Chim Vieät Caønh Nam [ Trôû Veà ] [ Trang chuû ]
Coù moät söï ñui muø gheâ gôùm veà chính baûn chaát cuûa caùi phaûi laø moät tri thöùc thích ñaùng. Theo giaùo ñieàu ñang ngöï trò, tính thích ñaùng taêng theo trình ñoä chuyeân moân hoaù vaø tröøu töôïng hoaù. Nhöng moät tri thöùc toái thieåu veà tri thöùc laïi daäy cho chuùng ta raèng ñieàu quan troïng nhaát laø vaán ñeà boái caûnh hoaù. Claude Bastien (Cloát Baxchieâng) ñaõ noùi: "Quaù trình dieãn bieán cuûa nhaän thöùc khoâng ñi veà choã sinh ra nhöõng tri thöùc caøng ngaøy caøng tröøu töôïng nhöng ngöôïc laïi, noù ñi veà phía ñaët tri thöùc vaøo boái caûnh cuûa noù"(1). Boái caûnh naøy seõ quyeát ñònh nhöõng ñieàu kieän ñeå dung naïp chuùng vaø nhöõng giôùi haïn cho hieäu löïc cuûa chuùng. Bastien coøn noùi theâm " boái caûnh hoaù laø moät ñieàu kieän cô baûn cuûa hieäu löïc (cuûa chöùc naêng nhaän thöùc)".Baûn thaân tri thöùc chuyeân moân laø moät hình thöùc tröøu töôïng rieâng bieät. Söï chuyeân moân hoaù tröøu töôïng, nghóa laø ñem moät vaät töø moät lónh vöïc naøo ñoù, loät boû nhöõng lieân heä vaø nhöõng töông quan vôùi moâi tröôøng cuûa noù, roài nheùt noù vaøo moät quan nieäm tröøu töôïng cuûa caùi goïi laø lónh vöïc chuyeân nghieäp, bieät laäp, maø bieân giôùi phaù vôõ moät caùch tuyø tieän tính heä thoáng (lieân heä cuûa moät phaàn vaøo toång theå) vaø tính ña chieàu cuûa caùc hieän töôïng. Chuyeân moân hoaù tröøu töôïng coøn daãn ñeán caùi tröøu töôïng soá hoïc. Tröøu töôïng naøy töï noù seõ xa rôøi cuï theå, moät phaàn vì noù coù khuynh höôùng öu ñaõi taát caû nhöõng gì coù theå tính toaùn vaø coù theå coâng thöùc hoaù, moät phaàn khaùc vì noù khoâng caàn bieát ñeán caùi moâi tröôøng caàn thieát ñeå cho nhöõng ñoái töôïng cuûa noù coù theå trôû thaønh deã hieåu.
Ví duï nhö kinh teá, moät boä moân khoa hoïc xaõ hoäi tieân tieán nhaát veà phöông dieän soá hoïc laïi laø moät boä moân khoa hoïc laïc haäu nhaát veà maët nhaân vaên vaø xaõ hoäi. Bôûi vì noù töï xa rôøi nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi, lòch söû, chính trò, taâm lyù, sinh thaùi, nhöõng ñieàu kieän voán khoâng theå taùch rôøi khoûi nhöõng hoaït ñoäng kinh teá. Chính vì vaäy, caùc chuyeân gia cuûa noù caøng ngaøy caøng khoâng coù khaû naêng giaûi thích nhöõng nguyeân nhaân vaø haäu quaû cuûa nhöõng roái loaïn tieàn teä, chöùng khoaùn, caøng maát khaû naêng döï baùo höôùng ñi cuûa kinh teá ngay caû trong ngaén haïn. Cho neân söï thieáu naêng löïc trong khoa kinh teá laïi thaønh moät vaán ñeà haøng ñaàu cuûa kinh teá.
Tri thöùc chaéc chaén phaûi duøng ñeán tröøu töôïng, nhöng vì tìm caùch töï hình thaønh baèng caùch tham chieáu boái caûnh, neân noù phaûi ñieàu ñoäng caùi maø keû hieåu bieát bieát ñöôïc veà theá giôùi. Franoãois Recanati (Phraêngxoa Reâcanati) ñaõ töøng vieát(2): "Naém ñöôïc nhöõng phaùt bieåu, raát khaùc vôùi moät söï giaûi maõ ñôn thuaàn, noù laø moät quaù trình giaûi thích phi - moâñun (khoâng coù tieâu chuaån ñeå ño ñaïc -ND). Noù phaûi ñieàu ñoäng trí thoâng minh toång quaùt vaø caàn ñeán nhieàu tri thöùc veà theá giôùi". Nhö theá ñeå noùi raèng söï thaáu trieät nhöõng döõ kieän ñaëc thuø chæ coù theå ñaït ñöôïc nôi keû bieát duy trì, boài döôõng trí thoâng minh toång quaùt vaø ñieàu ñoäng ñöôïc taát caû nhöõng tri thöùc toaøn dieän cuûa mình cho töøng tröôøng hôïp caù bieät. Marcel Mauss (Maùcxen Moátx) noùi raèng: "Caàn phaûi toå hôïp taát caû laïi", chuùng ta noùi theâm "caàn phaûi ñieàu ñoäng taát caû".
Ñöông nhieân khoâng theå bieát ñöôïc moïi ñieàu cuûa theá giôùi, cuõng khoâng theå naém baét ñöôïc nhöõng bieán hoaù voâ cuøng ña daïng cuûa chuùng. Nhöng maëc daàu raát baáp beânh vaø khoù khaên, chuùng ta vaãn phaûi ra söùc tìm hieåu nhöõng tri thöùc cuøng nhöõng thoâng tin then choát lieân quan ñeán theá giôùi, neáu khoâng chuùng ta seõ trôû thaønh ngoác ngheách treân phöông dieän nhaän thöùc vaø ñieàu ñoù ôû thôøi buoåi naøy caøng trôû neân böùc xuùc hôn vì chính baûn thaân theá giôùi hieän ñang laø boái caûnh cuûa toaøn boä tri thöùc chính trò, kinh teá, chính trò nhaân loaïi, sinh thaùi v.v...
Kyû nguyeân toaøn caàu ñoøi hoûi phaûi ñaët taát caû vaøo trong boái caûnh toaøn caàu. Söï thaáu trieät theá giôùi nhö laø moät theá giôùi trôû thaønh moät ñieàu caàn thieát caû veà maët trí tueä laãn sinh toàn. Ñoù laø vaán ñeà phoå bieán ñoái vôùi moïi coâng daân: laøm sao töï môû ñöôïc cöûa ñeå tieáp thu tin töùc cuûa theá giôùi vaø laøm sao ñaït ñöôïc khaû naêng saép xeáp, toå chöùc nhöõng tin töùc naøy? Nhöng ñeå coù theå saép xeáp, toå chöùc tin töùc, qua ñoù phaân bieät, hieåu ñöôïc nhöõng vaán ñeà cuûa theá giôùi, caàn phaûi tieán haønh moät söï caûi taïo tö duy. Söï caûi taïo naøy bao haøm vieäc boái caûnh hoaù tri thöùc vaø töï khaéc seõ daãn ñeán söï phöùc taïp hoaù tri thöùc.
Tö töôûng nhö nhöõng boä phaän rôøi
Tö töôûng khi bò khu bieät, caét xeùn, coâ laäp cho pheùp nhöõng chuyeân gia naém raát vöõng caùc lónh vöïc chuyeân moân vaø hôïp taùc moät caùch höõu hieäu trong lónh vöïc cuûa tri thöùc khoâng phöùc taïp, nhaát laø lónh vöïc lieân quan ñeán söï vaän haønh cuûa maùy nhaân taïo. Nhöng loâgíc maø hoï duøng laïi aùp ñaët leân xaõ hoäi, leân quan heä con ngöôøi nhöõng raøng buoäc, nhöõng cô cheá phi nhaân cuûa boä maùy nhaân taïo vaø caùi nhìn cuûa hoï coù tính taát ñònh luaän, cô giôùi luaän, soá löôïng, coâng thöùc seõ boû qua, che laáp hoaëc hoaø tan taát caû nhöõng gì thuoäc veà lónh vöïc chuû quan, tình caûm, töï do vaø saùng taïo. Ngoaøi ra, nhöõng ñaàu oùc bò chia caét thaønh töøng maûnh, bò kyõ thuaät-quan lieâu hoaù ñaõ trôû thaønh ñui muø ñoái vôùi nhöõng phaûn töông taùc vaø ñoái vôùi lieân heä nhaân quaû tuaàn hoaøn, neân chuùng thöôøng nhìn nhöõng hieän töôïng theo lieân heä nhaân quaû tuyeán tính. Chuùng chæ nhaän thöùc ñöôïc nhöõng hieän thöïc soáng ñoäng vaø xaõ hoäi baèng quan nieäm cô giôùi luaän / taát ñònh luaän duøng cho caùc boä maùy nhaân taïo. Noùi moät caùch saâu roäng hôn, tinh thaàn kyõ thuaät-quan lieâu khoâng theå coù khaû naêng phaùt hieän cuõng nhö nhaän thöùc ñöôïc caùi toång theå vaø caùi cô baûn, tính phöùc taïp cuûa nhöõng vaán ñeà nhaân loaïi.
Caùc vaán ñeà thì phuï thuoäc laãn nhau trong thôøi gian vaø khoâng gian, theá maø nhöõng nghieân cöùu chuyeân ngaønh laïi taùch bieät vaán ñeà naøy ra khoûi vaán ñeà kia. Veà vaán ñeà moâi tröôøng vaø phaùt trieån ñöông nhieân laø coù moät yù thöùc sô boä ñöa ñeán vieäc ñeà cao nhöõng nghieân cöùu lieân ngaønh. Nhöng, maëc duø ñaõ coù khaù nhieàu kinh phí cho vieäc naøy, keát quaû vaãn chöa coù gì khaû quan.
Bôûi vì baèng caáp, chöùc nghieäp, tieâu chuaån ñaùnh giaù vaãn coøn naèm trong khuoân khoå chuyeân nghieäp. Nhaát laø vaãn coù moät söï taåy chay bôûi caùi cô cheá quan lieâu / ñaïi hoïc ñoái vôùi tö töôûng lieân ngaønh, cuõng kòch lieät chaúng khaùc naøo ñaïi hoïc Sorbonne (Sooùcbon) theá kyû thöù XVII taåy chay söï phaùt trieån khoa hoïc.
Nguyeân taéc toå chöùc chuyeân nghieäp cuûa tri thöùc khoa hoïc cuøng vôùi söï co cuïm kheùp kín cuûa trieát hoïc ñaõ töôùc ñoaït nhöõng khaû naêng vaø quyeàn haïn cuûa tö töôûng. Ña soá trieát gia khoâng chòu caát coâng tìm hieåu nhöõng tri thöùc môùi, nhöõng thöù laøm thay ñoåi nhöõng quan nieäm veà theá giôùi, veà thöïc taïi, veà con ngöôøi v.v..
Laàn ñaàu tieân trong truyeàn thoáng baét nguoàn töø ngöôøi Hy laïp, hoï ñaõ quay löng laïi vôùi vuõ truï, vôùi vaän maïng con ngöôøi trong theá giôùi, vôùi nhöõng vaán naïn cuûa thöïc taïi. Theá giôùi ñang haáp hoái theá maø hoï ngoài baøn caõi veà giôùi tính cuûa OEdipe (Ô Ñíp), tranh luaän veà "sinh meänh theá giôùi" (Lebenswelt) beân ngoaøi theá giôùi (Welt) vaø ngoaøi sinh meänh (Leben), chæ lo caûi caùch chính taû thay vì caûi taïo tö töôûng.
Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khoâng ôû trong giôùi khoa hoïc thì nhöõng nhaø khoa hoïc phuû nhaän tö caùch, quyeàn haïn vaø naêng löïc suy nghó cuûa hoï veà nhöõng khaùm phaù vaø lyù thuyeát khoa hoïc. Theá thì thöû hoûi nhöõng nhöõng ngöôøi nhö Einstein (Anh-xtanh), Heisenberg (Hei-daân-beùc), Bohr (Bo), Monod (Moâ-noâ), Jacob (Gia-coáp), Prigorine (Pri-go-rin), Reeves (Ri-vô), d'Espagnat (Ñeùt-xpa-nhat), Hawkings (Hoâ-kinx) ñaõ vieát hoaëc ñang vieát cho ai? Neáu hoï vieát saùch cho nhöõng ngöôøi khoâng phaûi laø caùc nhaø khoa hoïc chính vì hoï cho raèng moïi ngöôøi ñeàu coù theå hieåu ñöôïc tö töôûng cuûa hoï: ñöông nhieân naêng löïc kyõ thuaät vaø toaùn hoïc nhaát thôøi vaãn coøn khoù hieåu ñoái vôùi nhöõng "phoù thöôøng daân", nhöng nhöõng tö töôûng vaãn coù theå ñöôïc truyeàn baù vaø thaûo luaän trong ngoân ngöõ thoâng thöôøng cuûa moïi ngöôøi. Ñaèng sau nhöõng phöông trình cuûa vaät lyù löôïng töû, vaãn coù yù nieäm raèng theá giôùi vaät lyù vi moâ khoâng tuaân theo nhöõng loâgíc, keát caáu vaø quy luaät gioáng nhöõng thöù cuûa theá giôùi trung moâ cuûa chuùng ta maëc duø theá giôùi chuùng ta ñöôïc taïo thaønh bôûi chính nhöõng cô sôû toå chöùc cuûa theá giôùi vi moâ naøy. Phía sau phöông trình ñònh luaät thöù hai veà nhieät ñoäng hoïc cuûa Boltzman (Boân-zman) vaãn coù nhöõng yù nieäm veà söï thoaùi hoaù naêng löôïng, söï giaûi theå caùc heä thoáng, choã ñöùng vaø vai troø cuûa söï hoãn loaïn trong theá giôùi vaät lyù, nhöõng thöù naøy ñeàu lieân quan ñeán taát caû chuùng ta, ñeán töøng caù nhaân moät.
Tính hôïp lyù giaû taïo.
Trong thôøi ñaïi naøy, nhöõng hoaït ñoäng giaùm ñònh, caùc uyû ban chuyeân moân vaø caùc boä moân haønh chính thöôøng keát hôïp vôùi nhau ñöa ra nhöõng quyeát ñònh gaây haäu quaû tai haïi ñeán ñoä taïo thaønh nhöõng bi kòch. Söï kieän truyeàn maùu bò nhieãm vi-ruùt (HIV-Sida ôû Phaùp-ND) laø moät trong nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy.
Ñöông nhieân, baát cöù moät thöù thoâng tin baát ngôø vaø laï luøng naøo ñeàu ñuïng chaïm vaø nhieãu loaïn nhöõng thaønh kieán, taäp quaùn suy nghó ; ngoaøi ra, noù coøn coù theå bò teâ lieät laâu daøi bôûi nhöõng leà thoùi quan lieâu baøn giaáy, bò xeù nhoû hoaëc phuû nhaän vì söï baêm vaèm taát caû moïi vaán ñeà bôûi toå chöùc sieâu chuyeân nghieäp cuûa caùc ngaønh ngheà. Toå chöùc naøy laïi ñöôïc uûng hoä bôûi söï voâ traùch nhieäm cuûa caùc uyû ban vaø khoâng coøn bieát ñeán yù thöùc traùch nhieäm laø gì.
Ñaõ töø laâu, nhöõng baùo ñoäng vaø nhaéc nhôû caøng ngaøy caøng doàn daäp, nhöng hoaøn toaøn voâ hieäu quaû vaø chæ laøm chuyeån ñoäng ñöôïc nhöõng trì treä vaø muø quaùng moät caùch quaù muoän maøng, roài chæ khi xaåy ra thaûm hoaï ngöôøi ta môùi baét ñaàu toå chöùc choáng ñôõ.
Ngay caû khi nhöõng bieän phaùp töùc thôøi raát höõu ích, neáu chuùng tuaân theo quan nieäm khu bieät vaø tuyeán tính, vaãn coù theå sinh ra nhöõng taùc duïng ñoäc haïi laøm tieâu tan taùc duïng toát laønh cuûa chuùng, thaäm chí cuoái cuøng coøn trôû thaønh xaáu nhieàu hôn toát.
Vì theá, cuoäc caùch maïng xanh, ñöôïc xem nhö ñeå nuoâi theá giôùi thöù ba, ñaõ laøm taêng ñaùng keå nhöõng taøi nguyeân thöïc phaåm vaø roõ raøng cho pheùp traùnh ñöôïc ñoùi keùm. Tuy nhieân, ta caàn phaûi nhìn laïi caùi yù töôûng khôûi thuyû cuûa noù, coù veû hôïp lyù nhöng ñaõ ñöôïc phoùng ñaïi moät caùch quaù tröøu töôïng: ñoù laø söï choïn löïa vaø nhaân leân treân nhöõng dieän tích roäng lôùn moät loaïi gien ñôn thöïc vaät - loaïi cao saûn nhaát. Ngöôøi ta ñaõ nhaän thaáy khi thieáu söï ña gien thöïc vaät thì gien ñôn kia khoâng choáng traû ñöôïc saâu beänh seõ laøm tieâu tan toaøn boä thu hoaïch trong cuøng moät vuï muøa. Theá laø ngöôøi ta laïi phaûi taùi laäp moät vaøi loaïi gien khaùc naøo ñoù, khoâng phaûi ñeå ñöa saûn löôïng leân ñoä cao nhaát, nhöng ñeå cho muøa maøng ñöôïc thích nghi ôû ñoä cao nhaát.
Ngoaøi ra söû duïng quaù ñoä caùc loaïi phaân laøm cho ñaát thaønh caèn coãi, töôùi tieâu khoâng ñoaùi hoaøi ñeán ñaëc ñieåm ñaát cuõng gaây ra xoùi moøn vaø laøm ñaát maát maàu môõ. Caùc loaïi thuoác tröø saâu, neáu tích luyõ, seõ tieâu dieät söï ñieàu tieát giöõa caùc gioáng, tröø khöû cuøng moät luùc caû nhöõng loaøi coù ích vaø nhöõng loaøi saâu haïi, nhieàu khi coøn nhaân leân khoâng caùch naøo caûn ñöôïc moät gioáng coù haïi ñöôïc mieãn dòch ñoái vôùi nhöõng loaïi thuoác treân. Chaát ñoäc chöùa trong thuoác tröø saâu coøn thaâm nhaäp vaøo trong thöùc aên, laøm toån haïi söùc khoeû ngöôøi tieâu thuï.
Cuoái cuøng, söï khai hoang, ñoán caây treân haøng nghìn heùc ta cuõng goùp phaàn vaøo vieäc phaù vôõ caân baèng thuyû heä, laøm taêng tieán trình sa maïc hoaù ñaát ñai. Phöông phaùp ñoäc canh ñaïi quy moâ seõ ñaøo thaûi phöông phaùp ña canh nhoû voán thích hôïp hôn cho söï sinh toàn cuûa con ngöôøi, laøm ñoùi keùm caøng trôû neân traàm troïng, ñaåy noâng daân troâi daït vaøo ñoâ thò vaø nhaân leân theâm nhöõng khu nhaø oå chuoät trong caùc thaønh phoá lôùn.
Khaép nôi treân quaû ñaát, nhö Francois Garczynski (Phraêngxoa Gaùcdinxki) ñaõ noùi: "Caùi noâng nghieäp ñoù taïo neân nhöõng sa maïc theo caû nghóa ñoâi cuûa chöõ naøy: ñaát ñai bò xoùi moøn vaø noâng daân keùo vaøo thaønh thò". Neáu khoâng ñöôïc haïn cheá thì söï phaù röøng vaø ñoán caây (ngoaøi vuøng röøng) moät caùch böøa baõi seõ bieán ví duï nhö nhöõng nguoàn nöôùc nhieät ñôùi cuûa soâng Nil thaønh luõng khoâ ñeán ba phaàn tö trong naêm.
Bò troùi trong loâgíc cuûa saûn xuaát nhö ñieân cuoàng, nhöõng nhaø tö baûn, chính trò gia, ngöôøi phuï traùch kyõ thuaät cuûa phong traøo phaù röøng Amadoân vôùi muïc ñích canh taùc, chaên nuoâi, laøm coâng nghieäp coøn muoán queân ñi caùi söï thöïc naøy: Moät nöûa löu löôïng soâng Amadoân laø do söï taùi taïo bôûi thuyû phaân töø maây muø cuûa röøng caây trong vuøng. Cuõng theá, phaàn lôùn caùc nhaø noâng hoïc vaãn coøn chöa hieåu ñöôïc vai troø ích lôïi cuûa caùi caây ñöùng moät mình: noù ñieàu chænh nhöõng luoàng nöôùc, khoâng khí, caùc hoaù chaát trong ñaát, coù khaû naêng loïc nöôùc, khoâng khí vaø giöõ cho ñaát ñöôïc phì nhieâu (Garczynski).
Tính hôïp lyù giaû taïo, nghóa laø söï hôïp lyù hoaù tröøu töôïng vaø ñôn chieàu ñang thaéng theá treân maët ñaát. Nhöõng söï taäp trung ruoäng ñaát voäi vaõ, nhöõng luoáng caày quaù saâu vaø caét doïc, söï phaù röøng, ñoán caây khoâng ñöôïc kieåm soaùt, söï traûi beâ-toâng ñöôøng vaø vieäc ñoâ thò hoaù chæ nhaém vaøo lôïi nhuaän cuûa dieän tích maët ñaát; tính chöùc naêng giaû taïo trong quy hoaïch khoâng heà bieát ñeán nhöõng nhu caàu phi soá hoaù voán khoâng theå nhaän daïng ñöôïc baèng nhöõng baûn ñieàu tra (baûng hoûi - ND). Taát caû nhöõng ñieàu naøy ñaõ laøm moïc ra nhöõng khu ngoaïi oâ ñaày nhaø taäp theå reû tieàn, nhöõng thaønh phoá vöøa xaây döïng ñaõ voäi trôû thaønh nhöõng bieät khu buoàn thaûm, baån thæu, suy ñoài, boû maëc, phi nhaân vaø ñaày toäi phaïm.
Keát quaû laø nhöõng tai hoïa nhaân loaïi ñaõ xaåy ra maø nhöõng naïn nhaân cuøng haäu quaû khoâng theå naøo löôøng ñöoïc. Ngoaøi ra, nhöõng tai hoïa thieân nhieân caøng ngaøy caøng trôû neân traàm troïng, nhö tình huoáng gaàn ñaây ôû Vaison-la-Romaine (Phaùp-luõ luït lôùn-ND).
Khaép nôi vaø trong haøng chuïc naêm, nhöõng chuyeân gia, tin chaéc raèng hoï ñang phaán ñaáu cho tính hôïp lyù vaø tieán boä, ñaõ chæ xem nhöõng taäp tuïc vaø lo aâu cuûa quaàn chuùng laø nhöõng meâ tín dò ñoan. Hoï ñöa ra nhöõng giaûi phaùp maïo xöng laø hôïp lyù vaø nhö theá voâ tình, ñaõ laøm ngheøo ñi khi vaãn töôûng mình laøm cho phong phuù theâm, ñaõ taøn phaù trong khi töôûng mình ñang xaây döïng. Nhöõng kieät taùc ñoà soä nhaát cuûa tính hôïp lyù kyõ thuaät quan lieâu naøy ñaõ ñöôïc thöïc hieän taïi Lieân-xoâ. Ví duï taïi ñaây nhöõng soâng lôùn ñaõ bò beû doøng chaåy ñeå ñem töôùi nhöõng ruoäng troàng boâng khoâng caây coái, laøm cho muoái töø ñaát ñi leân, thoå nhöôõng bò kieàm hoaù, nguoàn nöôùc ngaàm caïn kieät, ñeán bieån A-ral cuõng bò khoâ. Trình ñoä sinh thaùi bò aùc hoaù naøy ôû Lieân-xoâ so vôùi phöông Taây thì nghieâm troïng hôn nhieàu, bôûi vì ôû ñoù giôùi quan lieâu kyõ thuaät khoâng phaûi chòu aùp löïc cuûa phaûn öùng töø nhöõng con ngöôøi, töø caùc coâng daân maø döôùi maét hoï chæ laø nhöõng keû doát naùt vaø ñaàn ñoän. Nhöng than oâi, sau khi ñeá quoác suïp ñoå, giôùi laõnh ñaïo cuûa caùi "quoác gia môùi" naøy laïi keâu goïi nhöõng chuyeân gia cuûa caùc nöôùc tö baûn taây phöông ñeán ñeå giuùp hoï. Nhöõng keû naøy laïi chuû taâm khoâng bieát raèng moät neàn kinh teá caïnh tranh theo kieåu thò tröôøng caàn phaûi coù nhöõng theå cheá, luaät leä, quy taéc. Ñi haøng hai giöõa nhöõng caûi caùch kinh teá töøng böôùc nhoû, khoâng coù khaû naêng bieán ñoåi caùc caáu truùc, söï khai phoùng toaøn dieän ngay laäp töùc coù theå ñöa ñeán tình caûnh hoãn loaïn xaõ hoäi.
Nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo môùi naøy ñaõ khoâng thieát laäp noåi moät chieán löôïc phöùc taïp caàn thieát nhö Maurice Allais (Moârítx Ale) - maëc duø laø moät kinh teá gia tröôøng phaùi töï do - ñaõ ñeà nghò: nhaèm vieäc laäp keá hoaïch ñeå phi keá hoaïch hoaù nhöõng gì ñaõ ñöôïc keá hoaïch hoaù vaø laäp chöông trình ñeå phi chöông trình hoaù nhöõng gì ñaõ ñöôïc chöông trình hoaù.
Trí tueä bò xeù leû, giam haõm, maùy moùc, rôøi raïc, ñôn giaûn hoaù coù theå laøm tính phöùc taïp cuûa theá giôùi vôõ vuïn, laøm caùc vaán ñeà bò chia naêm xeû baåy, taùch rôøi nhöõng gì voán dính lieàn nhau, bieán thaønh ñôn chieàu nhöõng gì voán ña chieàu. Ñoù laø moät loaïi trí tueä caän thò, vieãn thò, loaïn saéc, choät maét, thöôøng thöôøng roài keát cuïc noù cuõng trôû thaønh muø. Noù phaù huyû trong tröùng nöôùc taát caû nhöõng khaû naêng lónh hoäi vaø suy nghó, loaïi tröø taát caû nhöõng cô hoäi ñeå phaùn ñoaùn chính xaùc hay ñeå coù moät caùi nhìn veà laâu veà daøi. Vì theá, khi caùc vaán ñeà caøng trôû thaønh ña chieàu thì con ngöôøi laïi caøng thieáu khaû naêng suy nghó moät caùch ña chieàu, khuûng hoaûng caøng phaùt trieån thì söï suy nghó veà khuûng hoaûng laïi caøng bò boû laïi ñaèng sau, vaán ñeà caøng trôû neân toaøn caàu thì caøng khoâng ai ngoù ngaøng ñeán noù. Khoâng coù khaû naêng töôûng töôïng ñöôïc boái caûnh vaø tính phöùc taïp toaøn caàu, trí tueä ñui muø chæ laøm cho con ngöôøi trôû thaønh voâ yù thöùc vaø voâ traùch nhieäm. Caùi loaïi trí tueä naøy chæ ñöa chuùng ta vaøo cöûa töû.
Moät trong nhöõng khía caïnh cuûa vaán ñeà toaøn caàu laø caùc giaûi phaùp trí tueä, khoa hoïc, trieát hoïc maø ngöôøi ta thöôøng ñem ra duøng laïi töï taïo ngay trong chuùng nhöõng vaán ñeà troïng ñaïi vaø khaån caáp nhaát caàn ñöôïc giaûi quyeát nhö Aurelio Paccei (OÂreâlio Paécxaây) vaø Daisaku Ikado ñaõ noùi: "Phöông phaùp tieáp caän theo chuû nghóa ruùt goïn (reùductionnisme) muoán döïa vaøo moät loaït nhaân toá duy nhaát ñeå giaûi quyeát toaøn boä caùc vaán ñeà ñöôïc ñaët ra bôûi cuoäc khuûng hoaûng ña daïng maø chuùng ta ñang laâm vaøo hieän nay thì khoâng nhöõng khoâng phaûi laø moät giaûi phaùp maø chính noù laø vaán ñeà vaäy".
Caùi tö töôûng queø quaët töï xöng mình tinh thoâng vaø caùi lyù trí ñui muø töï cho mình hôïp lyù vaãn coøn tieáp tuïc chieám lónh ñòa vò thoáng trò.
Phuïc hoài tính hôïp lyù ñeå choáng söï hôïp lyù hoaù
Caùi tö töôûng queø quaët vaø caùi trí tueä ñui muø töï cho vaø töï tin laø mình hôïp lyù. Thaät ra, kieåu maãu mang tính hôïp lyù maø chuùng tuaân theo chæ laø thuyeát maùy moùc, thuyeát taát ñònh vaø chuùng loaïi ra ngoaøi taát caû nhöõng maâu thuaãn maø chuùng xem laø phi lyù. Caùi moâ hình naøy khoâng phaûi laø hôïp lyù maø chæ duøng ñeå hôïp lyù hoaù.
Tính hôïp lyù thöïc söï laø moät caùi gì ñoù raát côûi môû vaø saün saøng ñoái thoaïi vôùi caùi hieän thöïc ñoái khaùng vôùi noù. Noù khoâng ngöøng ñi ñi laïi laïi giöõa loâgíc vaø thöïc nghieäm, noù laø keát quaû cuûa söï tranh luaän döïa treân tö töôûng chöù khoâng phaûi laø ñaëc tính cuûa moät heä thoáng tö töôûng. Caùi lyù trí maø khoâng bieát gì ñeán nhöõng chuû theå, tính chuû quan, tính deã caûm, cuoäc soáng chæ laø phi lyù.
Caàn phaûi daønh moät choã ñöùng thích hôïp cho thaàn thoaïi, tình caûm, tình yeâu, söï aên naên, laïi caàn phaûi suy nghó veà chuùng moät caùch hôïp lyù. Tính hôïp lyù thöïc söï coù nhöõng giôùi haïn cuûa loâgíc, cuûa thuyeát taát ñònh, thuyeát maùy moùc, noù bieát raèng tinh thaàn con ngöôøi khoâng theå caùi gì cuõng thoâng hieåu, raèng thöïc taïi thì ñaày huyeàn bí. Noù vaãn ñaøm phaùn vôùi tính baát hôïp lyù, caùi toái taêm, caùi khoâng theå hôïp lyù hoaù ñöôïc. Noù phaûi ñaáu tranh vôùi söï hôïp lyù hoaù tuy coù cuøng moät nguoàn goác vôùi noù, nhöng laïi chæ chaát chöùa moät vaøi maûnh thöïc teá trong caùi heä thoáng chaët cheõ töôûng chöøng chöùa ñöïng taát caû. Noù khoâng phaûi chæ bieát chæ trích maø coøn phaûi bieát töï pheâ. Ngöôøi ta nhaän bieát tính hôïp lyù thöïc söï ôû khaû naêng töï bieát mình laø chöa ñuû cuûa noù.
Tính hôïp lyù khoâng phaûi laø moät ñaëc tính / quyeàn sôû höõu (theo caû hai nghóa cuûa töø naøy (3): 1/. Phaåm chaát chæ moät vaøi ñaàu oùc - khoa hoïc, kyõ thuaät - coù ñöôïc maø nhöõng ngöôøi khaùc khoâng coù. 2/. Cuûa caûi maø nhöõng nhaø kyõ thuaät khoa hoïc laø chuû sôû höõu)
Ñeå yù thöùc ñöôïc nhöõng ñieàu naøy, chuùng ta phaûi rôøi boû aûo töôûng rieâng bieät cuûa Taây phöông laø tin raèng mình laøm chuû tính hôïp lyù vaø coù thoùi quen phaùn xeùt taát caû caùc neàn vaên hoaù khaùc treân tieâu chuaån thaønh töïu kyõ thuaät cuûa mình. Trong taát caû caùc xaõ hoäi, ngay caû coå sô, cuøng moät luùc vôùi nhöõng thaàn thoaïi, pheùp phuø thuyû, toân giaùo vaãn coù moät tính hôïp lyù trong söï cheá taïo caùc coâng cuï, trong kyõ xaûo saên baét, söï hieåu bieát caây coû, suùc vaät, ñaát ñai. Trong caùc xaõ hoäi hieän ñaïi cuõng vaãn thaáy hieän dieän caùc thaàn thoaïi, ma thuaät, toân giaùo, keå caû moät thaàn thoaïi theo thuyeát meänh trôøi nguïy trang döôùi töø ngöõ lyù tính vaø moät toân giaùo veà söï tieán boä. Tính hôïp lyù ñaày ñuû chính noù khoâng coù quan heä gì vôùi caùi lyù tính theo thuyeát meänh trôøi vaø nieàm meâ tín duøng ñeå hôïp lyù hoaù söï tieán boä ñöôïc baûo ñaûm. Noù baét chuùng ta suy nghó veà baûn saéc ñòa caàu cuûa con ngöôøi trong taát caû tính phöùc taïp cuûa noù.
Tö duy veà boái caûnh vaø veà caùi phöùc taïp
Neáu khoâng coù moät tö duy coù theå keát hôïp ñöôïc nhöõng khaùi nieäm rôøi raïc vaø nhöõng tri thöùc bieät laäp thì khoâng theå naøo hieåu ñöôïc baûn saéc con ngöôøi ñòa caàu vaø caùi chính trò nhaân loaïi. Nhöõng tri thöùc môùi ñaõ giuùp chuùng ta khaùm phaù ra Quaû ñaát-Queâ höông - Quaû ñaát-heä thoáng, quaû ñaát thaàn linh (Terre Gaia), baàu sinh quyeån, choã ñöùng cuûa quaû ñaát trong vuõ truï - seõ khoâng coøn yù nghóa gì neáu chuùng bò taùch rôøi khoûi nhau.
Moät laàn nöõa chuùng ta caàn nhaán maïnh: Quaû ñaát khoâng chæ laø moät haønh tinh vaät lyù coäng vôùi moät baàu sinh quyeån, coäng vôùi moät nhaân loaïi maø laø moät toång theå phöùc taïp coù tính vaät lyù / sinh vaät / nhaân loaïi, nôi ñoù söï soáng laø moät söï xuaát hieän cuûa lòch söû quaû ñaát vaø con ngöôøi laø moät söï xuaát hieän cuûa lòch söû söï soáng treân maët ñaát. Söï lieân heä cuûa con ngöôøi vôùi töï nhieân khoâng coù theå hieåu ñöôïc baèng quan nieäm thu goïn hoaëc rieâng reõ.
Con ngöôøi, cuøng moät luùc laø moät hieän töôïng töï nhieân vaø sieâu nhieân, noù caàn baét nguoàn töø caùi töï nhieân vaät lyù vaø soáng ñoäng, nhöng töø ñoù laïi phaûi vöôït leân treân vaø khaùc bieät vôùi töï nhieân baèng vaên hoaù, tö töôûng, yù thöùc.
Tö töôûng maø xeù leû vaø baêm ra thaønh töøng maûnh taát caû nhöõng gì voán laø moät khoái thì töï baûn chaát noù khoâng theå nhìn thaáy ñöôïc caùi phöùc taïp nhaân loaïi vaø moâi tröôøng toaøn caàu. Nhöng khoâng phaûi chæ caàn phaát leân laù côø cuûa toång theå laø ñuû maø caàn lieân keát nhöõng thaønh phaàn cuûa toång theå ñoù trong moät söï saép xeáp coù toå chöùc phöùc taïp, phaûi ñaët chính caùi toång theå naøy vaøo moâi tröôøng cuûa noù. Söï caûi taïo tö duy caàn thieát laø laøm sao sinh ra ñöôïc moät tö duy chuù troïng ñeán boái caûnh vaø tính phöùc taïp.
Tö duy veà boái caûnh
Chuùng ta phaûi töø goùc ñoä toaøn caàu maø suy nghó veà chính trò, kinh teá, daân soá, sinh thaùi, veà söï baûo toàn caùc kho baùu sinh vaät, sinh thaùi vaø vaên hoaù ñòa phöông - ví duï ôû vuøng Amadoân thì cuøng moät luùc phaûi baûo toàn nhöõng vaên hoaù Anh-ñieâng vaø röøng -, nhöõng tính ña daïng cuûa ñoäng vaø thöïc vaät, cuûa vaên hoaù - keát quaû kinh nghieäm haøng nghìn naêm khoâng theå taùch rôøi khoûi caùi tính ña daïng sinh thaùi v.v...
Nhöng neáu chæ ñôn thuaàn ghi teân caùc söï vaät vaø söï kieän leân treân caùi "khung" hoaëc caùi "chaân trôøi" toaøn caàu thì vaãn chöa ñuû. Chuùng ta phaûi luoân luoân tìm kieám caùi lieân heä khaéng khít, taùc duïng ngöôïc laãn nhau giöõa taát caû hieän töôïng vôùi boái caûnh cuûa chuùng vaø giöõa taát caû boái caûnh vôùi boái caûnh toaøn caàu noùi chung.
Tö duy veà tính phöùc taïp
Caàn coù moät tö duy ñoàng thôøi keát hôïp nhöõng gì rôøi raïc vaø bieät laäp, toân troïng caùi ña daïng trong khi thöøa nhaän tính nhaát theå, tìm caùch phaân bieät nhöõng phuï thuoäc laãn nhau.
- Caàn coù moät tö duy hoaøn toaøn trieät ñeå (thaâm nhaäp ñeán taän goác reã cuûa caùc vaán ñeà).
- Caàn coù moät tö duy ña chieàu.
- Caàn coù moät tö duy coù tính toå chöùc vaø tính heä thoáng vaø vì noù baét ñaàu phaùt trieån trong nhöõng khoa sinh thaùi hoïc vaø ñòa caàu hoïc, cho neân noù phaûi ñöôïc suy nghó trong moái lieân heä giöõa toaøn boä vôùi caùc thaønh phaàn nhö sau:
Toaøn boä -----> Boä phaän
l<-----------------l- Caàn moät tö duy sinh thaùi hoaù, maø thay vì coâ laäp hoaù moät muïc tieâu nghieân cöùu, noù seõ xem xeùt muïc tieâu naøy trong / bôûi caùi lieân heä töï toå chöùc sinh thaùi vôùi moâi tröôøng vaên hoaù, xaõ hoäi, kinh teá, chính trò, töï nhieân cuûa noù
- Caàn moät tö duy bieát ñeán khoa sinh thaùi hoïc haønh ñoäng vaø pheùp bieän chöùng haønh ñoäng (4) laïi coù theå thieát keá moät chieán löôïc cho pheùp caûi toå, thaäm chí baõi boû moät haønh ñoäng ñaõ tieán haønh.
- Caàn moät tö duy nhaän bieát söï chöa hoaøn thieän cuûa mình vaø chòu ñaøm phaùn vôùi caùi coøn mô hoà, nhaát laø trong haønh ñoäng, bôûi vì chæ coù theå coù haønh ñoäng trong khi chöa coù gì ñöôïc xaùc ñònh.
- Caàn phaûi bieát ñöông ñaàu vôùi nhöõng vaán ñeà chöùa ñöïng nhieàu ñieàu khoâng chaéc chaén vaø khoâng ñoaùn tröôùc ñöôïc, phuï thuoäc vaø phaûn taùc duïng laãn nhau treân bình dieän toaøn caàu töông ñoái nhanh (Francesco di Castries) vôùi nhöõng giaùn ñoaïn, phi tuyeán tính, maát caân baèng, nhöõng hình thaùi "hoãn loaïn", reõ höôùng.
Caàn phaûi naém baét khoâng chæ tính phöùc taïp cuûa nhöõng phaûn töông taùc, maø coøn phaûi naém baét caû ñaëc ñieåm cuûa böùc aûnh toaøn töùc khieán cho khoâng chæ caùc boä phaän (caù nhaân, daân toäc) ñöôïc theå hieän ôû caùi toaøn boä (toaøn caàu) maø caû caùi toaøn boä cuõng ñöôïc theå hieän ôû beân trong töøng boä phaän. Ñaây laø ñieàu maø chuùng ta ñaõ ñeà caäp ôû Chöông I.
Caùi caù bieät seõ trôû thaønh tröøu töôïng khi noù bò taùch ra khoûi boái caûnh, coâ laäp khoûi caùi toaøn boä maø noù laø thaønh phaàn. Caùi toång theå seõ trôû thaønh tröøu töôïng khi noù chæ laø moät toaøn boä bò taùch rôøi khoûi nhöõng thaønh phaàn cuûa noù. Tö töôûng coù tính phöùc taïp toaøn caàu khoâng ngöøng ñöa chuùng ta ñi töø nhöõng thaønh phaàn ñeán toaøn boä vaø töø toaøn boä ñeán caùc thaønh phaàn. Caâu noùi naøy cuûa Pascal coù theå ñem ra aùp duïng ñuùng töøng chöõ: "Söï vieäc gì cuõng ñeàu coù nguyeân nhaân vaø keát quaû, ñeàu bò ñoäng vaø chuû ñoäng, ñeàu giaùn tieáp vaø tröïc tieáp vaø taát caû ñeàu keát hôïp laïi baèng moät quan heä töï nhieân khoâng theå caûm thaáy ñöôïc, caùi quan heä naøy troùi buoäc nhöõng caùi xa rôøi vaø khaùc bieät laïi vôùi nhau. Toâi cho raèng khoâng theå naøo hieåu ñöôïc nhöõng boä phaän maø khoâng caàn bieát ñeán caùi toaøn boä cuõng nhö khoâng theå naøo bieát caùi toaøn boä maø khoâng ñaëc bieät bieát ñeán nhöõng boä phaän"(5).
Coâng thöùc phöùc taïp cuûa chính trò nhaân loaïi khoâng chæ töï haïn cheá ôû caùi "tö duy toaøn boä, haønh ñoäng cuïc boä" maø noù coù theå ñöôïc dieãn taû bôûi söï ñi ñoâi: "Nghó toaøn boä / laøm cuïc boä, nghó cuïc boä / laøm toaøn boä". Caùi tö duy toaøn caàu seõ thoâi khoâng ñeå cho caùi phoå bieán vaø caùi cuï theå, caùi chung vaø caùi rieâng ñoái khaùng vôùi nhau nöõa : Caùi phoå quaùt seõ trôû thaønh caù bieät - ñoù laø theá giôùi vuõ truï- vaø trôû thaønh caùi cuï theå - ñoù laø theá giôùi ñòa caàu.
Söï thaát baïi cuûa chuû nghóa phoå quaùt tröøu töôïng döôùi maét nhieàu ngöôøi ñöôïc xem nhö söï maát ñi cuûa caùi phoå quaùt, söï thaát baïi cuûa moät chuû nghóa hôïp lyù nguïy taïo döôùi maét nhöõng ngöôøi theo thuyeát hôïp lyù hoaù ñöôïc xem nhö moät söï boät phaùt cuûa chuû nghóa phi lyù.
Chaéc chaén coù khuûng hoaûng veà moät chuû nghóa phoå quaùt tieán boä tröøu töôïng (universalisme progressiste abstrait), nhöng, ngay trong tieán trình maø taát caû ñeàu mang kích thöôùc theá giôùi vaø taát caû ñeàu naèm trong caùi vuõ truï rieâng laø vuõ truï chuùng ta, roát cuoäc tính phoå quaùt cuï theå seõ hieän thaân.
Khoâi phuïc tö duy
Trong theá giôùi chuyeân ngaønh ñaõ khoâng coøn choã ñöùng chính thöùc cho tö duy nöõa(6). Coù nhöõng trieát gia, nhöõng nhaø khoa hoïc ñang tö duy, coù nhöõng ngöôøi khoâng phaûi laø trieát gia hoaëc nhaø khoa hoïc cuõng ñang tö duy; nhöng tö duy laïi coù veû nhö laø moät hoaït ñoäng vuïng troäm, khoâng chính thöùc cuûa khoa hoïc vaø trieát hoïc, trong khi ñoù khoa hoïc vaø trieát hoïc thaät ra phaûi gaùnh vaùc coâng vieäc suy nghó veà con ngöôøi, veà cuoäc ñôøi, veà theá giôùi, veà hieän thöïc vaø caùi tö duy naøy ñaùng leõ phaûi aûnh höôûng ngöôïc laïi treân yù thöùc vaø ñònh höôùng sinh hoaït con ngöôøi.
Ñöông nhieân, ñeå caûi taïo tö duy caàn coù moät söï caûi caùch giaùo duïc (ôû caùc caáp tieåu, trung, ñaïi hoïc). Ñeå coù theå caûi caùch giaùo ñuïc laïi caàn thöïc hieän ñöôïc söï caûi taïo tö duy. Chaéc chaén raèng vieäc daân chuû hoaù quyeàn suy nghó tröôùc tieân ñoøi hoûi moät cuoäc caùch maïng nhöõng phaïm thöùc cho pheùp moät tö töôûng phöùc taïp coù theå toå chöùc laïi kieán thöùc vaø lieân keát nhöõng tri thöùc ñaõ bò ñoùng khung trong caùc moân hoïc hoâm nay.
Moät laàn nöõa chuùng ta nhaän thaáy tính khaéng khít cuûa caùc vaán ñeà, tính tuaàn hoaøn vaø phuï thuoäc laãn nhau cuûa chuùng. Ñieàu naøy laøm cho söï caûi taïo tö duy caøng trôû neân khoù khaên vaø cuøng moät luùc laïi caøng trôû neân caàn thieát, bôûi vì chæ coù moät tö duy phöùc taïp môùi coù theå nhaän thöùc vaø xöû lyù ñöôïc tính tuaàn hoaøn tuøy thuoäc laãn nhau naøy.
Söï caûi taïo tö duy laø moät vaán ñeà nhaân loaïi vaø lòch söû then choát. Noù bao haøm moät cuoäc caùch maïng coøn gheâ gôùm hôn caû cuoäc caùch maïng cuûa Coâ-peùc-níc.
Chöa bao giôø trong lòch söû loaøi ngöôøi maø nhöõng traùch nhieäm cuûa tö duy laïi ñeø naëng ñeán nhö vaäy.
Maø caùi taâm ñieåm cuûa bi kòch cuõng naèm trong tö töôûng.
(1) Cl. Bastien: "Söï so le giöõa loâgíc vaø tri thöùc", (Le deùcalage entre logique et connaissance), Courrier du CNRS, 79, Khoa hoïc nhaän thöùc (Sciences Cognitives), 10-1992.Chuù thích: (2) "Ngoân ngöõ thöïc lieäu", (La pragmatique linguistique), Courier du CNRS, 79, Khoa hoïc nhaän thöùc. Saùch ñaõ daãn P21
(3) Hai nghóa chöõ une proprieùteù: a)-Baûn/phaåm chaát, b)-caùi gì maø ngöôøi ta coù, sôû höõu; quyeàn sôû höõu, tö höõu.
(4) Xem "Nhöõng luaän chöùng cho moät phöông phaùp", Colloque de Cerisy, Ed. du Seuil, 1990.
(5) Tö töôûng(luaän), Saùch ñaõ daãn, P91.
(6) Veà ñaëc ñieåm phöùc hôïp cuûa tö töôûng. Xem E. Morin "Phöông phaùp luaän" Taäp 3, "Tri thöùc cuûa tri thöùc". Sñd, tr. 182-190
[ Trôû Veà ]