå truyeàn. Noù ñem ñeán nhieàu caûi thieän to lôùn treân phöông dieän möùc soáng, nhöng ñoàng thôøi cuõng gaây ra nhieàu nhieãu loaïn trong phöông thöùc sinh hoaït.
Duø sao ñi nöõa ngöôøi ta ñaõ thaáy hình thaønh vaø xuaát hieän treân thò tröôøng theá giôùi nhöõng hieän töôïng sau:
- Söï hoãn loaïn veà giaù caû nguyeân vaät lieäu vôùi nhöõng haäu quaû daây chuyeàn tai haïi.
- Tính chaát nhaân taïo vaø taïm thôøi cuûa söï ñieàu chænh baèng tieàn teä (can thieäp cuûa nhöõng ngaân haøng trung öông ñeå ñieàu chænh hoái suaát, ví duï ñeå ngaên ngöøa söï maát giaù cuûa ñoàng ñoâ la).
- Khoâng theå naøo tìm ñöôïc caùch ñieàu chænh kinh teá cho vaán ñeà tieàn teä (nôï nöôùc ngoaøi trong ñoù laø nôï cuûa caùc nöôùc ñang phaùt trieån leân ñeán haøng traêm tyû ñoâ la) cuõng nhö khoâng theå naøo tìm ñöôïc caùch ñieàu chænh tieàn teä ñoái vôùi caùc vaán ñeà kinh teá (ñeå maëc hay taùi laäp töï do treân giaù baùnh mì, cuùt-cuùt (1) v.v...) bôûi vì nhöõng thöù naøy ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi vaø chính trò.
- Söï ung thoái gaây ra bôûi boïn ma-phia hoaønh haønh treân taát caû caùc ñaïi luïc
- Tính deã bò chao ñaûo cuûa thò tröôøng tröôùc nhöõng xaùo troän khoâng chæ ñôn thuaàn veà kinh teá (ñoùng cöûa bieân giôùi, phong toaû, chieán tranh)
- Tính caïnh tranh treân thò thöôøng theá giôùi keùo theo vieäc chuyeân moân hoaù cuûa nhöõng neàn kinh teá ñòa phöông vaø quoác gia, ñieàu naøy gaây ra söï lieân keát caøng ngaøy caøng coát töû giöõa moãi thaønh vieân vôùi taát caû, nhöng neáu chaúng may coù khuûng hoaûng hay ñaûo loän xaõ hoäi, chính trò, khoái lieân keát naøy khi tan vôõ seõ ñöa caùc thaønh vieân vaø taát caû laâm vaøo cöûa töû.
Ngoaøi ra, söï taêng tröôûng kinh teá coøn gaây ra nhöõng hoãn loaïn môùi. Tính chaát luyõ thöøa (taêng tröôûng voâ ñoä - ND) cuûa noù khoâng chæ taïo neân moät tieán trình suy thoaùi ña daïng cuûa sinh quyeån maø coøn ñöa ñeán moät tieán trình suy thoaùi nhieàu maët cuûa taâm quyeån (psychospheøre) töùc laø ñôøi soáng tinh thaàn, tình caûm, ñaïo ñöùc cuûa chuùng ta vaø taát caû caùi ñoù keùo theo caùc haäu quaû daây chuyeàn vaø tuaàn hoaøn.
Sau nöôùc, bieån, naéng, nhöõng boä phaän cuûa thaân theå con ngöôøi nhö maùu, tinh truøng, tröùng, moâ baøo thai ñaõ trôû thaønh haøng hoaù. Ñuùng nhö Maùc ñaõ tieân ñoaùn, haäu quaû cuûa vaên minh, khi taát caû ñeàu trôû thaønh haøng hoaù, seõ ñöa ñeán söï luïi taøn cuûa quaø taëng, cuûa söï cho khoâng, bieáu xeùn, phuïc vuï, giuùp ñôõ. Tính caùch phi tieàn teä cô hoà ñaõ bieán maát, noù keùo theo söï suy thoaùi cuûa nhöõng giaù trò naèm ngoaøi caùi baû lôïi loäc, lôøi laõi taøi chính vaø söï khaùt khao giaàu coù...
Cuoái cuøng, moät guoàng maùy ñaùng sôï ñaõ khôûi ñoäng nhö Reneù Passet (Rô-neâ Pa-seâ) noùi : " moät cuoäc ñua tranh ñieân cuoàng baét con ngöôøi duøng traêm phöông ngaøn keá ñeå tìm laáy söï dö thöøa naêng suaát. Söï dö thöøa naøy thay vì ñöôïc phaân chia cho nhöõng ngöôøi tieâu thuï, ngöôøi laøm coâng vaø ngöôøi ñaàu tö thì chuû yeáu laïi bò ñem duøng vaøo vieäc giaûm chi phí ñeå coù theâm thaëng dö naêng suaát môùi, roài chính noù laïi cuõng v.v..."
(1). Trong cuoäc caïnh tranh naøy, söï phaùt trieån coâng ngheä seõ ñöôïc söû duïng ngay töùc khaéc ñeå naâng naêng suaát vaø taêng doanh thu, taïo vaø taêng chæ soá thaát nghieäp (2), laøm roái loaïn nhòp soáng töï nhieân cuûa con ngöôøi.Chaéc chaén söï caïnh tranh seõ cuøng moät luùc laø yeáu toá kích thích vaø ñieàu chænh ñoái vôùi kinh teá, ngay caû nhöõng hoãn loaïn cuûa noù nhö trong söï hình thaønh nhöõng ñoäc quyeàn cuõng coù theå ñöôïc khaéc phuïc bôûi nhöõng luaät choáng tôø-rôùt, nhöng caùi ñieàu môùi laø söï caïnh tranh quoác teá baét ñaàu nuoâi döôõng moät söï taêng toác maø chuùng ta phaûi hy sinh cho noù söï thoaûi maùi, nhöõng khaû naêng caûi caùch vaø neáu khoâng phanh ñöôïc noù laïi, noù seõ daãn chuùng ta ñeán choã... noå tung? tan raõ? ñoät bieán?
Söï maát quaân bình nhaân khaåu cuûa theá giôùi
Naêm 1800 chæ coù moät tyû ngöôøi, hieän nay ñaõ leân ñeán 6 tyû. Ngöôøi ta döï truø seõ coù khoaûng 10 tyû vaøo naêm 2050.
Söï tieán boä cuûa veä sinh vaø y teá ôû nhöõng nöôùc ngheøo laøm giaûm soá treû töû vong maø khoâng laøm giaûm tyû leä sinh ñeû. Nhöõng phuùc lôïi vaø caûi thieän do vaên minh mang laïi laøm giaûm tyû leä sinh ñeû trong nhöõng xöù giaàu. Nhöng möùc ñoä taêng daân cuûa theá giôùi ngöôøi ngheøo khoâng nhöõng ñaõ buø ñaép maø coøn vöôït quaù söï giaûm daân ôû theá giôùi ngöôøi giaøu. Cho ñeán bao giôø ? Nhöõng döï kieán theâ thaûm cho raèng noù seõ vöôït quaù khaû naêng sinh toàn, taïo thaønh naïn ñoùi lan roäng, ñaåy nhöõng laøn soùng ngöôøi baàn cuøng di taûn ñeán caùc nöôùc Taây phöông. Nhöng cuõng coù nhöõng nhaân toá laøm chaäm laïi tieán trình naøy, ñoù laø caùc chính saùch haïn cheá sinh ñeû (aán ñoä, Trung quoác), khuynh höôùng töï nhieân ít con do tieán boä cuûa phuùc lôïi vaø söï hieän ñaïi hoaù caùc taäp tuïc mang laïi.
Vì vaäy chuùng ta khoâng neân coù caùi nhìn phieán dieän ñoái vôùi tieán trình tieán hoaù cuûa vaán ñeà nhaân khaåu maø phaûi ñaët noù vaøo boái caûnh phaùt trieån toång theå cuûa xaõ hoäi, vaên hoaù, chính trò.
Söï dieãn bieán cuûa nhaân khaåu vaãn coøn tieáp tuïc coù nhöõng ñieàu khoâng theå döï ñoaùn ñöôïc. Ñeán nay ôû AÂu chaâu, caùc thay ñoåi lôùn trong taêng giaûm daân soá ñaõ naèm ngoaøi moïi tieân lieäu. Ví duï coù moät söï taêng voït daân soá baát ngôø naêm 1014 vaø tieáp tuïc trong giai ñoaïn sau chieán tranh, roài vaøo nhöõng naêm cuoái thaäp kyû 50 boãng xaûy ra moät söï giaûm daân soá ñoät ngoät khôûi söï töø Beùc-lanh vaø lan roäng ra khaép chaâu AÂu. Maø cuõng khoâng coù gì chaéc chaén laø söï taêng tröôûng daân soá theá giôùi hieän nay seõ nhaát thieát tieáp tuïc taêng vôùi chæ soá noå buøng nhö theá.
Nguy cô sinh thaùi
Töø naêm 1964 khi Ehrlich (Ec-lích) tuyeân boá veà caùi cheát cuûa ñaïi döông, ñeán 1972, naêm ra ñôøi cuûa baûn baùo caùo Meadows (Mí-ñaâu) do Caâu laïc boä Roâm-ma ñaët laøm, tính chaát sieâu quoác gia vaø toaøn caàu cuûa hieåm hoaï sinh thaùi ñaõ xuaát hieän.
Tieáp theo nhöõng naêm 1969-1972, giai ñoaïn coù nhieàu döï baùo haõi huøng veà ngaøy taän theá cuûa nhaân loaïi, laø moät thôøi kyø suy thoaùi sinh thaùi xaåy ra doàn daäp ôû möùc ñoä ñòa phöông: ñoàng ruoäng, röøng, hoà, soâng, ñoâ thò ñeàu bò oâ nhieãm, nhöng chæ ñeán nhöõng naêm 1980 môùi xuaát hieän nhöõng söï kieän sau :
1/ Nhöõng tai hoïa ñòa phöông coù taàm côõ vôùi haäu quaû saâu roäng: Seveso (Seâveâsoâ), Bhopal (Boâpan), Tree Mile Island (Thri Mail Ailaân), Tchernobyl (Cheùcnoâbön), bieån d'Aral bò khoâ, hoà Baikal bò oâ nhieãm, nhöõng thaønh phoá ñaõ ñaït ñeán möùc ñoä bò ngheït thôû (Meâhicoâ, Aten). Ngöôøi ta ñaõ hieåu ñöôïc raèng nhöõng hieåm hoaï sinh thaùi giôø ñaây khoâng coøn bieát ñeán bieân giôùi quoác gia laø gì nöõa. Soâng Rhin (Ranh) bò oâ nhieãm lieân quan cuøng moät luùc ñeán caû Thuïy só, Phaùp, Ñöùc, Haø lan vaø bieån Baéc AÂu. Söï oâ nhieãm töø Tchernobyl ñaõ lan traøn vaø vöôït khoûi bieân giôùi luïc ñòa AÂu chaâu.
2/ Nhöõng vaán ñeà toång quaùt: Trong caùc quoác gia coâng nghieäp vaán ñeà oâ nhieãm nöôùc keå caû nhöõng nguoàn nöôùc ngaàm, vaán ñeà söû duïng quaù möùc thuoác tröø saâu vaø phaân hoaù hoïc laøm ñaát bò nhieãm ñoäc, vaán ñeà ñoâ thò hoaù haøng loaït nhöõng vuøng sinh thaùi mong manh (nhö caùc vuøng bôø bieån), vieäc toàn tröõ nhöõng chaát thaûi ñoäc haïi, möa axit. Trong nhieàu nöôùc chöa coù neàn coâng nghieäp laø naïn sa maïc hoaù, naïn phaù röøng, ñaát troâi, ñaát maën, luït loäi, xaây döïng khoâng coù keá hoaïch trong nhöõng ñoâ thò quaù lôùn bò nhieãm ñoäc bôûi dioxyt löu huyønh (laøm deã phaùt sinh beänh suyeãn), bôûi caùcbon monoxyt (gaây ra roái loaïn chöùc naêng naõo vaø tim) bôûi dioxyt nitô (daãn ñeán chöùng traàm uaát - mieãn dòch).
3/ Nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán theá giôùi nhö moät toång theå: Khí thaûi CO2 laøm taêng hieäu öùng nhaø kính, laøm nhieãm ñoäc vi sinh vaät ôû nhöõng nôi thaûi, phaù huyû quy trình soáng troïng yeáu, aên daàn taàng oâdoân cuûa ñoàng oân quyeån (stratospheøre), loã hoång oâdoân ôû treân chaâu Nam cöïc, quaù nhieàu oâdoân ôû quyeån ñoái löu (phaàn thaáp nhaát cuûa khí quyeån - tropospheøre).
Töø ñoù, yù thöùc sinh thaùi ñaõ trôû thaønh moät nhaän thöùc veà vaán ñeà toång theå vaø veà caùi nguy cô toång theå ñang ñe doïa ñòa caàu nhö Jean-Marie Pelt (Giaêng Mari Pen) ñaõ noùi: "Nhaân loaïi ñang phaù huyû, töøng caùi moät, nhöõng heä thoáng phoøng ngöï cuûa cô theå traùi ñaát".
ôû giai ñoaïn ñaàu, nhöõng phaûn öùng ñoái vôùi caùc nguy cô môùi chæ ôû möùc ñoä ñòa phöông vaø mang tính kyõ thuaät. Nhöng sau ñoù nhieàu toå chöùc, ñaûng phaùi ñaáu tranh cho sinh thaùi ñaõ xuaát hieän vaø caùc Boä baûo veä moâi tröôøng cuõng ñaõ ñöôïc thieát laäp trong chính phuû cuûa 70 quoác gia . Naêm 1972, hoäi nghò Stockholm (Xtoác-hoâm) ñaõ xuùc tieán söï ra ñôøi nhöõng toå chöùc quoác teá chuyeân traùch veà moâi tröôøng (PNUE), nhöõng chöông trình nghieân cöùu vaø haønh ñoäng quoác teá ñaõ ñöôïc toå chöùc (Chöông trình Lieân hieäp quoác cho moâi tröôøng, chöông trình veà con ngöôøi vaø veà sinh quyeån cuûa UNESCO). Cuoái cuøng naêm 1992, Hoäi nghò Rioâ ñaõ tuï hôïp 175 nöôùc. Chuùng ta caàn phaûi dung hoaø ñöôïc nhu caàu baûo veä sinh thaùi vaø nhu caàu taêng tröôûng kinh teá cuûa theá giôùi thöù ba. Quan nieäm "phaùt trieån beàn vöõng" phaûi haøm chöùa moät söï ñoái chieáu giöõa quan nieäm phaùt trieån, nghóa laø gia taêng oâ nhieãm, vôùi yù nieäm moâi tröôøng nghóa laø coù nhu caàu giaûm oâ nhieãm :
<-----------------------------l Phaùt trieån -------------> Moâi tröôøng
Duø sao ñi nöõa, ngay caû yù nieäm veà phaùt trieån vaãn chæ coøn laø moät caùi gì laïc haäu gheâ gôùm (chuùng ta seõ trôû laïi vaán ñeà naøy), noù thaät söï vaãn coøn chöa ñöôïc suy gaãm laïi, ngay caû trong yù nieäm "phaùt trieån beân vöõng".
Hoäi nghò Rioâ ñaõ thoâng qua moät tuyeân boá veà röøng, moät coâng öôùc veà khí haäu vaø veà baûo hoä söï ña daïng sinh vaät. Noù ñaõ soaïn thaûo chöông trình haønh ñoäng 21 (theá kyû XXI) nhaèm thuùc ñaåy toaøn boä Lieân hieäp quoác trong vieäc baûo veä baàu sinh quyeån.
Ñaáy môùi chæ laø moät böôùc ñaàu. Baàu sinh quyeån vaãn tieáp tuïc bò hö haïi, naïn sa maïc hoaù vaø naïn phaù röøng nhieät ñôùi vaãn gia taêng, söï ña daïng cuûa sinh vaät caøng ngaøy caøng giaûm. Toác ñoä phaù hoaïi vaãn tieáp tuïc ñi nhanh hôn hoài phuïc.
Ñoái vôùi vieãn aûnh 30 naêm saép tôùi, hai caùch nhìn ñang ñoái nghòch nhau: Nhöõng keû "bi quan" cho raèng tình theá hö haïi lan roäng treân sinh quyeån laø khoâng theå xoay chuyeån ñöôïc, vôùi khí haäu thay ñoåi, nhieät ñoä vaø löôïng nöôùc bieån boác hôi gia taêng, möïc nöôùc bieån daâng leân (töø 30 - 40 cm), caùc vuøng haïn haùn lan roäng. Nhöõng keû "laïc quan" cho raèng sinh quyeån vaãn coù moät tieàm naêng töï veä mieãn dòch, töï taùi sinh, cho pheùp noù töï cöùu laáy mình vaø roài soá nhaân khaåu quaû ñaát seõ ñöôïc oån ñònh vaøo khoaûng 8,5 tyû ngöôøi.
Duø sao ñi nöõa, traùch nhieäm chuùng ta laø phaûi thaän troïng. Chuùng ta caàn coù moät tö töôûng sinh thaùi xaây döïng treân quan nieäm töï toå chöùc sinh thaùi, luùc naøo cuõng phaûi heát söùc chuù troïng ñeán moái lieän heä coát töû giöõa moïi heä thoáng sinh vaät, nhaân loaïi hay xaõ hoäi vôùi moâi tröôøng cuûa chuùng.
Khuûng hoaûng cuûa phaùt trieån
yù nieäm phaùt trieån laø moät yù nieäm then choát cuûa nhöõng naêm haäu chieán. Ñaõ coù moät theá giôùi goïi laø phaùt trieån bò chia ra laøm hai, khoái "Tö baûn chuû nghóa" vaø khoái "Xaõ hoäi chuû nghóa". Caùi naøy cuõng nhö caùi kia ñaõ ñem tôùi cho theá giôùi thöù ba moät kieåu maãu phaùt trieån rieâng cuûa noù. Hoâm nay, sau nhieàu thaát baïi cuûa kieåu phaùt trieån "tö baûn chuû nghóa" taây phöông, cuoäc khuûng hoaûng cuûa chuû nghóa coäng saûn maùy moùc cuõng ñaõ daãn ñeán söï phaù saûn cuûa moâ hình phaùt trieån "xaõ hoäi chuû nghóa". Hôn theá nöõa, moät cuoäc khuûng hoaûng phaùt trieån noùi chung ñang dieãn ra treân phaïm vi theá giôùi. "Vaán ñeà phaùt trieån ñaõ tröïc tieáp vaáp vaøo vaán ñeà vaên hoaù / vaên minh vaø vaán ñeà sinh thaùi". Thaäm chí nghóa cuûa chöõ phaùt trieån (nhö ngöôøi ta ñaõ tieáp thu noù) coøn haøm chöùa vaø gôïi leân caùi nghóa keùm môû mang (chaäm tieán). Töø giôø trôû ñi ñoái vôùi nghóa thaät cuûa chöõ naøy ta caàn phaûi bieát hoaøi nghi, nhöng ñeå ñaët vaán ñeà, tröôùc heát chuùng ta caàn tìm hieåu nhöõng vaán ñeà thuoäc loaïi hai.
Caùc vaán ñeà hieån nhieân thöù yeáu
Tieán trình ñoâi: ñoái ñòch vaø lieân keát,
Söï lieân ñôùi vaø Ban-caêng hoaù ñòa caàuHình thöùc Nhaø nöôùc - quoác gia ñaõ roõ neùt baét ñaàu ôû moät soá nöôùc AÂu chaâu töø theá kyû XVII ñeán XVIII. Vaøo theá kyû XIX, hình thöùc naøy ñaõ lan ra treân luïc ñòa AÂu chaâu vaø Nam Myõ. Theá kyû XX ñaõ phoå bieán moâ hình naøy leân khaép chaâu AÂu (vôùi söï suïp ñoå cuûa ñeá quoác OÂt-toâ-man, ñeá quoác aùo-Hung roài Lieân xoâ), vaø treân khaép theá giôùi (vôùi söï tan raõ cuûa caùc ñeá quoác thöïc daân Anh, Phaùp, Haø lan, Boà Ñaøo Nha). Toaøn boä thaønh vieân Lieân hieäp quoác hoâm nay quy tuï khoaûng gaàn 200 Nhaø nöôùc coù chuû quyeàn.
Nhöõng Nhaø nöôùc - quoác gia ñaàu tieân (Phaùp, Anh, Taây Ban Nha) baét ñaàu baèng taäp hôïp vaø saùp nhaäp nhöõng chuûng toäc khaùc nhau vaøo trong moät khoâng gian vaên minh roäng lôùn hôn, ôû ñoù daàn daàn hình thaønh vaø phaùt trieån moät tính thoáng nhaát daân toäc. Nhöõng quoác gia ña chuûng toäc hình thaønh ôû theá kyû XX ñaõ khoâng coù ñuû thôøi gian lòch söû caàn thieát ñeå nhaát theå hoùa vaø seõ tan raõ khi maát ñi sôïi daây troùi buoäc duøng ñeå duy trì söï thoáng nhaát cuûa chuùng nhö tröôøng hôïp ñieån hình laø Nam-tö. Nhieàu Nhaø nöôùc - quoác gia ñaõ ñöôïc thaønh laäp sau khi caùc saéc toäc giaønh ñöôïc chuû quyeàn töø aùch thoáng trò cuûa moät ñeá quoác, vaø trong soá nhöõng saéc toäc töø bao ñôøi ñaõ ñan, quyeän vaøo nhau naøy, raát nhieàu coäng ñoàng coøn mang trong chuùng nhöõng daân toäc thieåu soá. Töø ñoù baét nguoàn khoâng bieát bao nhieâu xung ñoät vaø loøng cuoàng nhieät daân toäc chuû nghóa ñoâi khi noå buøng, ñoâi khi aâm æ döôùi söï ñeø neùn cuûa nhöõng cöôøng quoác.
Trong theá kyû XX, caùi khaùt voïng thaønh laäp moät quoác gia vôùi guoàng maùy Nhaø nöôùc ôû nôi maø tröôùc kia chæ coù moät chuûng toäc laø moät khaùt voïng ngaøy caøng khoâng cöôõng laïi ñöôïc. Nguyeän voïng naøy thöôøng ñi ngöôïc laïi nhöõng thöïc teá hoaëc nhöõng quyeàn lôïi kinh teá, noù chöùng toû ñoøi hoûi naøy coøn coù nhöõng nguyeân do khaùc (nhu caàu töï chuû vaø töï khaúng ñònh, nhu caàu tìm veà nguoàn goác coäng ñoàng).
Moät hieän töôïng laï luøng caøng ngaøy caøng phoå bieán laø söï beùn reã hoaëc taùi beùn reã veà phöông dieän saéc toäc hay toân giaùo laïi keát tinh treân hình thöùc Nhaø nöôùc - quoác gia. Ñeå coù theå hieåu ñöôïc vaán ñeà naøy ta phaûi thaáy raèng khaùi nieäm Nhaø nöôùc - quoác gia coù chaát chöùa moät noäi dung thaàn thoaïi / tình caûm cöïc kyø noùng boûng. Toå quoác laø moät töø ngöõ löôõng tính goàm ôû trong noù caû maãu vaø phuï heä. Caùi keát hôïp maãu - aùi quoác ñem ñeán giaù trò cuûa ngöôøi meï cho nöôùc meï, ñaát meï vaø dó nhieân caû tình yeâu ñoái vôùi noù vaø cuõng ñem laïi quyeàn löïc cuûa ngöôøi cha cho Nhaø nöôùc maø ñoái vôùi noù ta phaûi phuïc tuøng voâ ñieàu kieän. Söï thuoäc veà cuøng moät toå quoác theå hieän ñöôïc caùi hình thöùc coäng ñoàng anh em nôi nhöõng ñöùa con toå quoác (1). Tình caûm anh em thaàn thoaïi naøy coù theå tuï hôïp laïi döôùi tröôùng noù haøng trieäu ngöôøi chaúng coù lieân heä huyeát thoáng gì vôùi nhau. Vaø nhö theá laø quoác gia ñaõ phuïc hoài ñöôïc trong kích thöôùc hieän ñaïi caùi tình caûm aám aùp cuûa quan heä gia ñình, hoï toäc hay boä laïc ñaõ maát ñi vì chính neàn vaên minh hieän ñaïi voán coù khuynh höôùng phaân hoaù con ngöôøi thaønh nhöõng caù nhaân rieâng reõ. Noù khoâi phuïc laïi nôi ngöôøi lôùn caùi lieân heä cuûa ñöùa treû giöõa gia ñình ñaàm aám vaø che chôû. Cuøng moät luùc, nhaø nöôùc ñem laïi baïo löïc, vuõ khí, uy quyeàn, töï veä. Luùc ñoù, nhöõng caù nhaân ñang khoâng bieát mình ôû ñaâu tröôùc nhöõng nguy cô hieän taïi hoaëc töông lai ñaõ tìm thaáy ñöôïc ôû Nhaø nöôùc - quoác gia söï an toaøn vaø caùi coäng ñoàng maø hoï chôø ñôïi.
Thaät laø ngöôïc ñôøi khi chính baûn thaân kyû nguyeân toaøn caàu laïi cho pheùp vaø thuùc ñaåy söï manh muùn hoaù theá giôùi naøy thaønh nhöõng Nhaø nöôùc - quoác gia. Thaät vaäy, söï ñoøi hoûi thaønh laäp quoác gia ñöôïc thuùc ñaåy bôûi moät phong traøo tìm veà vôùi nguoàn goác baûn saéc toå tieân, moät traøo löu nhaèm choáng laïi khuynh höôùng ñoàng chaát hoaù cuûa vaên minh toaøn caàu. Vaø söï khuûng hoaûng töông lai ñang lan roäng laïi caøng ñaåy maïnh ñoøi hoûi naøy. Cuøng moät luùc vôùi phong traøo tìm veà vôùi nguoàn goác gia ñình / thaàn thoaïi trong quaù khöù, Nhaø nöôùc - quoác gia coøn cho pheùp toå chöùc hieän taïi vaø ñöông ñaàu vôùi töông lai. Chính qua noù maø kyõ thuaät, boä maùy haønh chính, quaân ñoäi seõ thöïc hieän ñöôïc theá löïc vaø quyeàn uy cho coäng ñoàng. Vì vaäy, Nhaø nöôùc - quoác gia ñaùp öùng moät ñoøi hoûi xa xöa maø thôøi hieän ñaïi ñaõ mang veà, ñoàng thôøi ñaùp öùng moät thoâi thuùc hieän ñaïi ñang muoán laøm soáng laïi caùi ñoøi hoûi coå sô.
Dó nhieân, qua söï ñoå vôõ cuûa caùc ñeá quoác, keå caû ñeá quoác Lieân xoâ gaàn ñaây, söï tan raõ thaønh nhieàu quoác gia vaø ngay caû nhöõng quoác gia cöïc nhoû ñaõ coù tính caùch giaûi phoùng vaø söï tìm veà vôùi nguoàn goác chuûng toäc hay daân toäc cuõng chöùa ñöïng nhöõng tieàm naêng ñoåi môùi. Nhöng nhöõng Nhaø nöôùc - quoác gia nhieàu saéc toäc, vöøa thoaùt thai töø nhöõng ñeá quoác tan vôõ, laïi chöa coù ñuû thôøi gian lòch söû ñeå dung hôïp caùc saéc toäc hoaëc caùc daân toäc thieåu soá cuûa chuùng, ñieàu naøy cuõng trôû thaønh nguoàn goác cuûa xung ñoät vaø chieán tranh. Caùi maø caùc thaønh quoác hoaëc caùc ñeá quoác coù theå dung döôõng thì baây giôø Nhaø nöôùc - quoác gia laïi chaø ñaïp, ñaùnh ñuoåi hoaëc tieâu dieät: ñoù laø daân toäc thieåu soá. Tính chaát tuyeät ñoái veà chuû quyeàn, söï choái töø taát caû caùc quyeát ñònh ñeán töø nhöõng caáp cao hôn chuùng, tính caùch muø quaùng, xung ñoät vaø nhieàu khi ñieân roà cuûa nhöõng quan heä giöõa caùc Nhaø nöôùc vôùi nhau, coäng vôùi söï yeáu keùm cô baûn cuûa maàm moáng moät cô caáu sieâu quoác gia, vöøa phieán dieän vöøa thieân vò laø Lieân hieäp quoác; taát caû nhöõng thöù naøy ñaõ gaây ra khaép nôi moät söï Ban-caêng hoaù ngay vaøo luùc maø kyû nguyeân toaøn caàu khoâng nhöõng ñoøi hoûi moät söï lieân keát caùc Nhaø nöôùc - quoác gia laïi maø ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà sinh töû lieân quan ñeán nhaân loaïi veà maët toång theå coøn caàn vöôït qua caû caùi chuû quyeàn tuyeät ñoái cuûa chuùng nöõa.
Treân thöïc teá, söï sinh soâi naåy nôû cuûa Nhaø nöôùc - quoác gia môùi naøy ñaõ ngaên chaën söï thaønh laäp nhöõng hình thöùc hôïp bang hoaëc lieân bang lôùn raát caàn thieát cho caùc vaán ñeà hoã töông lieân ñôùi caøng ngaøy caøng gia taêng. Vì vaäy sau khi ñaõ laøm xong nhieäm vuï lòch söû phong phuù laø döïng leân nhöõng khoâng gian vaên minh lôùn hôn caùc thaønh quoác vaø chaët cheõ hôn caùc ñeá quoác, Nhaø nöôùc - quoác gia vôùi chuû quyeàn tuyeät ñoái laø moät söùc maïnh cöôõng cheá treân moïi maët, laïi beû gaãy gaàn nhö khaép nôi nhöõng khaû naêng keát hôïp (3) vaø caûn trôû söï hình thaønh nhöõng cô caáu hôïp taùc sieâu quoác gia.
Duø sao ñi nöõa, caùc Nhaø nöôùc - quoác gia, ngay caû nhöõng Nhaø nöôùc - quoác gia lôùn goàm nhieàu chuûng toäc töø ñaây ñaõ trôû thaønh quaù beù nhoû ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà baét ñaàu trôû thaønh lieân vaø sieâu quoác gia: vaán ñeà kinh teá, phaùt trieån, vaên minh kyõ thuaät coâng nghieäp, vaán ñeà ñoàng chaát hoaù nhöõng loái vaø caùch soáng, vaán ñeà tan vôõ cuûa moät theá giôùi noâng daân coù lòch söû laâu ñôøi, vaán ñeà sinh thaùi, ma tuyù v.v.. laø nhöõng vaán ñeà toaøn caàu vöôït khoûi taàm tay moät daân toäc. Vì vaäy söï beá quan toaû caûng, söï Ban-caêng hoaù khaép nôi ñaõ gaây neân moät vaøi trong nhöõng hieåm hoïa chính cuûa cuoái thieân nieân kyû naøy.
Qua nhöõng ñoái khaùng giöõa caùc quoác gia, nhöõng ñoái khaùng toân giaùo laïi taùi sinh, nhaát laø trong nhöõng vuøng vöøa choàng cheùo vöøa ñöùt ñoaïn nhö aán ñoä/Pa-kít-xtan vaø Trung ñoâng. Ñoái khaùng giöõa hieän ñaïi/truyeàn thoáng caøng trôû thaønh traàm troïng hôn vaø bieán thaønh ñoái khaùng giöõa tính hieän ñaïi/ nguyeân giaùo chuû nghóa. Ñoái khaùng chính trò daân chuû/ cöïc quyeàn cuõng giaûm thieåu ñeå nhöôøng choã cho moät ñoái khaùng aùc lieät hôn: daân chuû/ ñoäc taøi. Ñoái khaùng Taây phöông/Ñoâng phöông vöøa soáng nhôø vaøo nhöõng ñoái khaùng naøy laïi vöøa nuoâi döôõng noù, cuõng nhö ñoái khaùng Baéc/Nam maø treân ñoù coøn choàng cheùo theâm nhöõng xung ñoät kinh teá, quyeàn lôïi chieán löôïc cuûa nhöõng cöôøng quoác. Taát caû nhöõng ñoái khaùng naøy ñaõ gaëp nhau trong nhöõng vuøng ñoäng ñaát lôùn cuûa quaû ñaát (trong ñoù coù vuøng keùo töø Acmeùnia/Azecbaizan ñeán Xu-ñaêng) vaø taäp trung ôû khaép nôi coù nhöõng toân giaùo vaø chuûng toäc xen keõ, coù bieân giôùi giöõa caùc nöôùc bò chia caét moät caùch tuyø tieän, coù tình theá ñoái ñòch cuoàng nhieät vaø baát chaáp moïi traät töï nhö ôû Trung ñoâng.
Cuoái cuøng chuùng ta cuõng coù theå nhaéc ñeán ba cuoäc khuûng hoaûng ñaõ taïo ra moät vuøng aùp thaáp töø Gdansk (Gô-ñanxk) ñeán Vladivostok (Vla-ñi-voâ-xtoác):
- Khuûng hoaûng chính trò ôû nhöõng nôi maø cheá ñoä cöïc quyeàn sau khi tan raõ chæ ñöa ñeán tình traïng taäp quyeàn thoáng trò baát quaù chæ nhöôøng choã cho vaøi maàm moáng daân chuû raát môø nhaït vaø baáp beânh.
- Khuûng hoaûng kinh teá laøm ngöôøi daân ñoät nhieân bò maát ñi söï an toaøn vaø ñôøi soáng toái thieåu maø theå cheá cuõ ñaõ baûo ñaûm cho hoï, trong khi hoï vaãn chöa thaáy ñöôïc nhöõng lôïi ích mô öôùc töø laâu.
- Khuûng hoaûng quoác gia nôi nhöõng saéc daân sau khi ñaõ ñoøi ñöôïc chuû quyeàn quoác gia laïi quay ra choáng ñoái vaø ñaøn aùp nhöõng thieåu soá ôû trong noäi boä cuûa chuùng vì nhöõng thieåu soá naøy cuõng ñoøi hoûi nhöõng quyeàn töông töï. Ñieàu naøy laøm chuû nghóa daân toäc buøng noå ñeán cöïc ñoä. Ba cuoäc khuûng hoaûng naøy nuoâi döôõng laãn nhau: khuûng hoaûng kinh teá ñaåy maïnh nhöõng cuoàng loaïn daân toäc chuû nghóa vaø caû hai thöù ñeàu taïo cô hoäi cho nhöõng chính theå ñoäc taøi leân naém quyeàn. Nhö trieát gia ngöôøi It-xra-en Leibovitz (Laây-boâ-vít) ñaõ noùi: "Ngöôøi ta deã daøng töø chuû nghóa nhaân ñaïo ngaû sang chuû nghóa daân toäc, laïi töø chuû nghóa daân toäc sang chuû nghóa thuù vaät"
Chuùng ta môùi chæ ôû vaøo luùc ñaàu cuûa giai ñoaïn hình thaønh côn baõo lòch söû veà khuûng hoaûng, thoåi ôû möùc ñoä chöa aùc lieät laém, vaø ngöôøi ta chöa bieát caùi gì cuoái cuøng seõ xaåy ra ôû AÂu chaâu khi traøo löu keát hôïp cuûa Taây phöông gaëp laøn soùng phaân lieät töø Ñoâng phöông ñeán.
Cuøng luùc ñoù, Phi chaâu ñaõ khuûng hoaûng (4) caøng thaáy tình theá cuûa mình trôû neân teä haïi hôn vì söï suïp ñoå cuûa caùc chính theå ñoäc taøi kieåu xaõ hoäi chuû nghóa, vì baát löïc trong vieäc daân chuû hoaù chuùng, vì söï ruùt lui cuûa voán ñaàu tö Taây phöông, vì söï yeáu keùm hay thoái naùt cuûa boä maùy haønh chính, vaø vì khoâng khí chieán tranh khoâng ngöøng nghæ giöõa caùc boä laïc hay toân giaùo, taát caû ñöa ñeán moät tình caûnh ñieâu taøn, ñoùi khoå ngaøy caøng traàm troïng ôû Soâ-ma-li, EÂ-ti-oâ-pi, Xu-ñan, Moâ-daêm-bíc.
Luïc ñòa chaâu aù cuõng khoâng thoaùt khoûi nhöõng baát oån vaø bieán ñoäng hoaëc chieán tranh saéc toäc taïi Trung quoác hay aán-ñoä thöôøng vaãn keùo theo nhöõng tai bieán nhaân loaïi lôùn lao.
Nhö vaäy theá kyû XX ñaõ cuøng moät luùc taïo neân vaø xeù ra thaønh töøng maûnh caùi maïng löôùi toå chöùc duy nhaát cuûa quaû ñaát, nhöõng maûng naøy töï coâ laäp, gaây haán, ñaùnh laãn nhau nhö theå chæ muoán huyû dieät caùi heä thoáng toå chöùc maø neáu khoâng coù noù chuùng seõ khoâng theå naøo toàn taïi vaø phaùt trieån ñöôïc.
Treân vuõ ñaøi theá giôùi, nhöõng quoác gia chieám ñöôïc vò theá chuû ñaïo khoâng keå huøng maïnh hay yeáu ñuoái ñeàu ñoùng vai thoâ baïo vaø ñieân daïi. Laøm sao coù theå vöôït qua ñöôïc caùi thôøi ñaïi daõ man naøy?
Khuûng hoaûng veà töông lai lan roäng
Chaâu AÂu ñaõ gieo raéc treân toaøn theá giôùi nieàm tin vaøo söï tieán boä. Nhöõng xaõ hoäi bò taùch rôøi khoûi truyeàn thoáng khoâng coøn nhìn töông lai vôùi ñoâi maét ñaõ nhìn nhöõng baøi hoïc quaù khöù nöõa, chuùng chæ thaáy tröôùc maét moät töông lai huy hoaøng vaø höùa heïn. Thôøi gian laø moät chuyeån ñoäng ñi leân. Söï tieán boä ñöôïc ñoàng hoaù vôùi chính böôùc tieán cuûa lòch söû nhaân loaïi vaø noù ñöôïc döông cao baèng söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc, kyõ thuaät, cuûa lyù tính. Söï maát maùt nhöõng lieân heä vôùi quaù khöù ñöôïc thay theá, buø laïi baèng moùn lôïi cuûa vieäc thu ngaén ñöôïc ñoaïn ñöôøng tröôùc maët. Loøng tin môùi meû vaøo söï phaùt trieån, tieán boä, vaøo töông lai ñaõ truøm leân khaép quaû ñaát. Loøng tin naøy laø neàn moùng chung cho heä tö töôûng daân chuû-tö baûn chuû nghóa Taây phöông, nôi söï tieán boä mang laïi cho con ngöôøi cuûa caûi, söï sung tuùc ôû treân ñôøi vaø cuõng laø neàn moùng cho heä tö töôûng coäng saûn, moät thöù toân giaùo cöùu theá ñeán ñoä noù ñaõ höùa heïn moät thieân ñöôøng xaõ hoäi chuû nghóa.
Söï tieán boä ñaõ bò khuûng hoaûng ñeán hai laàn trong tieàn baùn theá kyû XX, qua hai traän theá chieán man rôï laøm ñuïng ñoä vaø suy thoaùi nhöõng quoác gia tieân tieán nhaát. Nhöng caùi toân giaùo tin töôûng vaøo tieán boä vaãn laïi tìm thaáy ñöôïc phöông thuoác giaûi ñoäc ñeå cuûng coá nieàm tin cuûa noù ôû ngay choã maø ñaùng leõ phaûi laøm cho noù suïp ñoå. Nhöõng gheâ rôïn cuûa hai traän theá chieán chæ ñöôïc xem nhö phaûn öùng cuûa haønh vi man rôï kieåu cuõ. Thaäm chí nhö nhöõng baùo hieäu gheâ rôïn cuûa moät töông lai chaân haïnh phuùc. Ñoái vôùi nhöõng nhaø caùch maïng thì bao gheâ rôïn ñoù chæ laø haäu quaû gaây ra do nhöõng côn vaät vaõ cuûa chuû nghóa tö baûn cuøng chuû nghóa ñeá quoác vaø ñieàu naøy chaúng aûnh höôûng gì ñeán höùa heïn cuûa tieán boä. Ñoái vôùi nhöõng nhaø theo thuyeát tieán hoaù, nhöõng cuoäc chieán tranh naøy chæ laø nhöõng giai ñoaïn leäch höôùng, chuùng chæ laøm ngöng böôùc tieán laïi moät thôøi gian. Roài khi chuû nghóa quoác-xaõ vaø chuû nghóa coäng saûn kieåu Xta-lin naém ñöôïc quyeàn haønh thì tính chaát man rôï cuûa noù laïi ñöôïc nguïy trang bôûi nhöõng ñieàu höùa heïn kieåu xaõ hoäi chuû nghóa cuûa chuùng veà phoàn vinh vaø haïnh phuùc.
Sau chieán tranh 1945 laïi baét ñaàu taùi hieän moät caùch maïnh meõ nhöõng hy voïng veà tieán hoä. Moät töông lai tuyeät vôøi ñöôïc phuïc hoài trong vieãn töôïng huy hoaøng nhö chuû nghóa coäng saûn höùa heïn, hoaëc trong vieãn töôïng moät töông lai yeân bình vaø phoàn vinh nhö vieãn aûnh moät xaõ hoäi coâng nghieäp höùa heïn. Khaép nôi ôû theá giôùi thöù ba, yù nieäm phaùt trieån ñaõ cho con ngöôøi caùi caûm töôûng laø noù seõ taát yeáu giuùp hoï trong töông lai phaù boû heát taát caû nhöõng goâng cuøm ñang ñeø naëng leân thaân phaän con ngöôøi.
Nhöng taát caû ñeàu baét ñaàu lung lay töø naêm 1970. Caùi töông lai saùn laïn bò ñoå nhaøo : cuoäc caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa ñaõ cho thaáy boä maët deã sôï cuûa noù taïi Lieân xoâ, Vieät nam, Caêm-pu-chia vaø ngay caû ôû Cu-ba, töø laâu voán ñöôïc xem laø thieân ñöôøng cuûa chuû nghóa xaõ hoäi thu nhoû. Roài sau ñoù heä thoáng cöïc quyeàn ôû Lieân-xoâ ñaõ noå buøng vaø khaép nôi loøng tin vaøo töông lai xaõ hoäi chuû nghóa ñeàu thoái röõa. Veà phía Taây phöông, tieáp theo cuoäc khuûng hoaûng vaên hoaù naêm 1968, söï sa laày kinh teá naêm 1973 ñaõ ñöa ñeán moät giai ñoaïn suy thoaùi laâu daøi. Cuoái cuøng ôû theá giôùi thöù ba, nhöõng thaát baïi treân ñöôøng phaùt trieån ñaõ ñöa ñeán nhöõng thoaùi boä, daãm chaân taïi choã, cheát ñoùi, noäi chieán, chieán tranh giöõa caùc boä laïc vaø giöõa caùc toân giaùo. Nhöõng coät moác nhaém veà töông lai boãng bieán maát. Nhöõng nhaø töông lai hoïc khoâng coøn tieân ñoaùn gì nöõa vaø moät vaøi ngöôøi ñaõ haï bieån (5). Con taàu traùi ñaát baét ñaàu ñi trong ñeâm vaø söông muø.
Trong cuøng thôøi gian ñoù, ngay caùi coát loõi cuûa loøng tin vaøo söï tieán boä khoa hoïc/ kyõ thuaät / coâng nghieäp caøng ngaøy caøng bò xoùi moøn moät caùch naëng neà. Khoa hoïc cho thaáy moät tính maâu thuaãn hai maët: söï cheá ngöï ñöôïc naêng löôïng nguyeân töû baèng vaät lyù hoïc khoâng chæ coù theå ñöa con ngöôøi ñeán tieán boä maø cuõng coù theå ñöa ñeán huyû dieät. Sau hai quaû bom Hi-roâ-si-ma vaø Na-ga-da-ki, phong traøo chaïy ñua vuõ trang nguyeân töû cuûa nhöõng cöôøng quoác lôùn, roài trung bình ñaõ laøm cho söï ñe doïa ñeø naëng leân töông lai quaû ñaát. Tính maâu thuaãn hai maët naøy laïi cuõng ñeán vôùi sinh vaät hoïc vaøo nhöõng naêm 1980. Söï nhaän daïng caùc gien vaø nhöõng tieán trình hình thaønh phaân töû sinh vaät ñaõ ñöa ñeán nhöõng thí nghieäm veà thao taùc di truyeàn ñaàu tieân vaø höùa heïn caùc thao taùc treân boä naõo ñeå kieåm soaùt vaø khoáng cheá ñaàu oùc con ngöôøi.
Cuõng trong thôøi gian treân, nhöõng phoù saûn trong caùc chaát thaûi coâng nghieäp cuøng nhöõng öùng duïng phöông phaùp coâng nghieäp vaøo canh noâng, ngö nghieäp, chaên nuoâi ñaõ gaây ra oâ nhieãm cuøng nguy haïi caøng ngaøy caøng nghieâm troïng, lan roäng ñeán ñoä ñe doïa sinh quyeån quaû ñaát vaø caû taâm quyeån con ngöôøi.
Chính vì theá, ôû khaép nôi, söï phaùt trieån cuûa boä ba khoa hoïc/ kyõ thuaät/ coâng nghieäp ñaõ khoâng coøn caùi tính trôøi cho nöõa. Quan nieäm veà tính hieän ñaïi vaãn ngöï trò vaø ñaày höùa heïn khaép nôi khi con ngöôøi coøn mô öôùc ñeán phuùc lôïi vaø nhöõng phöông tieän kyõ thuaät giaûi phoùng con ngöôøi. Nhöng quan nieäm naøy ñaõ baét ñaàu bò nghi ngôø ôû theá giôùi ñaõ ñaït ñöôïc phuùc lôïi. Hieän ñaïi tính ñaõ vaø vaãn coøn laø moät phöùc heä vaên minh (complexe civilisationnel) soáng baèng moät ñoäng löïc laïc quan. Maø khi boä ba (khoa hoïc/ kyõ thuaät/ coâng nghieäp) ñang nuoâi döôõng caùi ñoäng löïc laïc quan naøy cuõng ñaõ coù vaán ñeà thì baûn thaân tính hieän ñaïi cuõng trôû thaønh vaán ñeà. Tính hieän ñaïi mang trong noù söï giaûi phoùng caù nhaân, söï theá tuïc hoaù toaøn boä nhöõng tieâu chuaån giaù trò, söï phaân hoaù cuûa chaân, thieän, myõ. Nhöng töø nay chuû nghóa caù nhaân khoâng chæ coù nghóa laø töï chuû vaø giaûi phoùng maø coøn coù nghóa laø bò phaân töû hoaù (atomisation) vaø voâ danh hoaù (anonymisation). Theá tuïc hoaù khoâng chæ coù nghóa laø thoaùt khoûi nhöõng giaùo ñieàu toân giaùo, nhöng cuõng coù nghóa laø maát nhöõng neàn taûng, laø noãi aâu lo, nghi ngôø, nuoái tieác nhöõng nieàm tin lôùn. Söï phaân hoaù caùc giaù trò khoâng chæ ñöa ñeán söï töï chuû tinh thaàn, phaán chaán thaåm myõ vaø töï do truy tìm chaân lyù, nhöng cuõng coù theå ñöa ñeán söï baïi hoaïi ñaïo ñöùc, chuû nghóa duy myõ noâng caïn vaø chuû nghóa hö voâ. Quan nieäm chuoäng caùi môùi voán coù hieäu naêng ñoåi môùi ñaõ khoâng coøn hieäu löïc (môùi = toát hôn = caàn thieát= tieán boä), noù chæ coøn duøng ñöôïc cho boät giaët, cho maøn hình voâ tuyeán vaø phöông dieän tính naêng cuûa oâ-toâ (xe hôi). Seõ khoâng coøn coù naøo laø tieåu thuyeát môùi, caùch naáu nöôùng môùi, trieát hoïc môùi nöõa.
Cho duø ôû Taây phöông ngöôøi ta ñaõ yù thöùc ñöôïc tính maâu thuaãn hai maët cuûa taát caû nhöõng tieán trình ñoàng thôøi ñöa ñeán tính hieän ñaïi maø laïi do tính hieän ñaïi sinh ra. Nhöng söï pheâ phaùn tính hieän ñaïi naøy khoâng nhöõng khoù coù theå vöôït ñöôïc noù, maø laïi coøn sinh ra moät chuû nghóa haäu hieän ñaïi thaûm haïi maø khaû naêng duy nhaát laø söï baát löïc trong vieäc döï kieán moät töông lai.
Töø ñaây khaép nôi ñeàu coù moät caûm giaùc hoaëc mô hoà hoaëc döõ doäi veà moät söï ñaùnh maát töông lai. Nôi nôi ñeàu sinh ra moät yù thöùc raèng con ngöôøi chöa phaûi ôû ngöôõng cöûa giai ñoaïn lòch söû cuoái cuøng, nôi lòch söû seõ keát thuùc trong söï vieân maõn to lôùn. Khaép nôi moïi ngöôøi tuy ñeàu caûm thaáy khoâng phaûi mình ñang ñi veà moät töông lai saùn laïn cuõng khoâng phaûi veà moät töông lai haïnh phuùc, nhöng vaãn chöa yù thöùc raèng chuùng ta ñang ôû vaøo thôøi kyø ñoà saét toaøn caàu, vaøo thôøi kyø tieàn söû cuûa ñaàu oùc nhaân loaïi.
Caùi beänh töông lai coøn thaâm nhaäp caû vaøo trong hieän taïi vaø gaây ra moät söï cuøng quaãn taâm lyù, nhaát laø khi caùi voán loøng tin cuûa moät neàn vaên minh ñaõ ñöôïc ñem ñaàu tö cho töông lai.
Ñôøi soáng ngaøy qua ngaøy cuõng coù theå laøm vôi ñi phaàn naøo caùi taâm tö khuûng hoaûng töông lai naøy, vaø laøm cho con ngöôøi maëc duø tröôùc bao baáp beânh vaãn tieáp tuïc hy voïng rieâng tö cho baûn thaân mình, tieáp tuïc sinh con ñeû caùi vaø hoaïch ñònh cho chuùng moät con ñöôøng tröôùc maët.
Nhöng cuøng luùc ñoù, söï khuûng hoaûng töông lai laïi khôi daäy moät traøo löu hoaøi coå vó ñaïi vaø chuyeän naøy caøng trôû neân maïnh meõ khi thöïc teá caøng trôû neân phuõ phaøng, ñaày lo sôï vaø baát haïnh. Caùi quaù khöù ñaõ bò töông lai laøm khaùnh taän laïi chaùy leân töø nhöõng ñieâu taøn cuûa töông lai. Töø ñoù xuaát hieän moät phong traøo tìm veà coäi nguoàn ña daïng, maïnh meõ, quay laïi vôùi nhöõng neàn taûng saéc toäc, daân toäc, toân giaùo ñaõ mai moät boaëc bò laõng queân. Chính vì theá môùi sinh ra nhieàu thöù "nguyeân giaùo chuû nghóa" (6) .
Haäu quaû cuûa caùc ñaûo loän gheâ gôùm töø sau ra tröôùc, töø quaù khöù loän ra töông lai chöa coù veû gì laø chaám döùt vaø vaãn coøn höùa heïn ñaày baát ngôø.
Duø sao ñi nöõa, söï tieán boä khoâng heà ñöôïc baûo chöùng moät caùch ñöông nhieân bôûi baát cöù moät quy luaät lòch söû naøo. Ñoåi thay chöa chaéc gì seõ mang laïi phaùt trieån. Töông lai töø giôø trôû ñi ñöôïc goïi laø muø mòt.
Bi kòch cuûa "Phaùt trieån"
Phaùt trieån laø moät töø chuû ñaïo, ñaõ trôû thaønh ngoân ngöõ cuûa Lieân hieäp quoác. ôû haäu baùn theá kyû cuûa chuùng ta haàu nhö taát caû nhöõng kinh ñieån tö töôûng ñeàu dính daùng ñeán noù. Cô sôû tö töôûng chuû ñaïo cuûa phaùt trieån haøm chöùa moät kieåu maãu lôùn cuûa Taây phöông veà söï tieán boä. Söï phaùt trieån taát yeáu phaûi ñem laïi tieán boä, tieán boä phaûi ñaûm baûo phaùt trieån.
Phaùt trieån mang hai saéc thaùi. Moät maët noù laø moät thöù thaàn thoaïi toaøn dieän, nghóa laø xaõ hoäi sau khi coâng nghieäp hoaù coù theå ñem laïi phuùc lôïi, laøm giaûm nhöõng baát coâng thaùi quaù vaø phaân phaùt cho moïi ngöôøi toái ña haïnh phuùc maø moät xaõ hoäi coù theå ñem laïi. Maët khaùc ñoù laø moät quan nieäm toái giaûn ñôn, laáy taêng töôûng kinh teá laøm ñoäng cô caàn vaø ñuû cho taát caû phaùt trieån xaõ hoäi, taâm lyù, ñaïo ñöùc. Caùi khaùi nieäm kyõ thuaät-kinh teá naøy khoâng bieát ñeán nhöõng vaán ñeà thuoäc baûn saéc, coäng ñoàng, lieân ñôùi vaø vaên hoaù cuûa con ngöôøi. Vì theá khaùi nieäm phaùt trieån töï noù vaãn coøn ôû vaøo moät giai ñoaïn raát keùm phaùt trieån. Vaø khaùi nieäm keùm phaùt trieån naøy laø moät saûn phaåm ngheøo vaø tröøu töôïng cuûa chính caùi khaùi nieäm phaùt trieån cuõng ngheøo vaø tröøu töôïng kia.
Dính lieàn vôùi nieàm tin muø quaùng raèng söï tieán boä phaûi taát yeáu ñi veà phía tröôùc, caùi nieàm tin muø quaùng vaøo phaùt trieån ñaõ cho pheùp, moät maët loaïi boû ñöôïc nhöõng nghi ngôø, maët khaùc che laáp nhöõng daõ man ñaõ ñöôïc ñem duøng ñeå phaùt trieån söï phaùt trieån.
Caùi thaàn thoaïi veà söï phaùt trieån ñaõ khieán con ngöôøi tin raèng hoï phaûi hy sinh taát caû cho noù. Noù ñaõ cho pheùp nhöõng cheá ñoä ñoäc taøi taøn nhaãn, duø laø kieåu "xaõ hoäi chuû nghóa" (ñoäc ñaûng) hay theo kieåu Taây phöông (ñoäc taøi quaân phieät) vieän daãn ñeå töï baøo chöõa. Nhöõng söï taøn baïo cuûa caùc cuoäc caùch maïng phaùt trieån ñaõ laøm traàm troïng theâm nhöõng bi kòch cuûa söï keùm môû mang.
Sau 30 naêm daønh cho phaùt trieån, söï maát thaêng baèng giöõa Baéc/ Nam vaãn tieáp dieãn vaø söï baát bình ñaúng naøy ngaøy caøng trôû neân nghieâm troïng. 25% daân chuùng cuûa quaû ñaát soáng trong nhöõng nöôùc giaàu coù, tieâu thuï 75% naêng löôïng. Nhöõng cöôøng quoác lôùn giöõ ñoäc quyeàn veà khoa hoïc coâng ngheä cao vaø chieám giöõ ngay caû quyeàn löïc nhaän thöùc vaø thao tuùng caùi voán di truyeàn cuûa caùc loaïi sinh vaät, keå caû cuûa con ngöôøi. Theá giôùi phaùt trieån phaù huyû thaëng dö noâng nghieäp cuûa mình, ñeå ñaát hoang, trong khi naïn thieáu aên, cheát ñoùi lan traøn trong theá giôùi ngöôøi ngheøo. Nôi naøy, heã cöù coù moät cuoäc noäi chieán hay moät thieân tai thì caùi vieän trôï nhaân ñaïo nhaát thôøi laïi bò boïn aên baùm, quan lieâu hay aùp-phe nuoát maát. Theá giôùi thöù ba vaãn tieáp tuïc phaûi chòu ñöïng söï boùc loät kinh teá, nhöng noù coøn phaûi chòu ñöïng theâm söï muø loaø, tö duy queø quaët, söï keùm môû mang veà tinh thaàn vaø trí thöùc cuûa chính caùi theá giôùi phaùt trieån kia.
ôû Phi chaâu, ñaát ñai khoâng coøn maàu môõ. Khí haäu suy thoaùi, daân soá taêng, beänh Sida taøn phaù. Moät cheá ñoä ñoäc canh tuyø thuoäc vaøo nhöõng may ruûi cuûa thò tröôøng theá giôùi ñaõ thay theá moät cheá ñoä ña canh coù theå ñaùp öùng nhöõng nhu caàu gia ñình vaø ñòa phöông. Vì leä thuoäc vaøo may ruûi, cheá ñoä ñoäc canh lieân tieáp bò khuûng hoaûng, vaø voán ñaàu tö vaøo nhöõng khu vöïc khuûng hoaûng ñaõ boû ñi nôi khaùc. Noâng daân traøn vaøo caùc khu nhaø oå chuoät cuûa ñaùm ngöôøi thaát nghieäp trong thaønh phoá. Tieán trình tieàn teä hoaù, thöông phaåm hoaù taát caû moïi thöù treân ñôøi ñaõ phaù vôõ nhöõng töông trôï vaø hoaø muïc trong ñôøi soáng taäp theå. Nhöõng neùt öu tuù nhaát cuûa vaên hoaù ñòa phöông laïi bò ñaøo thaûi ñeå nhöôøng choã cho caùi huû baïi nhaát cuûa vaên minh taây phöông.
yù nieäm phaùt trieån chuû nghóa ñaõ vaø vaãn ñang coøn nhìn ñôøi vôùi con maét kinh teá vaø soá löôïng, neân khoâng theå naøo thaáy ñöôïc cuûa caûi vaên hoaù cuûa nhöõng xaõ hoäi coå sô hay truyeàn thoáng. Noù chæ nhìn thaáy ôû nhöõng vaên hoaù ñoù nhöõng tö töôûng leäch laïc, ngu muoäi, dò ñoan maø khoâng theå nghó ñöôïc raèng chuùng coù theå chöùa ñöïng nhöõng tröïc giaùc saâu saéc, nhöõng hieåu bieát tích tuï töø haøng nghìn naêm, nhöõng khoân ngoan veà cuoäc soáng vaø nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc ñaõ suy suïp nôi chuùng ta (Taây phöông-ND). Chuû nghóa phaùt trieån, keát quaû cuûa moät söï hôïp lyù hoaù laáy Taây phöông laøm trung taâm, khoâng theå naøo thaáy ñöôïc moät söï thöïc laø caùi vaên hoaù nôi nhöõng xaõ hoäi phaùt trieån cuûa chuùng ta, ngoaøi nhöõng chaân lyù vaø nhöõng ñöùc tính saâu saéc (ví duï caùi lyù tính töï pheâ phaùn giuùp chuùng ta nhìn thaáy nhöõng khuyeát ñieåm vaø yeáu ñieåm cuûa chính neàn vaên hoaù chuùng ta), noù coøn chaát chöùa cuõng nhö taát caû nhöõng vaên hoaù khaùc, nhöng theo moät kieåu rieâng, nhöõng yù töôûng chuû quan tuyø tieän, nhöõng huyeàn thoaïi voâ caên cöù (trong ñoù coù theå keå caùc huyeàn thoaïi veà söï tieán boä coù tính trôøi cho), nhieàu aûo töôûng lôùn (coù theå keå caû caùi aûo töôûng ñang ôû treân ñænh cao cuûa lyù tính vaø cho mình laø keû duy nhaát naém ñöôïc noù), nhöõng söï muø quaùng gheâ gôùm (coù theå keå caû caùi tö duy manh muùn, khu bieät, giaûn ñôn hoaù vaø maùy moùc).
Ngay caû ôû AÂu chaâu, nôi khôûi thuyû cuûa noù, söï phaùt trieån tính hieän ñaïi ñoâ thò vaø coâng nghieäp ñaõ keùo theo söï phaù huyû nhöõng vaên hoaù thoân laøng töø haøng nghìn naêm vaø noù baét ñaàu taán coâng ñeán lôùp voû cuûa nhieàu vaên hoaù ñòa phöông, maø söùc ñeà khaùng moãi nôi moät khaùc. Trong nhöõng vaên hoaù lòch söû lôùn cuûa chaâu aù vaø cuûa theá giôùi Hoài giaùo, con ngöôøi ñaõ choáng laïi tieán trình Taây phöông hoaù baèng caùch ñoâi khi phaûi caùng ñaùng moät baûn saéc song haønh (Nhaät baûn, Ma-roác), ñoâi khi baèng caùch taùi sinh noäi dung toân giaùo vaø saéc toäc. Nhö chuùng ta ñaõ noùi ôû treân, vieäc choáng laïi tieán trình Taây phöông hoaù cuõng ñöôïc tieán haønh baèng chính nhöõng vuõ khí vaø coâng cuï möôïn cuûa Taây phöông: hình thöùc Nhaø nöôùc - quoác gia, kyõ thuaät coâng nghieäp, haønh chính, quaân söï, heä tö töôûng khai phoùng veà quyeàn lôïi caùc daân toäc. Töø ñoù, trong cuøng moät tieán trình sinh ra moät chuyeån ñoäng ñoâi, moät maët baùm reã vaøo quaù khöù vaø moät maët vöôn ñeán töông lai. Moät tính naêng ñoäng phöùc taïp, nôi caùc yeáu toá nhö baûn saéc toân giaùo, daân toäc, nhaø nöôùc, kyõ thuaät taùc ñoäng laãn nhau, nôi maø chuû nghóa tö baûn, nhöõng heä tö töôûng taây phöông, heä tö töôûng caùch maïng, vaên hoaù ñaïi chuùng cuõng khôi daäy nhöõng cuoäc noåi loaïn, hy voïng, roài nhaãn nhuïc, tuyeät voïng, taùi noåi loaïn. Taát caû nhöõng thöù aáy khoâng phaûi khoâng ñaày daãy nhöõng ñau thöông, xung ñoät noäi boä, thoaû hieäp khaäp khieãng; duø sao ñi nöõa, tieán trình Taây phöông hoaù moät maët thoâng qua kyõ thuaät hoaù, thöông phaåm hoaù, thöông nghieäp hoaù vaø heä tö töôûng hoaù, moät maët ngöôïc laïi, nhö chuùng ta ñaõ thaáy ôû treân, laïi ñi veà söï Ban-caêng hoaù vaø quay veà nhöõng baûn saéc toân giaùo - chuûng toäc.
ôû phaàn coøn laïi cuûa theá giôùi, söï phaùt trieån coù khuynh höôùng ñöa nhöõng vaên hoaù coå ñeán choã tan raõ hoaøn toaøn. Caùi vaên hoaù coå naøy ñaõ töøng bò phaù huyû töø thôøi coù lòch söû vaø laïi tieáp tuïc bò phaù huyû treân moät quy moâ lôùn bôûi cheá ñoä thöïc daân. Theá giôùi cuûa nhöõng vaên hoaù thoå daân ngaøy hoâm nay ñaõ bò thu heïp laïi, chæ coøn khoaûng 300 trieäu ngöôøi, xem ra khoù coù theå thoaùt khoûi söï dieät vong.
Chuùng ta ñang chöùng kieán maøn cuoái cuûa söï trieät haï caùc neàn vaên hoaù saên baét - haùi löôïm coøn ñang toàn taïi trong nhöõng röøng nhieät ñôùi, nhöõng nuùi hoang, nhöõng khoaûng roäng sa maïc. Tieán boä cuûa y hoïc ñaõ ñem laïi veä sinh vaø trò beänh nhöng ñaõ laøm maát nhöõng phöông thuoác vaø caùch chöõa cuûa caùc thaày lang, thaày phuø thuyû. Phong traøo xoaù naïn muø chöõ ñem ñeán vaên hoaù chöõ vieát, nhöng laïi tieâu dieät nhöõng vaên hoaù truyeàn khaåu chöùa ñöïng nhöõng tri thöùc vaø söï khoân ngoan töø nghìn ñôøi. Caùc keát caáu nhöõng loaïi hình truyeàn thoáng cuûa nhaân caùch ñaõ bò phaù vôõ moät caùch trieät ñeå.
Kinh nghieäm gaàn ñaây ôû vònh James (Geâmx) ñaõ laø moät hình aûnh thu goïn cuûa tieán trình naøy. Theo loâgíc cuûa phaùt trieån, Cuïc thuyû ñieän tænh Que-beùc ñaõ tieán haønh xaây döïng moät ñaäp thuyû ñieän lôùn nhaèm cung caáp ñieän reû tieàn vaø cuõng nhaèm loâi keùo caùc nhaø maùy nhoâm ñeán tænh naøy. Moät phaàn ñaát ñöôïc mua laïi töø ñaát cuûa nhöõng ngöôøi Anh-ñieâng (da ñoû) Kris, tieàn baùn ñaát naøy ñaõ cho pheùp thoå daân coù ñuû phöông tieän ñeå ñònh cö, taäu nhaø, mua saém maùy gia duïng chaïy ñieän, thích öùng theo moâ hình coâng vieäc - naêng löôïng - taêng tröôûng v.v.. Nhöng trong nhöõng vuøng ñaát Ñieän cuïc Que-beùc ñaõ mua, caùc hoà nhaân taïo ñaõ caét ñöùt ñöôøng di truù cuûa loaøi tuaàn loäc (moät loaøi nai ôû Canaña-ND) vaø phoát-pho thaûi töø nöôùc caùc hoà ñaõ laøm cho caù bò nhieãm ñoäc khoâng coøn aên ñöôïc nöõa. Thoå daân baét buoäc phaûi töø boû nhöõng hoaït ñoäng sinh nhai cuõ cuûa daân saên baén, caâu caù ñeå ñi laøm vieäc xaây ñaäp, roài sau ñoù trôû thaønh nhöõng keû thaát nghieäp. Nhöõng ngöôøi giaø voâ coâng roài ngheà cheát daàn moøn. Coøn ngöôøi treû tuoåi thì ñaém chìm trong men röôïu vaø coù caû nhöõng ñöùa treû 4 tuoåi say söa vì men bia. Phuï nöõ vì boû caù moät caùch ñoät ngoät ñeå aên nhöõng thöùc aên baèng boät vaø ñöôøng ñeàu trôû thaønh phì noän. Coäng ñoàng xaõ hoäi ngaøy tröôùc hoaøn toaøn bò phaù huyû maø treân ñoù khoâng coù moät caùi gì môùi ñöôïc xaây döïng. Loøng vò tha bò thay theá bôûi tính ích kyû. Moät loái soáng cuõ, moät theá giôùi sinh hoaït cuõ ñaõ bò maát. Nhöõng tieän nghi gia ñình ñaõ ñeán cuøng moät luùc vôùi beänh nghieän röôïu, ma tuyù vaø noãi buoàn phieàn. Ngöôøi Kris hoâm nay thì raát giaàu haøng hoaù, nhöng linh hoàn thì ngheøo naøn, baát haïnh vaø ñang treân ñöôøng bò tieâu dieät.
Trong baát cöù tröôøng hôïp naøo, ngay caû ôû chaâu AÂu, nhöng ngoaøi chaâu AÂu thì traàm troïng hôn, söï phaùt trieån ñaõ laøm maát ñi khaù nhanh tình ñoaøn keát ñòa phöông, nhöõng neùt ñaëc thuø thích hôïp vôùi nhöõng ñieàu kieän sinh thaùi rieâng cuûa töøng vuøng.
Dó nhieân khoâng neân quaù lyù töôûng hoaù caùc vaên hoaù. Phaûi bieát raèng taát caû tieán hoaù ñeàu chöùa chaáp söï ñaøo thaûi, taát caû saùng taïo ñeàu mang söï huyû dieät vaø taát caû nhöõng lôïi loäc lòch söû gaët haùi ñöôïc ñeàu phaûi traû giaù baèng nhöõng maát maùt. Phaûi hieåu raèng roài taát caû nhöõng gì soáng ñeàu phaûi cheát, moãi moät vaên hoaù ñeàu ñaùng soáng vaø phaûi bieát cheát. Chuùng ta cuõng phaûi tin raèng xaây döïng moät vaên hoaù toaøn caàu laø moät ñieàu caàn thieát. Thaät ra tính ña daïng cuûa caùc vaên hoaù, thích öùng tuyeät vôøi vôùi caùc ñieàu kieän vaø vaán ñeà ñòa phöông, ngaøy hoâm nay laïi coù theå ngaên caûn moïi ngöôøi vöôn leân möùc ñoä toaøn caàu. Nhöng chuùng ta khoâng theå naøo ruùt ra vaø phoå caäp hoaù töø moãi neàn vaên hoaù caùi maø noù coáng hieán phong phuù nhaát hay sao? Laøm sao toång hôïp ñöôïc nhöõng giaù trò vaø kho taøng vaên hoaù cuûa nhöõng neàn vaên hoaù ñang giaûi theå ? Coù quaù muoän hay khoâng? Nhö theá laø chuùng ta phaûi ñoái ñaàu vôùi hai ñoøi hoûi caáp baùch maø maâu thuaãn: Cöùu laáy tính cöïc kyø ña daïng cuûa vaên hoaù ñòa phöông maø nhaân loaïi ñaõ laøm neân, nhöng cuøng moät luùc vaãn nuoâi döôõng ñöôïc caùi vaên hoaù toaøn caàu chung cho taát caû. Ngoaøi ra, chuùng ta cuõng coù theå thaáy raèng song song vôùi tieán trình ñoàng chaát hoaù vaên minh maø laøn soùng kyõ thuaät coâng nghieäp ñang ñaåy con ngöôøi ñeán coøn coù moät tieán trình gaëp gôõ vaø hoaø tan vaên hoaù: Khoâng ngöøng, tính ña daïng vaên hoaù laïi taùi sinh ôû nöôùc Myõ, ôû chaâu Myõ la tinh vaø ôû Phi chaâu. Nhöng chuùng ta cuõng khoâng theå khoâng nghó raèng söï phaùt trieån kyõ thuaät - coâng nghieäp laø moät moái ñe doaï cho theá giôùi veà maët vaên hoaù.
Khaép nôi, kyõ thuaät hoaù lan traøn, coâng nghieäp hoaù lan traøn, ñoâ thò hoaù lan traøn vôùi nhöõng haäu quaû hai maët maø ta chöa bieát maët naøo seõ thaéng. Taát caû nhöõng thöù ñoù seõ ñöa vaên hoaù noâng nghieäp ñeán choã phaù saûn vaø theá giôùi noâng daân ñeán ngaøy taøn vôùi moät vaän toác cöïc kyø nhanh choùng. Vaøo naêm 1800 môùi chæ coù 3% daân chuùng theá giôùi soáng trong caùc thaønh phoá, theá maø baây giôø 88% daân soá Taây phöông AÂu chaâu ñang laø cö daân trong caùc ñoâ thò. Caùc sieâu ñoâ thò nhö Meâ-hi-coâ, Thöôïng haûi, Bom-bay, Gia-caùc-ta, Toâkyoâ, OÂsaka khoâng ngöøng taêng tröôûng. Nhöõng con quaùi vaät ñoâ thò ñoù chòu (vaø baét nhöõng cö daân cuûa noù phaûi chòu) nhöõng naïn keït xe, tieáng oàn, thaàn kinh caêng thaúng oâ nhieãm ñuû loaïi. Söï ngheøo khoù vaät chaát lan traøn trong caùc khu nhaø oå chuoät, söï cuøng quaãn tinh thaàn khoâng phaûi chæ taäp trung trong nhöõng khu ñaày ma tuyù, toäi phaïm maø coøn ngöï trò trong nhöõng khu sang troïng ñöôïc baûo veä bôûi nhöõng lính gaùc tö vaø veä só.
Chuyeân gia nhaân khaåu hoïc cuûa Lieân hieäp quoác ñaõ tieân ñoaùn ñeán naêm 2.000 hôn 50% daân soá toaøn caàu seõ soáng trong caùc thaønh phoá, cö daân cuûa 60 sieâu ñoâ thò seõ vöôït qua con soá 650 trieäu ngöôøi, nghóa laø 8,3% daân soá toaøn caàu seõ taäp trung treân moät khoaûng khoâng gian chieám 1/2.000 toång dieän tích ñaát ñòa caàu. Trong soá 21 sieâu ñoâ thò coù hôn 10 trieäu daân thì 17 caùi seõ naèm trong nhöõng nöôùc ngheøo.
Söï phaùt trieån theá giôùi seõ ñi veà ñaâu?
Moät soá ngöôøi ñang ñi ñeán tai hoaï, moät soá khaùc thì ñang vuøng vaãy coá thoaùt ra khoûi tình traïng chaäm tieán kinh teá, nhöng roài cuõng seõ rôi vaøo nhöõng vaán ñeà veà vaên minh cuûa theá giôùi phaùt trieån. Trong noäi boä nhieàu quoác gia phaùt trieån, moät söï chaäm tieán kinh teá cuõng laïi ñang phaùt trieån: ôû Myõ 35 trieäu ngöôøi soáng döôùi möùc ngheøo khoå. Hình nhö chuùng ta ñang ñi vaøo moät thöù xaõ hoäi "ñoái ngaãu". Moät thöù xaõ hoäi ñang vöùt boû nhöõng keû bò loaïi ra beân leà söï phaùt trieån vaøo trong nhöõng gheùt-toâ (khu bieät cö), trong soá ñoù coù töø 10 - 20% laø nhöõng ngöôøi thaát nghieäp.
Coù phaûi chuùng ta ñang ñi ñeán moät cuoäc khuûng hoaûng phaùt trieån cuûa theá giôùi?
Duø sao ñi nöõa, chuùng ta cuõng phaûi baùc boû khaùi nieäm keùm phaùt trieån cuûa phaùt trieån, khaùi nieäm cho raèng söï taêng tröôûng kyõ thuaät - coâng nghieäp seõ laø phöông thuoác baùch beänh cho moïi phaùt trieån nhaân loaïi, xaõ hoäi. Vaø chuùng ta cuõng phaûi töø boû yù nieäm thaàn thoaïi veà moät söï tieán boä cöù taêng maõi moät caùch voâ cuøng taän maø khoâng theå naøo cöôõng laïi ñöôïc.
Moät söï khoù ôû hay caên beänh cuûa vaên minh?
Neàn vaên minh cuûa chuùng ta, kieåu maãu cuûa phaùt trieån, phaûi chaêng chính noù cuõng ñang maéc phaûi caên beänh phaùt trieån?
Söï phaùt trieån cuûa vaên minh chuùng ta ñaõ taïo neân nhöõng kyø tích nhö: söû duïng ñöôïc naêng löôïng vaät lyù, caùc maùy moùc coâng nghieäp caøng ngaøy caøng töï ñoäng hoaù vaø tin hoïc hoaù, nhöõng maùy gia duïng chaïy ñieän ñaõ giaûi phoùng caùc gia ñình khoûi nhöõng coâng vieäc cöïc nhoïc, phuùc lôïi vaø tieän nghi, nhöõng saûn phaåm tieâu thuï nhieàu chuûng loaïi, xe oâ-toâ (nhö teân noù aùm chæ, ñaõ cho con ngöôøi quyeàn töï chuû trong vieäc ñi laïi), maùy bay ñaõ giuùp chuùng ta nuoát ñöôïc khoâng gian, truyeàn hình nhö caùi cöûa soå môû ra theá giôùi cuûa thöïc taïi vaø moäng töôûng.
Söï phaùt trieån naøy ñaõ cho pheùp caù nhaân con ngöôøi thaêng hoa, tìm ñöôïc söï thaân maät trong tình yeâu, tình baïn, söï giao löu giöõa caùi ta vôùi mình, söï thoâng tin töø xa giöõa nhöõng con ngöôøi vôùi nhau. Nhöng chính söï phaùt trieån naøy laïi cuõng manh muùn hoaù nhöõng caù nhaân, laøm hoï bò maát ñi nhöõng lieân ñôùi cuõ maø khoâng ñem ñeán nhöõng lieân ñôùi môùi naøo khaùc ngoaøi nhöõng thöù lieân heä voâ danh vaø haønh chính.
Söï phaùt trieån cuûa khu vöïc kyõ thuaät - quan lieâu ñaõ phoå bieán loaïi coâng vieäc vuïn vaët maát tính chuû ñoäng, traùch nhieäm hoaëc höùng thuù. Thôøi gian bò ño löôøng, chaét boùp laøm bieán maát söï s1/2n saøng, nhòp soáng an nhieân töï taïi. Söï voäi vaõ ñuoåi maát tính traàm tö maëc töôûng. Boä maùy vó ñaïi quan lieâu - kyõ thuaät - coâng nghieäp bao truøm caøng ngaøy caøng nhieàu hoaït ñoäng. Noù baét caùc caù nhaân phuïc tuøng nhöõng quy ñònh, meänh leänh, theå thöùc cuûa noù. Ngöôøi ta khoâng coøn bieát phaûi ñoái thoaïi nhö theá naøo vôùi nhöõng thöù quyeàn löïc voâ danh naøy. Ngöôøi ta khoâng bieát phaûi laøm theá naøo ñeå söûa chöõa nhöõng sai laàm, khoâng bieát phaûi ñeán coâng sôû naøo, baøn giaáy naøo. Cô giôùi hoaù ñaõ khoáng cheá caû caùi khoâng phaûi laø cô giôùi: söï phöùc taïp cuûa con ngöôøi. Cuoäc soáng treân thöïc teá bò nhuïc maï. aùch thoáng trò voâ danh cuûa tieàn baïc ñi keøm vôùi vôùi aùch thoáng trò cuûa cheá ñoä quan lieâu kyõ thuaät voâ danh. Nhöõng nhaân toá kích thích ñoàng thôøi cuõng laïi laø nhöõng nhaân toá phaân raõ: Tinh thaàn caïnh tranh vaø yù chí thaønh coâng laïi ñaåy maïnh loøng ích kyû vaø caøng laøm tieâu tan tình ñoaøn keát.
Kinh thaønh-aùnh saùng ñem ñeán töï do vaø laïc thuù laïi cuõng laø caùi thaønh phoá baïch tuoäc maø nhöõng goø boù baét ñaàu baèng caùi voøng luaån quaån: chen xe - ñi laøm - ñi nguû (Meùtro, boulot, dodo), ñeø naùt caû cuoäc ñôøi vaø nôi ñoù söï caêng thaúng thaàn kinh doàn ñaäp laøm hao moøn caân naõo.
Ñôøi soáng daân chuû thoaùi boä. Caùc vaán ñeà caøng coù chieàu höôùng kyõ thuaät thì laïi caøng thoaùt khoûi taàm tay cuûa nhöõng coâng daân ñeå rôi vaøo thaåm quyeàn cuûa nhöõng chuyeân gia. Caùc vaán ñeà vaên minh caøng trôû thaønh chính trò thì caùc nhaø chính trò laïi caøng ít khaû naêng ñöa chuùng vaøo ngoân ngöõ vaø chöông trình haønh ñoäng cuûa hoï.
Con ngöôøi saûn xuaát phuï thuoäc vaøo con ngöôøi tieâu thuï. Keû tieâu thuï laïi phuï thuoäc vaøo saûn phaåm baùn treân thò tröôøng vaø caùi thò tröôøng naøy laïi tuyø thuoäc vaøo nhieàu löïc löôïng phoùng ñaõng, caøng ngaøy caøng khoù kieàm cheá trong moät tieán trình quay voøng, nôi ngöôøi ta taïo neân moät keû tieâu thuï cho moät saûn phaåm chöù khoâng coøn chæ taïo moät saûn phaåm cho keû tieâu thuï. Caù nhaân con ngöôøi moät khi thoaùt khoûi söï khoáng cheá noâ dòch cuûa coâng vieäc ñeàu rôi vaøo moät traïng thaùi naùo ñoäng beà ngoaøi. Söï tieâu thuï bò roái loaïn trôû thaønh söï tieâu thuï quaù möùc vaø voâ ñoä ñeå roài laïi xen keõ vôùi nhöõng ñôït nhòn aên, nhòn tieâu. Noãi aùm aûnh veà dinh döôõng vaø hình daùng laøm taêng nieàm lo toan coù tính luyeán kyû (töï yeâu mình) vaø nhöõng ñoøi hoûi ngoâng cuoàng veà aên uoáng. Noãi aùm aûnh naøy coøn nuoâi döôõng caû tính öa chuoäng vitamin vaø caùc nguyeân toá vi löôïng khaù toán keùm. Nôi lôùp ngöôøi giaàu coù, söï tieâu thuï trôû thaønh nhö ñieân daïi, gaøn dôû vì coøn dính daùng ñeán nhöõng vaán ñeà ñòa vò xaõ hoäi, nhaõn hieäu, myõ quan, thuaàn khieát vaø söùc khoeû. Hoï chaïy ñoân chaïy ñaùo khaép caùc tuû kính, cöûa haøng lôùn, tieäm ñoà coå, chôï trôøi. Coøn phaûi keå caû söï meâ maån nhöõng ñoà lænh kænh ñi ñoâi vôùi thoùi sính nhöõng vaät voâ giaù trò.
Nhöõng caù nhaân soáng qua ngaøy, tieâu thuï hieän taïi, töï ñeå mình bò loâi cuoán bôûi haøng ngaøn thöù taàm phaøo, khoâng ngöøng taùn gaãu maø chaúng bao giôø hieåu ñöôïc nhau trong toaø thaùp ngaø cuûa nhöõng chuyeän laët vaët. Khoâng theå naøo ngoài yeân moät choã, hoï loaêng quaêng khaép moïi nôi. Baûn chaát cuûa du lòch roài chaúng phaûi laø ñi khaùm phaù keû khaùc, cuõng chaúng phaûi laø moái lieân heä vaät chaát ñoái vôùi ñòa caàu maø laø moät ñoaïn ñöôøng moäng du ñöôïc höôùng daãn trong moät theá giôùi nöûa thöïc nöûa hö, trang hoaøng baèng nhöõng phoân-klo vaø ñeàn ñaøi. Söï giaûi trí hieän ñaïi treân thöïc teá laïi laøm taêng theâm noãi troáng roãng maø noù muoán troán traùnh.
Chính vì theá maø tieán trình naâng cao möùc soáng laïi coù theå ñi keøm vôùi söï xuoáng doác cuûa chaát löôïng ñôøi soáng. Söï gia taêng caùc phöông tieän truyeàn thoâng coù theå ñi cuøng vôùi söï ngheøo naøn veà truyeàn thoâng giöõa caùc caù nhaân. Moät con ngöôøi coù theå cuøng moät luùc coù caùi töï chuû cuûa mình nhöng laïi trôû thaønh moät haït caùt rôøi, laø hoaøng ñeá maø laïi laø baày toâi, laø chuùa teå caùc maùy moùc maø laïi bò khoáng cheá vaø noâ dòch bôûi chính caùi maø mình cheá ngöï.
Cuøng moät luùc coù moät caùi gì ñoù ñe doïa neàn vaên minh chuùng ta töø beân trong: Söï xuoáng caáp nhöõng lieân heä giöõa con ngöôøi vôùi nhau, noãi coâ ñôn, söï maát maùt nhöõng nieàm tin vöõng chaéc ñi keøm vôùi noãi baát löïc trong vieäc ñaûm nhaän nhöõng baáp beânh, taát caû nhöõng thöù aáy nuoâi döôõng moät caên beänh chuû quan ngaøy caøng phoå bieán. Vì caên beänh taâm hoàn naøy naèm trong ñaùy taâm linh, vì noù gaén lieàn veà maët taâm thaàn vôùi nhöõng luùc maát nguû, nhöõng luùc khoù thôû, vôùi beänh loeùt daï daøy, nhöõng khi khoù ôû, vì vaäy ngöôøi ta khoâng heà nhaän thaáy ñöôïc caùi kích thöôùc vaên minh taäp theå nôi noù neân chæ bieát ñi caàu cöùu baùc só, caùc nhaø taâm lyù trò lieäu hoaëc caùc oâng ñaïo sö toân giaùo.
Khi caùc thanh thieáu nieân noåi loaïn phaûn ñoái xaõ hoäi, khi chuùng trôû thaønh "bô vô" vaø rôi vaøo caïm baãy cuûa ma tuyù loaïi "cöùng" moïi ngöôøi cho raèng ñaáy chæ laø moät thöù beänh cuûa tuoåi treû, ngöôøi ta khoâng thaáy ñöôïc raèng thanh thieáu nieân laø maét xích yeáu nhaát cuûa vaên minh, noù laø choã taäp trung cuûa taát caû nhöõng vaán ñeà, nhöõng caên beänh, nhöõng khaùt voïng maø ôû nôi khaùc chæ mô hoà vaø phaân taùn. Truy taàm cuøng moät luùc söï töï chuû vaø tình caûm coäng ñoàng ñoøi hoûi moät moái lieân heä chaân chính vôùi thieân nhieân ñeå tìm laïi baûn theå cuûa chính mình, choái töø cuoäc ñôøi hö nguî cuûa ngöôøi lôùn, laø nhöõng thöù noùi leân moät caùch thaám thía hôn bao giôø heát nhöõng thieáu thoán maø chuùng phaûi gaùnh chòu. Saâu xa hôn nöõa, lôøi keâu goïi cuûa thanh thieáu nieân ôû California (Caliphoocnia) trong nhöõng naêm 1960: Phong traøo Hoaø bình vaø Tình yeâu ñaõ ñeå loä caên beänh saâu thaúm cuûa taâm hoàn thieáu tình yeâu vaø hoaø bình.
Nhöõng bieán ñoäng naêm 1968 ñaõ noùi leân söï phaûn khaùng cuûa giôùi treû ñoái vôùi ngay caû nhöõng nguyeân taéc ñôøi soáng theá giôùi taây phöông, khoán cuøng veà maët taâm lyù vaø tinh thaàn trong khi raát ñaày ñuû vaät chaát.
Nhöõng caên beänh khaùch quan gaây ra do nhöõng vaán ñeà nan giaûi hoaëc loaïn chöùc naêng, do tính quan lieâu naëng neà vaø cöùng nhaéc, do nhöõng suy thoaùi veà sinh thaùi ñaõ trôû thaønh deã nhaän thaáy vaø baét ñaàu bò vaïch traàn, leân aùn. Nhöng nhöõng caên beänh vaên minh ñang len loûi vaøo taâm hoàn vaø trôû thaønh yù thöùc chuû quan khoâng phaûi luùc naøo cuõng deã nhaän dieän. Noùi toùm laïi, nhöõng caên beänh khaùch quan vaø chuû quan ñuùc keát vôùi nhau thaønh moät thöù beänh vaên minh môùi. Xuaát hieän ôû Taây phöông trong vaø bôûi söï phaùt trieån kinh teá, noù tieáp tuïc tieán böôùc trong vaø bôûi söï khuûng hoaûng kinh teá.
Töø naêm 1968, caùi hö caáu ñöôïc chuyeån taûi baèng phöông tieän truyeàn thoâng ñaõ chaáp nhaän vaán ñeà naøy. Tröôùc kia taát caû phim aûnh thöông maïi ñeàu keát thuùc baèng moät keát cuoäc coù haäu, nhöõng nhaân vaät chính trong vaên chöông bình daân ñeàu tìm ñöôïc tình yeâu vaø thaønh coâng ôû cuoái quyeån tieåu thuyeát. Baùo chí phuï nöõ phaân phaùt nhöõng bí quyeát ñeå möu caàu haïnh phuùc. Sau 1968, moïi ngöôøi ñaõ töø caùi thaàn thoaïi tuyeät vôøi cuûa haïnh phuùc chuyeån sang söï nghi ngôø veà haïnh phuùc. Caùi keát cuïc taát thaéng cuûa haïnh phuùc khoâng coøn laø taát yeáu nöõa. Caùc taïp chí phuï nöõ baét ñaàu khuyeân ñoäc giaû cuûa mình neân can ñaûm truø tính vieäc ly hoân, soáng coâ ñoäc, beänh taät, giaø yeáu...
Cuõng caàn phaûi löu yù raèng xaõ hoäi coâng daân (daân söï) ñaõ phaûn öùng laïi vaø tìm caùch töï baûo veä baèng nhöõng phöông tieän rieâng cuûa noù.
Trong tinh thaàn ñoù, moät cuoäc phaûn coâng ñoái vôùi nhöõng goø boù cuûa cuoäc soáng ñoâ thò bò quan lieâu hoaù ñaõ theå hieän töø nhöõng naêm 1960 qua phong traøo cuûa moät cuoäc soáng xen keõ coâng vieäc/ nhaøn thuù (7), thaønh phoá/ thoân queâ vôùi cuoái tuaàn vaø ngaøy nghæ taêng leân. Döôùi söï thoâi thuùc cuûa moät chuû nghóa Taân phoûng coå (baét chöôùc xöa) vaø Taân töï nhieân ngöôøi ta ñaõ ñem chaát ñaày nhaø nhöõng thöùc caây coû, voû soø oác, ñaù khoaùng, ñoà hoaù thaïch; ñem quaàn boø, quaàn nhung, trang phuïc queâ muøa, trang söùc coå quaùi ra dieän; tìm laïi trong nhöõng thöùc aên nöôùng, rau vöôøn, moùn aên noâng daân caùc giaù trò ñaõ bò queân laõng. Sau ñoù phong traøo yù thöùc sinh thaùi coøn ñaåy maïnh söï tìm veà thieân nhieân trong taát caû moïi lónh vöïc, baét ñaàu baèng thöùc aên.
EÂroâs trong thaàn thoaïi Hy laïp coù theå ñoàng thôøi hoaëc luaân phieân bieåu hieän cho aùi tình, saéc duïc, tính duïc, tình baïn ñaõ trôû thaønh moät söï phaûn khaùng caên baûn ñoái vôùi caên beänh cuûa vaên minh, moät söï phaûn khaùng maø chính neàn vaên minh gaây ra vaø truyeàn baù baèng nhöõng phöông tieän truyeàn thoâng cuûa noù. Ñeå choáng traû laïi söï voâ danh hoaù vaø manh muùn hoaù nhaát laø trong giôùi treû, con ngöôøi ngaøy caøng phaûi tìm laáy nhöõng daáu hieäu taäp hôïp qua nhöõng phe phaùi, nhoùm beø baïn, leã laïc. Vaø ôû moïi tuoåi, tình yeâu ñaõ trôû thaønh Ñaáng cöùu roãi. Ñaùm cöôùi ngaøy xöa laø moät söï lieân minh giöõa caùc gia ñình, baây giôø ñaõ khoâng theå naøo coøn coù theå xaåy ra neáu khoâng coù tình yeâu. Ngöôøi ta ñem nhöõng ngoïn soùng tình ñeå xoa dòu nhöõng côn beänh cuûa taâm hoàn. Tình yeâu ra ñôøi vaø taùi sinh khaép nôi. Nhöõng cuoäc gaëp gôõ aùi tình, saéc tình, xuyeân qua taát caû caùc giai caáp xaõ hoäi, ñoät phaù taát caû nhöõng caám ñoaùn, say söa trong vuïng troäm, leùn luùt vaø baáp beânh.
Nhöng nhöõng ñam meâ chaùy boûng thì thieâu huyû cuõng raát nhanh, tình yeâu trong khi ñöôïc nhaân leân ñaõ yeáu ñi vaø trôû thaønh mong manh vôùi thôøi gian. Nhöõng gaëp gôõ laøm naåy sinh moät tình yeâu môùi laïi gieát maát tình yeâu cuõ. Nhöõng caëp naøy rôøi nhau, nhöõng caëp kia keát laïi, roài cuõng laïi xa nhau. Caên beänh baát oån ñònh, voäi vaøng, hôøi hôït ñaõ ñeán vôùi tình yeâu vaø ñem theo vôùi noù caùi caên beänh vaên minh maø tình yeâu muoán xua ñuoåi.
Tình yeâu vaø tình huynh ñeä, löïc löôïng ñeà khaùng töï phaùt ñoái vôùi caên beänh vaên minh vaãn coøn quaù yeáu ñeå trôû thaønh moät phöông thuoác. Chuùng xua ñuoåi söï troáng vaéng baèng caùi haêm hôû ñi ñeán traïng thaùi ñaày, nhöng chính chuùng cuõng bò gaäm nhaám vaø giaûi theå bôûi söï troáng roãng, töø ñoù laø moät phöùc hôïp roãng - ñaày raát khoù naém baét.
Cuoái cuøng, coøn coù nhöõng hình thöùc vaø theá löïc ñeà khaùng khaùc ñoái vôùi caên beänh vaên minh, chuùng bieåu loä chuû yeáu qua yù chí hoïc hoûi caùc phöông phaùp vaø lôøi raên cuûa caùc vaên hoaù ñoâng phöông ñöôïc xem laø coù theå ñem laïi söï haøi hoaø giöõa theå xaùc vaø taâm hoàn, söï bình thaûn cuûa taâm linh, söï sieâu thoaùt cuûa tinh thaàn. Chính theo nghóa naøy maø nhöõng hình thöùc phoå bieán thöông maïi hoaù cuûa Yoâga, Thieàn ñaõ phaûn aùnh caùi maët khoâng hoaøn myõ cuûa vaên minh Taây phöông vaø nhu caàu maø chuùng coù theå ñaùp öùng. Cuøng moät luùc, nhieàu hình thöùc hoïc thuyeát toân giaùo hoãn hôïp trong ñoù coù theå keå caùi trieát hoïc Taân thôøi ñaïi (New Age), ñang tìm toøi tính nhaát thoáng cuûa chaân, thieän, myõ, muoán khoâi phuïc ñoaøn theå toân giaùo vaø thaàn linh. Trong taøn tích cuûa nhöõng gì maø söï tieán boä ñaõ phaù huyû maø chính noù töø ñaây cuõng trôû thaønh hoang pheá vaãn coøn coù moät nhu caàu tìm veà nhöõng chaân lyù ñaõ maát.
Vì tính maâu thuaãn hai maët vaø caùc phöùc taïp cuûa noù, thöïc chaát cuûa caên beänh vaên minh raát khoù nhaän dieän. Chuùng ta phaûi nhìn ñeán caùi taàng ñaát bò ñaët mìn, nhöõng hang ñoäng, nhöõng vöïc thaúm trong loøng ñaát, cuøng moät luùc vôùi caùi duïc voïng caàu soáng vaø cuoäc ñaáu tranh choáng caùi xaáu moät caùch voâ thöùc vaø thaàm laëng. Phaûi nhìn thaáy moái lieân heä phöùc taïp giöõa söï phi nhaân hoaù vaø söï taùi nhaân ñaïo hoaù. Phaûi nhìn thaáy nhöõng thoaû maõn, nhöõng nieàm vui, nhöõng thuù vò, nhöõng haïnh phuùc, cuõng nhö baát maõn, ñau khoå, thaát voïng, lo sôï, baát haïnh cuûa theá giôùi phaùt trieån, chuùng tuy coù hôi khaùc, nhöng khoâng phaûi laø khoâng coù tính thöïc taïi nhö nhöõng thöù ôû theá giôùi chaäm tieán kia. Caùi maø ñang ñaáu tranh moät maát moät coøn, choáng laïi nhöõng löïc löôïng cheát choùc cuûa neàn vaên minh naøy laïi cuõng thuoäc veà neàn vaên minh naøy. Nhöõng chöùng loaïn thaàn kinh chöùc naêng maø noù gaây ra khoâng chæ laø hieäu öùng cuûa caên beänh vaên minh, noù coøn laø moät thoaû hieäp ít nhieàu ñau ñôùn vôùi caên beänh ñeå soáng coøn.
Nhöõng phaûn öùng ñoái vôùi taät beänh phaûi chaêng vaãn coøn chöa ñuû? Caên beänh seõ naëng theâm? Noùi toùm laïi neàn vaên minh cuûa chuùng ta chöa theå naøo coù theå xem nhö ñeán moät choã oån ñònh. Sau khi ñaõ giaûi phoùng ñöôïc nhöõng söùc maïnh saùng taïo gheâ gôùm vaø ñaõ tung ra nhöõng söùc maïnh taøn phaù cuõng gheâ gôùm, noù seõ ñi ñeán choã töï dieät vong hay ñeán choã thay da ñoåi thòt ?
Söï phaùt trieån khoâng kìm cheá vaø muø quaùng cuûa khoa hoïc- kyõ thuaät
Chöa bao giôø töông lai chuùng ta laïi naèm döôùi moät tính naêng ñoäng hai chieàu cuûa böôùc tieán khoa hoïc vaø kyõ thuaät nhö baây giôø. Tính naêng ñoäng naøy tung leân quaû Ñòa caàu söï phaùt trieån coâng nghieäp vaø phaùt trieån vaên minh, ñeå roài nhöõng thöù naøy laïi quay ngöôïc kích thích caùi söùc naêng ñoäng ñaõ ñaåy noù töùc laø khoa hoïc, kyõ thuaät, hai boä moân voán vaãn thöôøng xuyeân nuoâi döôõng laãn nhau. Cöù nhö theá maø khoa-kyõ ñaõ daãn ñöôøng cho theá giôùi töø moät theá kyû qua. Chính nhöõng phaùt trieån vaø baønh tröôùng cuûa chuùng ñaõ taïo neân phaùt trieån vaø baønh tröôùng cuûa truyeàn thoâng, cuûa nhöõng töông hoã, lieân ñôùi, taùi toå chöùc, ñoàng chaát hoaù ñeå ñöa ñeán söï phaùt trieån cuûa kyû nguyeân toaøn caàu. Nhöng cuõng chính nhöõng phaùt trieån vaø nhöõng baønh tröôùng naøy laïi gaây ra, bôûi taùc duïng nghòch, nhöõng söï Ban-caêng hoaù, dò chaát hoaù, giaûi theå vaø khuûng hoaûng hoâm nay.
Loøng tin vaøo söù meänh thieâng lieâng cuûa khoa-kyõ ñaõ nuoâi döôõng moät söï ñinh ninh vaøo tieán boä vaø nhöõng kyø voïng to lôùn vaøo söï phaùt trieån töông lai.
Khoa-kyõ khoâng chæ laø ñaàu maùy cuûa thôøi ñaïi toaøn caàu, chuùng ñaõ xaâm nhaäp taát caû caùc cô cheá cuûa xaõ hoäi phaùt trieån, gieo raéc, baèng phöông thöùc toå chöùc, caùi loâgíc maùy nhaân taïo leân treân ñôøi soáng thöôøng ngaøy, chaø ñaïp quyeàn daân chuû caùc coâng daân ñeå phuïng söï quyeàn lôïi giôùi chuyeân gia. Chuùng ñaõ tieán haønh nhöõng craêc-kinh (gaïn loïc, chieát xuaát) (8) cuûa chuùng treân tö duy baèng caùch aùp ñaët nhöõng caét xeùn vaø thu goïn.
Nhö theá chính khoa hoïc laø coát loõi vaø ñoäng cô cuûa söï haáp hoái toaøn caàu.
Söï lan traøn cuûa loâgíc maùy nhaân taïo.
Moät coã maùy nhaân taïo vaø moät coã maùy soáng khaùc nhau ôû choã naøo? Caùi maùy nhaân taïo goàm nhöõng boä phaän coù ñoä tin caäy voâ cuøng lôùn. Tuy nhieân, treân phöông dieän toång theå noù laïi thieáu ñoä tin caäy hôn nhieàu so vôùi moãi boä phaän taùch rôøi. Chæ caàn moät söï thay ñoåi cuïc boä laø taát caû bò hoùc, hoûng vaø noù chæ coù theå ñöôïc söûa chöõa baèng söï can thieäp töø beân ngoaøi. Caùi maùy nhaân taïo khoâng theå chòu ñöïng, cuõng khoâng theå tieáp nhaän nhöõng hoãn loaïn. Coã maùy nhaân taïo vaâng leänh moät caùch trieät ñeå chöông trình cuûa noù. Noù ñöôïc laøm baèng nhöõng boä phaän cöïc kyø chuyeân moân vaø duøng cho nhöõng nhieäm vuï raát chuyeân moân. Chæ coù gaàn ñaây thoâi caùc maùy tính ñieän töû môùi ñöôïc trang bò moät trí thoâng minh thoâng thöôøng, coù theå aùp ñuïng cho khaù nhieàu vaán ñeà.
Boä maùy soáng goàm nhöõng boä phaän maø ñoä tin caäy raát nhoû, suy thoaùi raát nhanh (caùc proâteâin), nhöng toaøn boä laïi coù ñoä tin caäy cao so vôùi caùc boä phaän cuûa noù. Noù coù khaû naêng taïo ra nhöõng thaønh phaàn môùi ñeå thay theá nhöõng caùi ñaõ bò suy yeáu (phaân töû) hoaëc cheát (teá baøo) vaø coù theå töï taùi sinh, noù coù theå töï söûa chöõa khi cuïc boä bò toån thöông. Neáu caùi cheát laø keû thuø cuûa moät toå chöùc soáng thì söùc phaù hoaïi cuûa noù laïi ñöôïc duøng cho söï taùi sinh. Trong khi boä maùy nhaân taïo chæ coù khaû naêng laøm vieäc theo chöông trình, boä maùy soáng laïi coù naêng löïc thieát keá saùch löôïc nghóa laø trong nhöõng hoaøn caûnh khoâng roõ raøng vaø nhieàu baát traéc, noù coù theå töï saùng taïo ñöôïc ñoái saùch cuûa mình. Nghóa laø thì trong boä maùy soáng coù moät lieân heä phöùc taïp khoâng theå taùch rôøi vaø giöõa söï giaûi theå vaø taùi toå chöùc, giöõa hoãn loaïn vaø saùng taïo.
Ngoaøi ra, coã maùy soáng khoâng chæ goàm nhöõng boä phaän chuyeân moân, maø coøn goàm nhöõng boä phaän ña chöùc naêng. Heä thoáng sinh thöïc (di truyeàn) khoâng nhöõng goàm gien chuyeân ngaønh maø coøn coù gien ña tính naêng giöõa moät toå hôïp cuûa nhöõng gien cuõng ña tính naêng. Coã maùy nhaân taïo chæ ñôn thuaàn laø moät caùi maùy. Boä maùy soáng coøn laø moät chuû theå töï toå chöùc sinh thaùi. Chuû theå naøy laø moät caù nhaân ñoäc laäp.
Taát caû nhöõng ñaëc tính cuûa caùi " chuû theå - maùy soáng " naøy ñaõ ñöôïc ñöa leân tôùi möùc ñoä cao nhaát nôi con ngöôøi, ôû ñoù tö caùch chuû theå vaø khaû naêng löïa choïn (töï do) cuûa chuû theå ñeàu ñöôïc phaùt huy cao ñoä.
Loâgíc cuûa loaïi maùy nhaân taïo moät khi ñöôïc ñem duøng cho con ngöôøi, noù seõ trieån khai chöông trình thay vì saùch löôïc phaùt trieån, söï chuyeân moân hoaù sieâu caáp thay vì khaû naêng toång quaùt, tính cô giôùi cuûa noù seõ aùp cheá tính phöùc taïp cuûa toå chöùc. Tính chöùc naêng chính xaùc, söï hôïp lyù hoaù vaø keá thôøi hoaù cuûa noù seõ buoäc con ngöôøi tuaân thuû toå chöùc cô giôùi cuûa maùy. Maø caùi loaïi toå chöùc naøy laïi khoâng heà bieát ñeán con ngöôøi, moät boä maùy soáng vaø coù tö caùch chuû theå, töùc laø nhöõng thöïc teá chuû quan cuûa nhaân loaïi.
Loâgíc maùy nhaân taïo ñöôïc aùp ñaët ñaàu tieân trong coâng nghieäp baèng caùch giaûi phoùng caùc baép thòt con ngöôøi khoûi nhöõng vieäc naëng nhoïc, nhöng noù ñaõ ñoàng thôøi ñaët ngöôøi thôï döôùi cheá ñoä noâ dòch cuûa tieâu chuaån cô khí, chuyeân moân vaø cuûa caû caùi thôøi gian ñöôïc ño ñaïc cuûa noù. Maùy phuïc tuøng nhu caàu con ngöôøi ñoàng thôøi laïi baét con ngöôøi phuïc tuøng nhöõng nhu caàu cô giôùi cuûa noù. Maùy moùc, khi thaønh moät boä phaän phuï thuoäc vaøo hoaït ñoäng cuûa nhaân loaïi ñaõ ñoàng thôøi bieán ngöôøi lao ñoäng thaønh moät boä phaän phuï thuoäc cuûa noù.
Loâgíc maùy nhaân taïo ñaõ lan roäng ra ngoaøi laõnh vöïc coâng nghieäp, ñaëc bieät thaâm nhaäp vaøo theá giôùi haønh chính. ôû ñoù treân thöïc teá caùi hình thaùi toå chöùc cuûa noù nhö ñaõ ñöôïc hoaïch ñònh tröôùc trong toå chöùc quan lieâu. Noù ñaõ chieám ñöôïc nhieàu laõnh vöïc cuûa hoaït ñoäng xaõ hoäi, ñuùng nhö Giedeon (Gieâ-ñeâ-oâng) ñaõ noùi, cô giôùi hoaù ñaõ ôû vaøo ñòa vò chæ huy(9). Ñaàu tieân noù trôû thaønh chuû nhaân oâng trong theá giôùi ñoâ thò, roài sau ñoù laø thoân queâ nôi noù ñaõ bieán noâng daân thaønh thôï noâng nghieäp vaø bieán nhöõng thoân, xoùm thaønh ngoaïi oâ caùc ñoâ thò.
Loâgíc maùy nhaân taïo - hieäu quaû, khaû naêng döï ñoaùn, khaû naêng tính toaùn, chuyeân moân hoaù cöùng nhaéc, nhanh choùng, ñuùng giôø - ñaõ xaâm nhaäp cuoäc soáng haøng ngaøy: noù quy ñònh söï ñi laïi, tieâu duøng, nhaøn thuù, giaùo duïc, dòch vuï, aên uoáng vaø gaây ra caùi maø George Ritzer (Giooùcgiô Rítdô) ñaõ goïi laø tieán trình "Maéc Ñoânan hoaù xaõ hoäi"(10).
Ñoâ thò hoaù, phaân töû hoaù, voâ danh hoaù ñaõ ñi song song vôùi söï aùp duïng phoå caäp cuûa loâ-gíc maùy nhaân taïo treân con ngöôøi vaø treân nhöõng lieân heä cuûa con ngöôøi. Khaùi nieäm phaùt trieån, hieän ñang ngöï trò, cuõng tuaân theo caùi loâgíc cuûa maùy nhaân taïo vaø ñang gieo raéc loâgíc naøy treân toaøn caàu.
Nhö theá, söï naém baét kyõ thuaät cuøng moät luùc laïi trôû thaønh bò kyõ thuaät naém baét. Ngöôøi ta töôûng mình hôïp lyù hoaù xaõ hoäi cho con ngöôøi, nhöng voâ tình laïi hôïp lyù hoaù con ngöôøi ñeå noù thích öùng vaøo söï hôïp lyù hoaù cuûa xaõ hoäi.
Vöông quoác cuûa tö duy maùy moùc vaø manh muùn
Söï baønh tröôùng cuûa loâgíc maùy nhaân taïo trong moïi laõnh vöïc cuoäc soáng con ngöôøi ñaõ sinh ra caùi tö duy maùy moùc manh muùn bieåu hieän döôùi hình thöùc kyõ trò vaø kinh (teá) trò. Moät tö duy nhö vaäy chæ nhìn thaáy quan heä nhaân quaû maùy moùc trong khi thaät ra taát caû ñeàu tuaân theo moät quan heä nhaân quaû phöùc taïp. Noù giaûn ñôn hoaù hieän thöïc thaønh taát caû nhöõng thöù coù theå ño löôøng ñöôïc. Chuyeân moân hoaù ñeán ñoä cöïc ñoan vaø giaûn ñôn hoaù taát caû thaønh nhöõng thöù ño ñeám ñöôïc ñöa ñeán söï muø quaùng khoâng nhöõng trong cuoäc soáng, trong cuï theå, trong caù bieät maø laïi coøn caû trong boái caûnh, toång theå vaø cô baûn. Chuùng keùo theo trong taát caû heä thoáng kyõ-quan (kyõ thuaät - quan lieâu) söï phaân hoaù, pha loaõng vaø cuoái cuøng laø söï tieâu tan cuûa traùch nhieäm. Chuùng taïo ñieàu kieän phaùt trieån cho cuøng moät luùc nhöõng cung caùch raäp khuoân trong haønh ñoäng vaø thôø ô khi buoâng thaû. Chuùng laø ñaàu moái chính cuûa söï thoaùi boä daân chuû trong caùc nöôùc taây phöông, nôi taát caû caùc vaán ñeà ñeàu trôû thaønh kyõ thuaät vaø thoaùt khoûi söï kieåm soaùt cuûa coâng daân ñeå rôi vaøo tay caùc chuyeân gia, nôi maø söï ñaùnh maát caùi nhaõn quan veà toång theå vaø baûn chaát ñaõ ñeå maëc tình phaùt trieån khoâng chæ nhöõng quan nieäm manh muùn heïp hoøi nhaát maø coøn caû nhöõng quan nieäm toaøn theå troáng roãng nhaát, ngay caû nhöõng quan nieäm cô baûn voõ ñoaùn nhaát, ñaëc bieät trong ñoù phaûi keå caû quan nieäm cuûa chính nhöõng nhaø khoa-kyõ.
Nhöõng taùc haïi cuûa tính hôïp lyù vuïn vaët, heïp hoøi ñöôïc bieåu hieän qua söï hình thaønh nhöõng thieát keá kyõ-quan vó ñaïi maø chuùng luoân luoân queân moät hay nhieàu chieàu höôùng cuûa nhöõng vaán ñeà caàn giaûi quyeát (ví duï nhö ñaäp thuûy ñieän Assouan, coâng trình Fos-sur-mer (Foâx sueác me), vieäc thaønh laäp Trung taâm tieáp maùu toaøn quoác vôùi vuï maùu bò nhieãm vi-ruùt, keá hoaïch ñoåi höôùng cuûa caùc soâng ôû mieàn Xibia...) Thöïc ra, tính hôïp lyù heïp hoøi laø nguoàn goác cuûa tính baát hôïp lyù vaø roõ raøng laø noù khoâng coù khaû naêng ñoái phoù vôùi thaùch thöùc cuûa nhöõng vaán ñeà toaøn caàu.
Hình thaùi daõ man môùi
Coù nhöõng ñau khoå cuûa con ngöôøi do nhöõng thieân tai, haïn haùn, luït loäi, ñoùi keùm gaây neân. Coù ñau khoå ñeán töø nhöõng hình thöùc daõ man cuõ maø ñeán ngaøy nay vaãn chöa heà maát tính aùc lieät. Nhöng coøn nhöõng caùi khaùc ñeán töø moät neàn daõ man môùi, daõ man khoa-kyõ-quan (lieâu), voán khoâng theå taùch rôøi khoûi söï chi phoái cuûa loâgíc maùy nhaân taïo treân con ngöôøi.
Khoa hoïc khoâng phaûi chæ soi saùng, noù coøn muø môø ngay caû veà töông lai cuûa chính mình. Noù chöùa ñöïng trong thaønh quaû cuûa noù cuøng moät luùc caû toát laãn xaáu nhö caùi caây cuûa söï nhaän thöùc maø kinh thaùnh noùi. Kyõ thuaät ñem laïi cuøng moät luùc caû vaên minh cuøng moät söï man rôï môùi, voâ danh vaø thao tuùng con ngöôøi. Caùi chöõ lyù tính khoâng chæ coù nghóa laø caùi tính hôïp lyù coù tinh thaàn pheâ phaùn maø coøn laø moät söï meâ saûng loâgíc veà tính hôïp lyù, muø quaùng ñoái vôùi nhöõng chuû theå cuï theå cuõng nhö ñoái vôùi tính phöùc taïp cuûa thöïc teá. Caùi maø chuùng ta xem laø muõi nhoïn cuûa vaên minh cuõng cuøng moät luùc laø muõi nhoïn cuûa man rôï.
Walter Benjamin (Oan-tô Ben-gia-min) ñaõ thaáy roõ laø coù daõ man ôû töø thöôïng nguoàn cuûa nhöõng vaên minh lôùn. Freud (Phroi-ñô) cuõng thaáy roõ laø vaên minh, khoâng nhöõng khoâng tieâu dieät ñöôïc man rôï, khoâng ñaåy ñöôïc noù luøi vaøo choã toái taêm maø coøn söûa soaïn cho noù nhöõng cô hoäi buøng noå môùi. Ngaøy hoâm nay chuùng ta phaûi nhìn thaáy raèng caùi vaên minh khoa-kyõ tuy vaãn laø vaên minh, nhöng laïi sinh ra moät thöù man rôï rieâng cuûa noù.
Söï baát löïc trong vieäc chuyeån bieán kyõ thuaät sieâu vieät
Ngaøy nay, caùi thaàn thoaïi veà söï tieán boä ñaõ suïp ñoå. Söï phaùt trieån ñang bò beänh, taát caû nhöõng ñe doaï ñoái vôùi toaøn theå loaøi ngöôøi ñeàu coù ít nhaát moät trong nhöõng nguyeân côù cuûa noù ñeán töø söï phaùt trieån khoa hoïc vaø kyõ thuaät (uy hieáp cuûa nhöõng vuõ khí coù tính huyû dieät, nguy cô sinh thaùi ôû taàng sinh quyeån, ñe doaï noå buøng daân soá).
Tuy nhieân, ôû cuoái thieân nieân kyû naøy, chính nhöõng phaùt trieån khoa-kyõ coù leõ seõ cho pheùp khoâi phuïc laïi naêng löïc toaøn dieän cuûa con ngöôøi, thay theá nhöõng coâng vieäc cöïc kyø chuyeân moân hoaù baèng ngöôøi maùy, maùy moùc vaø söï kieåm soaùt baèng maùy tính, toå chöùc moät neàn kinh teá caáp phaùt. Neàn kinh teá naøy seõ xoaù boû söï thieáu aên vaø ñoùi keùm cuûa theá giôùi thöù ba, seõ hoäi nhaäp ñöôïc nhöõng keû bò ñaåy ra beân leà, thay theá nhöõng heä thoáng giaùo duïc cöùng nhaéc baèng moät cheá ñoä giaùo duïc coù tính phöùc taïp.
Neáu chuùng ta coù theå söû duïng vaø toùm thaâu ñöôïc kyõ thuaät, khoáng cheá ñöôïc loâgíc thaät söï cuûa maùy nhaân taïo bôûi tieâu chuaån con ngöôøi, daàn daàn ñöa moät loâgíc phöùc taïp - ñieàu naøy chæ môùi baét ñaàu - vaøo maùy tính, nghóa laø vaøo theá giôùi cuûa maùy nhaân taïo, thì moät neàn vaên minh kyõ thuaät sieâu vieät coù theå töôûng töôïng ñöôïc.
Söï baát löïc cuûa chuùng ta trong vieäc tieán haønh cuoäc chuyeån bieán lôùn lao veà kyõ thuaät / kinh teá / xaõ hoäi khoâng chæ ñeán töø söï thieáu huït kieán thöùc kyõ thuaät vaø kinh teá maø coøn do söï yeáu keùm cuûa ngay caû caùi tö duy chuû ñaïo kyõ thuaät / kinh teá / quan lieâu. Noù cuõng ñeán töø tình traïng ñaàn ñoän cuûa tö duy chính trò, vì sau khi chuû nghóa Maùc suïp ñoå, noù ñaõ khoâng coù khaû naêng aùp duïng moät tö duy phöùc taïp vaø phaùc hoaï moät muïc tieâu cao xa. Chuùng ta vaãn chöa coù khaû naêng thoaùt khoûi cuoäc khuûng hoaûng tieán boä baèng moät söï tieán boä khaùc, thoaùt khoûi moät cuoäc khuûng hoaûng cuûa tính hieän ñaïi baèng moät caùi gì khaùc hôn moät chuû nghóa haäu hieän ñaïi buoàn thaûm.
Cuoäc bòt maët chaïy ñua
Cuoäc chaïy ñua cuûa boä ba: khoa hoïc - kyõ thuaät - coâng nghieäp chòu traùch nhieäm vaän meänh nhaân loaïi ñaõ thaønh moät con ngöïa baát kham. Söï taêng tröôûng cuõng vaäy, böôùc tieán cuûa noù daãn ñeán bôø vöïc thaúm.
Sau caùch nhìn hoà hôûi cuûa Bacon, Descartes, Maùc cho raèng con ngöôøi laøm chuû ñöôïc kyõ thuaät ñaõ trôû thaønh chuû nhaân cuûa thieân nhieân, laø caùch nhìn cuûa Heisenberg (Haây-den-beùc) vaø Gehlen (Gheâ-len)(11)theo ñoù nhaân loaïi trôû thaønh moät coâng cuï cuûa söï phaùt trieån sieâu-sinh vaät daãn ñaïo bôûi kyõ thuaät.
Chuùng ta caàn phaûi töø boû hai huyeàn thoaïi lôùn cuûa Taây phöông hieän ñaïi: Ñieàu thöù nhaát laø söï chinh phuïc caùi thieân nhieân - ñoái töôïng bôûi con ngöôøi - chuû theå cuûa vuõ truï, ñieàu thöù hai laø söï taêng tröôûng coâng nghieäp, phaùt trieån vaø tieán boä coù theå cöù tieán maõi veà moät nôi voâ taän. Chuùng ta cuõng phaûi töø boû tính hôïp lyù phieán dieän, heïp hoøi, tính hôïp lyù tröøu töôïng vaø cuoàng voïng vaãn xem nhöõng pheâ bình hôïp lyù ñeàu trôû thaønh phi lyù khi nhaém vaøo chuùng. Chuùng ta phaûi thoaùt khoûi caùi khuoân maãu hôïp lyù nguïy taïo cuûa con ngöôøi tinh khoân kyõ ngheä (Homo sapiens faber) theo ñoù khoa - kyõ seõ lo lieäu vaø hoaøn taát söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi.
Caùi bi kòch cuûa phaùt trieån vaø chaäm tieán, cuoäc chaïy ñua cuoàng loaïn cuûa khoa-kyõ, söï muø quaùng maø tö duy manh muùn, giaûn ñôn ñaõ taïo ra, taát caû nhöõng thöù ñoù ñaõ ñaåy chuùng ta vaøo moät cuoäc maïo hieåm khoâng töï chuû ñöôïc.
Tình traïng haáp hoái
Khuûng hoaûng theá naøo?
Chuùng ta coù theå xem tình traïng hoãn loaïn vaø xung ñoät cuûa thôøi ñaïi toaøn caàu laø traïng thaùi "bình thöôøng", nhöõng söï voâ traät töï ôû thôøi ñaïi naøy laø nhöõng thaønh toá taát yeáu ñeân töø tính phöùc taïp cuûa noù vaø traùnh duøng caùi töø ngöõ ngaøy hoâm nay ñaõ trôû thaønh nhaøm tai vaø chung chung laø "khuûng hoaûng".
Vaäy thì chuùng ta phaûi nhaéc laïi caùi maø chuùng ta hieåu laø "khuûng hoaûng"(12)... Khuûng hoaûng baét ñaàu theå hieän baèng söï gia taêng, thaäm chí moät söï lan traøn cuûa nhöõng ñieàu khoâng chaéc chaén, bôûi söï giaùn ñoaïn cuûa nhöõng ñieàu tieát hay phaûn hoài aâm (feedback neùgatif) (nhöõng phaûn hoài naøy trieät tieâu nhöõng leäch höôùng) baèng caùch phaùt trieån nhöõng phaûn hoài döông (feedback positif) (taêng tröôûng khoâng cheá ngöï ñöôïc), baèng caùch taêng nhöõng hieåm nguy vaø nhöõng cô may (hieåm nguy vì thoaùi boä hoaëc cheát, cô may vì tìm ñöôïc giaûi ñaùp vaø cöùu roãi).
Khi nhìn vaøo tình traïng cuûa ñòa caàu, chuùng ta thaáy raèng:
- Nhöõng baáp beânh gia taêng trong moïi laõnh vöïc, khoâng coù moät khaû naêng tieân ñoaùn naøo chaéc chaén caû, raát nhieàu kòch baûn veà töông lai coù theå xaåy ra.
- Nhöõng ñieàu tieát bò giaùn ñoaïn (keå caû söï giaùn ñoaïn gaàn ñaây cuûa caùi "theá quaân bình khuûng boá haït nhaân"), söï phaùt trieån cuûa nhöõng taêng tröôûng thaønh nhöõng phaûn hoài döông, nhö taêng tröôûng daân soá, nhöõng phaùt trieån khoâng kìm cheá cuûa taêng tröôûng coâng nghieäp vaø khoa-kyõ.
- Nhöõng hieåm nguy coù theå ñöa ñeán caùi cheát cho toaøn boä loaøi ngöôøi (vuõ khí nguyeân töû, ñe doaï treân sinh quyeån) vaø cuøng moät luùc nhöõng cô may ñeå cöùu nhaân loaïi khoûi hieåm hoaï laïi ñeán töø chính caùi yù thöùc veà hieåm hoaï.
Khuûng hoaûng nhieàu loaïi
Coù leõ chuùng ta neân tìm caùch saép xeáp laïi thöù baäc cuûa nhöõng vaán ñeà khuûng hoaûng ñeå coù theå taäp trung chuù yù xem vaán ñeà naøo laø öu tieân hoaëc quan troïng nhaát.
Theo caùch suy nghó naøo ñoù thì maát kìm cheá treân khoa-kyõ laø moät vaán ñeà lôùn nhaát. Vì noù chæ ñaïo vaán ñeà phaùt trieån vaø vaán ñeà vaên minh, noù laø ñaàu moái cuûa söï gia taêng oà aït nhaân khaåu vaø cuûa moái nguy cô sinh thaùi. Nhöng hieän nay kìm cheá böôùc tieán cuûa khoa - kyõ khoâng coù nghóa laø töï khaéc seõ giaûi quyeát ñöôïc bò kòch phaùt trieån hoaëc caùc vaán ñeà ñaët ra cho vaên minh chuùng ta. Ñieàu naøy cuõng khoâng theå giaûi tröø ñöôïc söï muø quaùng do caùi tö duy manh muùn vaø giaûn ñôn hoaù gaây ra, maø cuõng khoâng loaïi tröø ñöôïc vaán ñeà daân soá vaø nguy cô sinh thaùi. Ngoaøi ra vaán ñeà khoa - kyõ hoâm nay ñaõ cuøng vôùi toaøn boä vaên minh taïo thaønh moät quan heä hoã töông qua laïi. Cho neân khoâng theå naøo xöû lyù noù moät caùch ñôn ñoäc maø phaûi caên cöù vaøo tình traïng ñaëc thuø cuûa töøng khu vöïc ñòa caàu ñeå giaûi quyeát baèng nhöõng phöông thöùc thích hôïp.
Thöïc ra, giöõa caùc vaán ñeà, caùc khuûng hoaûng vaø caùc ñe doaï khaùc nhau vaãn toàn taïi nhöõng taùc duïng phaûn hoài laãn nhau naøo ñoù. Ñoái vôùi nhöõng vaán ñeà söùc khoûe, daân soá, moâi tröôøng, loái soáng, vaên minh, phaùt trieån cuõng ñeàu nhö theá caû. Cuoäc khuûng hoaûng töông lai cuõng theá, noù thöôøng ñaùnh thöùc chuû nghóa daân toäc, chuû nghóa naøy ñöa kinh teá ñeán hoãn loaïn, hoãn loaïn kinh teá laïi keùo theo söï Ban-caêng hoaù khaép nôi vaø taát caû nhöõng thöù aáy ñeàu coù moät taùc duïng phaûn hoài laãn nhau. Treân moät möùc ñoä lôùn hôn nöõa, khuûng hoaûng cuûa nhaân quyeån (anthropospheøre) vaø khuûng hoaûng cuûa sinh quyeån ñeàu lieân quan maät thieát vôùi nhau chaúng khaùc naøo nhöõng töông quan vaãn phaùt sinh giöõa quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai.
Raát nhieàu cuoäc khuûng hoaûng coù theå ñöôïc xem laø moät toång theå khuûng hoaûng ña dieän ôû ñoù ñan choàng cheùo vôùi nhau naøo laø khuûng hoaûng phaùt trieån, khuûng hoaûng tính hieän ñaïi, khuûng hoaûng cuûa taát caû caùc loaïi xaõ hoäi, caùi thì bò keùo ra khoûi giaác nguû meâ man, khoûi söï töï cung töï caáp, khoûi tình traïng trì treä, caùi thì taêng toác caùc chuyeån ñoäng ñeán choùng maët, bò cuoán huùt vaøo moät töông lai muø quaùng, bò thuùc ñaåy bôûi moät bieän chöùng phaùt trieån cuûa khoa-kyõ vaø cuûa nhöõng hoang töôûng ñöôïc thaû loûng cuûa con ngöôøi.
Vì theá chuùng ta khoù coù theå taùch ra ñöôïc moät vaán ñeà goïi laø vaán ñeà soá moät maø cho laø noù bao truøm taát caû nhöõng caùi khaùc. Khoâng chæ coù moät vaán ñeà sinh töû nhöng coù nhieàu vaán ñeà sinh töû vaø chính caùi lieân heä hoã töông phöùc taïp cuûa nhöõng vaán ñeà, nhöõng ñoái khaùng, khuûng hoaûng, tieán trình maát kieåm soaùt, khuûng hoaûng toaøn boä cuûa ñòa caàu taïo thaønh caùi vaán ñeà sinh töû soá moät.
Söï taêng toác
Ñoä nghieâm troïng hay chieàu saâu cuûa cuoäc khuûng hoaûng coù theå ñöôïc ño baèng taàm quan troïng cuûa nhöõng phaûn hoài döông vaø cuûa nhöõng nguy cô coù tính sinh töû.
Dó nhieân, taát caû dieãn bieán kyõ thuaät - kinh teá cuûa Taây phöông töø cuoái theá kyû XVIII coù theå ñöôïc xem laø moät phaûn hoài döông vó ñaïi, nghóa laø nhö moät tieán trình khoâng kìm cheá, noù töï nuoâi soáng, töï lôùn leân vaø töï taêng toác, laøm vôõ caáu truùc caùc xaõ hoäi coå truyeàn, loái soáng vaø vaên hoaù cuûa chuùng. Caùi tieán trình phaù huyû naøy ñaõ ñoàng thôøi laø moät tieán trình saùng taïo (moät vaên minh, nhieàu hình thöùc vaên hoaù môùi, nhöõng taùc phaåm vaên chöông traùc tuyeät, thi ca, aâm nhaïc...)
Caâu hoûi ngaøy hoâm nay laø tìm hieåu xem nhöõng söùc maïnh thoaùi hoaù vaø phaù hoaïi coù thaéng ñöôïc nhöõng söùc maïnh cuûa tieán boä vaø saùng taïo khoâng vaø tìm hieåu xem chuùng ta ñaõ vöôït quaù möùc ñoä giôùi haïn trong tieán trình taêng toác-khuyeách ñaïi maø taát yeáu roài ñaây seõ ñöa chuùng ta ñeán choã töï huyû dieät (run away) chaêng?
Söï taêng toác ñaõ thaâm nhaäp vaøo taát caû ñòa haït cuûa cuoäc soáng. Caùc loaïi vaän toác thì caøng ngaøy caøng nhanh, vôùi söï gia toác kyõ thuaät baèng Fax, TGV (taàu cao toác), Chronopost (Böu ñieän phaùt chuyeån gaáp) toác ñoä vaø sieâu aâm, neân chính chuùng ta cuõng bò taêng toác. Ñoù laø moät cuoäc chaïy ñua cuûa caû neàn vaên minh ñang loàng leân nhö con ngöïa baát kham.
Chuùng ta phaûi yù thöùc ñöôïc raèng cuoäc chaïy ñua ñieân cuoàng naøy seõ ñöa chuùng ta ñeán moät nôi maø töông lai chuùng ta seõ caøng ngaøy caøng xa rôøi söï tieán boä hoaëc chæ laø moät boä maët thöù hai cuûa tieán boä maø thoâi. Walter Benjamin (Oan-te Ben-gia-min) khi noùi veà Thieân thaàn bò moät côn baõo cuoán vaøo töông lai thì chính "côn baõo naøy laø caùi maø ta goïi laø tieán boä" vaäy.
Chuùng ta ñang ñi veà choã töï huyû dieät ? Hay veà moät söï chuyeån hoaù?
Nhöõng phaûn hoài döông ñöa chuùng ta ñeán choã töï huyû dieät cuõng coù khaû naêng roài laïi sinh ra moät cuoäc chuyeån bieán. Nhöng vôùi ñieàu kieân laø nhöõng löïc löôïng kieåm soaùt vaø ñieàu chænh phaûi thaéng ñöôïc noù.
Caàn phaûi tìm caùch kìm haõm ñöôïc söï thao tuùng cuûa kyõ thuaät leân vaên hoaù, vaên minh, thieân nhieân vì noù ñang cuøng moät luùc ñe doïa caû ba thöù naøy. Phaûi tìm caùch laøm cho noù chaäm laïi ñeå traùnh hoaëc moät söï noå tung hoaëc moät söï noå ngaàm. Caàn phaûi giaûm toác ñoä ñeå coù theå chaán chænh, kieåm tra vaø söûa soaïn böôùc chuyeån bieán. Söï sinh toàn coøn ñoøi hoûi phaûi caùch maïng töông lai. Chuùng ta phaûi ñi ñeán moät töông lai khaùc, ñoù phaûi laø caùi yù thöùc coù tính quyeát ñònh cuûa thieân nieân kyû naøy.
Giai ñoaïn ngaøn caân treo sôïi toùc (uy hieáp cuûa löôõi kieám Ña-moâ-cleùx)
Cuoäc khuûng hoaûng toaøn caàu ñaõ naèm ôû taâm ñieåm cuûa nhöõng tieán trình khoâng khoáng cheá ñöôïc vaø nhöõng tieán trình naøy cuõng naèm ôû taâm ñieåm cuûa khuûng hoaûng toaøn caàu. Moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cuûa khuûng hoaûng toaøn caàu laø söï gia taêng nhöõng ñe doïa toång theå cheát ngöôøi.
Quaû bom noå ôû Hi-roâ-si-ma naêm 1945 ñaõ môû ra moät giai ñoaïn môùi trong ñoù vuõ khí nguyeân töû luùc naøo cuõng treo treân ñaàu nhaân loaïi. Moái ñe doaï naøy ñaõ ngöï trò vôùi nhöõng kho vuõ khí khoång loà coù theå huyû dieät ñöôïc maáy laàn nhaân loaïi. Nhöõng teân löûa mang caùc ñaàu ñaïn sieâu töû vong naèm trong haøng nghìn hoá treân maët ñaát, di chuyeån trong nhöõng taàu ngaàm nguyeân töû, bay khoâng ngöøng trong nhöõng maùy bay boû bom ôû treân khoâng. Vuõ khí naøy khoâng ngöøng lan roäng, ñöôïc thu nhoû roài chaúng maáy choác seõ loït vaøo tay cuûa nhöõng keû thoáng trò ñieân cuoàng hoaëc boïn khuûng boá roà daïi.
Cuøng moät luùc, moái ñe doaï cheát ngöôøi cuõng ñaõ ñeán vôùi baàu sinh quyeån, ôû ñoù nhöõng chaát thaûi vaø boác hôi töø söï phaùt trieån kyõ thuaät/ ñoâ thò cuûa chuùng ta coù nguy cô ñaàu ñoäc moâi tröôøng soáng vaø bieán noù thaønh moät moâi tröôøng cheát choùc ñoái vôùi nhaân loaïi.
Cuøng moät luùc, caùi cheát thuôû naøo ñaõ ñöôïc thuoác thang vaø veä sinh ngaên chaën nay ñang quay laïi taán coâng ñoâi khi vôùi söï aùc lieät chöa töøng coù, quan heä tình duïc laø caùi ngöôøi ta cho raèng ñaõ ñöôïc khöû truøng giôø ñang ñe doïa tieâu dieät con ngöôøi trong töøng cöû chæ aùi aân.
Cuoái cuøng, cuøng vôùi lo laéng, tuyeät voïng vaø baïo löïc, söï cheát choùc daàn daàn ñang lan roäng trong coõi saâu thaúm cuûa taâm linh chuùng ta. Nhöõng söùc maïnh huyû dieät vaø töï huyû dieät tieàm aån trong moãi caù nhaân vaø trong moãi xaõ hoäi laïi taùi hieän trong nhöõng moâi tröôøng ñoâ thò voâ danh cuûa chuùng ta, nhaân vaø taêng leân nhöõng coâ ñoäc, aâu lo rieâng leû, thaû loûng moät baïo löïc ñaõ trôû thaønh moät bieåu hieän bình thöôøng cuûa phaûn ñoái, choái töø, noåi loaïn. Söùc quyeán ruõ cheát ngöôøi cuûa nhöõng ma tuyù cöùng, nhaát laø heâroâin : laøm teâ daïi, ñeâ meâ, höùng khôûi, nhöng söï cöùu roãi cuûa noù chæ ñöa ñeán choã cheát ñaõ lan roäng moät caùch khoâng theå naøo ngaên chaën ñöôïc.
Töø ngaøy con ngöôøi tinh khoân xuaát hieän, yù thöùc veà caùi cheát cuûa baûn thaân vaø cuûa ñoàng loaïi ñeàu toàn taïi trong ñaàu oùc moãi con ngöôøi. Sau khi ñeá quoác La maõ taøn luïi, caùi yù thöùc raèng taát caû caùc vaên minh ñeàu coù theå cheát cuõng ñaõ xuaát hieän. Trong theá kyû naøy, vôùi söï ñoùng goùp ngaøy caøng nhieàu thaønh quaû cuûa khoa vuõ truï hoïc hieän ñaïi, ngöôøi ta ñaõ bieát quaû ñaát vaø maët trôøi cuõng seõ cheát, keùo theo söï soáng cuøng vôùi chuùng vaøo coõi ñaém chìm. Nhöng theâm vaøo vôùi nhöõng söï cheát ñaõ ñöôïc bieát ñoù, coøn coù theâm nhöõng caùi cheát môùi thaân maät hôn, nhöõng caùi cheát môùi toaøn dieän, keà caän, ñoäc haïi, lô löûng treân ñaàu, bao phuû chung quanh vaø taát caû ñeàu ôû möùc ñoä toaøn caàu.
Lieân minh cuûa nhöõng man rôï
Chính vaøo giai ñoaïn ngaøn caân treo sôïi toùc naøy cuûa chuùng ta maø moät söï daõ man gheâ gôùm ñaõ xuaát hieän. Noù laø con ñeû cuûa hình thaùi man daõ cuõ vaãn coøn maïnh meõ (chöa bao giôø caùc toân giaùo, chuû nghóa kyø thò chuûng toäc, chuû nghóa daân toäc, yù thöùc heä laïi nuoâi döôõng cuoàng tín, taøn baïo, khinh thò, cöøu haän ñeán ñoä cao nhö baây giôø) coäng vôùi nhöõng hình thaùi daõ man môùi, voâ danh, voâ tình, quan lieâu, khoa-kyõ môùi chæ vöøa sinh ra vaø lôùn leân trong theá kyû naøy. Söï lieân minh döôùi nhieàu hình thaùi giöõa hai loaïi daõ man treân, gaén lieàn vôùi nhöõng Kolyma (Nga), Auschwitz (OÂx-vuit - Ñöùc), vaø Hi-roâ-si-ma (Nhaät) töø giôø trôû ñi ñaõ trôû neân phoå bieán vaø chính noù seõ ñe doïa söï soáng coøn vaø töông lai cuûa nhaân loaïi.
Söï haáp hoái cuûa nhaân loaïi?
Neáu chuùng ta chuù yù moät caùch toaøn dieän vaøo hai côn baõo khuûng hoaûng vaø caûnh tænh laø hai traän theá chieán cuûa theá kyû XX vaø vaøo côn baõo môùi laï ñang thaønh hình, neáu chuùng ta chuù taâm vaøo caùi hieåm hoaï cheát ngöôøi ñang ñe doaï nhaân loaïi ñeán töø chính nhaân loaïi vaø cuoái cuøng neáu chuùng ta ñaëc bieät chuù taâm vaøo vò trí hieän taïi cuûa cuoäc khuûng hoaûng ña dieän choàng cheùo khoâng theå taùch rôøi khoûi nhau, thì cuoäc khuûng hoaûng toaøn caàu cuûa moät nhaân loaïi maø chöa coù theå töï hoaøn thieän nhö nhaân loaïi, coù theå ñöôïc goïi laø söï haáp hoái, nghóa laø moät tình traïng bi thaûm vaø baát traéc, ôû ñoù nhöõng trieäu chöùng cuûa söï cheát vaø söï soáng ñang ñaáu tranh vaø ñan vaøo nhau. Moät quaù khöù saép cheát nhöng vaãn chöa cheát haún, moät töông lai ñang ra ñôøi nhöng vaãn chöa toàn taïi.
Treân theá giôùi ñang lan traøn nhöõng söùc maïnh ñui muø, nhöõng phaûn hoài döông, nhöõng ñieân cuoàng, töï saùt, nhöng ñoàng thôøi caùc ñoøi hoûi hoaø bình, daân chuû, töï do, khoan dung...cuõng ñang ñöôïc theá giôùi hoaù.
Cuoäc chieán ñaáu giöõa nhöõng löïc löôïng hoäi nhaäp vaø nhöõng löïc löôïng phaân hoaù khoâng chæ bieåu hieän trong quan heä giöõa caùc xaõ hoäi, quoác gia, chuûng toäc, toân giaùo maø coøn bieåu hieän trong töøng noäi boä xaõ hoäi, ôû moãi caù nhaân con ngöôøi. Ñoù khoâng chæ laø moät cuoäc ñaáu tranh giöõa nhöõng theá löïc vaên minh vaø nhöõng theá löïc daõ man, maø coøn laø moät cuoäc ñaáu tranh giöõa hy voïng soáng coøn taäp theå vaø nguy cô cheát taäp theå. Ñoù chính laø cuoäc ñaáu tranh cuûa theá kyû ñang chaám döùt naøy, maø khoâng nhaát thieát seõ laø cuoäc chieán cuoái cuøng ñeå ñöa chuùng ta thoaùt khoûi thôøi kyø ñoà saét toaøn caàu.
Taát caû nhöõng mieãn dòch cuõ ñaõ che chôû caùc vaên hoaù tröôùc kia, baây giôø ñang ñoàng thôøi laøm vieäc cho vaø choáng laïi nhaân loaïi. Cho nhaân loaïi ñoù laø söï gìn giöõ tính ña daïng. Choáng nhaân loaïi ñoù laø ngaên caûn tính thoáng nhaát. Nhöõng mieãn dòch quoác gia giôø mang tính huyû dieät nhieàu hôn laø che chôû. Nhö moät thöïc theå toaøn caàu, nhaân loaïi vaãn chöa tìm ñöôïc söï che chôû naøo coù theå choáng laïi ñöôïc nhöõng caên beänh beân trong ñang taøn phaù noù.
Söï haáp hoái toaøn caàu khoâng ñôn thuaàn laø baøi toaùn coäng taát caû nhöõng ñoái khaùng truyeàn thoáng, vôùi nhöõng khuûng hoaûng nhieàu loaïi khaùc nhau, vôùi söï xuaát hieän nhöõng vaán ñeà môùi chöa coù giaûi ñaùp, maø laø moät hieän töôïng toång theå soáng baèng caùc chaát lieäu ñaày xung ñoät, khuûng hoaûng vaø vaán ñeà nhö ñaõ noùi treân, nhöng ñoàng thôøi noù cuõng laïi bao haøm, vöôït qua vaø quay laïi nuoâi döôõng chuùng.
Cuoái cuøng caû toång theå naøy laïi taäp trung trong noù caùi vaán ñeà cuûa nhöõng vaán ñeà: söï baát löïc cuûa theá giôùi ñeå trôû thaønh moät theá giôùi ñích thöïc, nhaân loaïi khoâng ñuû khaû naêng trôû thaønh nhaân loaïi theo ñuùng nghóa cuûa noù.
Coù phaûi chuùng ta ñang treân ñöôøng ñi ñeán moät tai hoaï toaøn dieän voâ phöông cöùu chöõa ? (1) Chuùng ta coù theå mong chôø moät loái thoaùt töø nôi naøo ? Hay laø chuùng ta vaãn phaûi tieáp tuïc thaát theåu ñi veà moät thöù thôøi trung coå toaøn caàu vôùi nhöõng xung ñoät ñòa phöông, nhöõng khuûng hoaûng lieân tuïc, nhöõng hoãn loaïn, thoaùi boä maø coù leõ chæ tröø moät vaøi hoøn ñaûo nhoû treân theá giôùi laø trôû thaønh ngoaïi leä...
Haáp hoái giöõa töû vaø sinh laø con ñöôøng tuy ñaày daãy nhöõng nguy cô nhöng cuõng coù theå daãn ñeán moät söï hoaù thaân toaøn dieän... vôùi ñieàu kieän laø chuùng ta yù thöùc roõ ñöôïc söï haáp hoái ñoù.
Chuù thích:
(1). Nhaät baùo les Echos, 5/1992.
(2). Daây chuyeàn coâng nghieäp xe oâ-toâ ñaõ cho pheùp taïo neân coâng aên vieäc laøm cho nhöõng ngöôøi laøm ngheà söûa xe, baùn xe v.v.. nhöng vôùi coâng nghieäp tin hoïc thì khoâng phaûi nhö theá.
(3). Ví duï ngöôïc laïi duy nhaát chöa trôû thaønh ñieån hình laø nhöõng coäng ñoàng sinh ôû phía Taây cuûa caùi tieåu AÂu chaâu.
(4). Trong khi ñoù naêm 1960 noù ñaõ chieám ñeán 9% toång soá trao ñoåi quoác teá vaø ñaõ töï löïc ñöôïc veà löông thöïc.
(5). Nhö trung taâm nghieân cöùu veà töông lai cuûa tröôøng ñaïi hoïc Nam California. Vaãn coøn nhöõng vieän chuyeân lo veà caùc chöông trình coâng ngheä hoïc ngaén ngaøy, nhö trung taâm nghieân cöùu veà töông lai Palo Alto.
(6). Nhöõng naêm 1977 - 1980 laø khuùc quanh quan troïng: Naêm 1977, chuû nghóa Xion theá tuïc ñaõ nhöôøng choã cho chuû nghóa Ixrael kinh thaùnh vôùi söï caàm quyeàn cuûa Begin, naêm 1978 oâng Jean Paul II ñöôïc baàu laøm Giaùo hoaøng vaø ñaõ baét ñaàu taùi truyeàn baù phuùc aâm cuûa theá giôùi; naêm 1979 nöôùc Iraên ñaõ ñöôïc ít nhieàu theá tuïc hoaù boãng rôi vaøo tay Ayatoâla Khomeiny.
(7). Nhaøn thuù (loisirs) : thôøi giôø khoâng phaûi laøm vieäc, coù theå duøng nghæ ngôi, du lòch, giaûi trí...
(8). Cracking: (Tieáng Anh) Moät phöông thöùc trong kyõ thuaät loïc daàu, (ND).
(9). S. Giedon, "Cô giôùi hoaù naém quyeàn chæ huy" (Mechanization takes command), Oxford University Press, 1948.
(10). "Tieán trình Maécñoânan hoaù xaõ hoäi", (The Macdonaldisation of society), Sage Press, 1992.
(11). Xem E. Morin, "Daãn nhaäp vaøo moät chính trò nhaân loaïi" (Introduction aø une politique de l'homme), Paris, Ed. du Seuil, "Points politique" 1969.
(12). Xem E. Morin "Xaõ hoäi hoïc" (Sociologie), Paris, Fayard, 1984 (Cho moät lyù thuyeát veà khuûng hoaûng (Pour une theorie de la crise), tr. 139 - 151).
[ Trôû Veà ]